A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 4, 1988
Robert W iluś
ROZW ÓJ PRZESTRZENNY, MORFOLOGIA I FIZJONOMIA OSIEDLA LETNISKOWEGO JASTRZĘBIA GÓRA LE DÉVELOPPEMENT SPATIAL, LA MORPHOLOGIE
ET LA PHYSIONOMIE
DE LA COLONIE ESTIVALE DE JASTRZĘBIA GÓRA
1. W STĘP
Jastrzębia Góra należy do grupy najw iększych i najbardziej zna nych kąpielisk nadm orskich w ojew ództw a gdańskiego. Od momentu pow stania aż po dzień dzisiejszy pełni ona funkcję wypoczynkow ą. T u ry sty ka zw iązana z w ypoczynkiem pobytow ym nad morzem była przyczyną założenia a następnie rozw oju przestrzennego tej m iejsco wości.
Celem opracow ania jest w eryfikacja hipotezy o istnieniu silnego w pływ u tu ry styk i w ypoczynkow ej na rozwój przestrzenny badanego osiedla letniskow ego. Analiza morfologiczna i fizjonomiczna, zdaniem autora, może stać się w yznacznikiem okresów rozw oju Jastrzębiej Gó ry, jak również w yjaśnieniem obecnego układu przestrzennego i funk cji poszczególnych części osiedla. Będzie to zarazem przyczynek do ogólniejszego poznania w pływ u tu ry sty ki w ypoczynkow ej na rozwój przestrzenny kąpielisk morskich.
W 1985 r. w Jastrzębiej Górze zam ieszkiwało 885 stałych m iesz kańców. Podstaw ow ym zajęciem tej ludności była praca w przedsię biorstw ach rybackich oraz zakładach przem ysłow ych znajdujących się głównie we W ładysław ow ie i Pucku. W sezonie letnim większość m iesz kańców zajm uje się dodatkowo obsługą ruchu turystycznego, w y n aj
mując kw atery w swoich pryw atnych domach.
W 1985 r. w Jastrzębiej Górze w ypoczyw ało 57 207 turystów z ca łego kraju. N ajw ięcej wczasowiczów pochodziło z najbardziej u prze m ysłow ionych i zurbanizow anych regionów k ra ju (województwa:
kato-w ickie — 10 998 osób, kato-w arszakato-w skie — 8842 osoby, łódzkie — 5498 osób, krakow skie — 4085 osób, gdańskie — 1879 osób), k tó ry ch duże zakłady przem ysłow e i instytucje posiadają tu sw oje ośrodki w ypo czynkow e. Ruch tu ry styczny w om aw ianej m iejscow ości ma ch arak ter w ybitnie sezonowy. N ajw ięcej osób przyjeżdża do Jastrzębiej Góry w okresie letnim (czerwiec—w rzesień, 50 135 osób — 87,6% całego ruchu turystycznego).
Również baza noclegow a tej m iejscow ości ma ch arakter sezonowy. Ponad 90% obiektów w ypoczynkow ych czynnych tu jest tylko w se zonie letnim. W 1985 r. w Jastrzębiej Górze zarejestrow ano ogółem 10 402 m iejsc noclegow ych z tego 6766 w 50 ośrodkach w ypoczynko w ych oraz 3406 w k w aterach pryw atnych. Pozostałe 230 miejsc nocle gow ych znajdow ało się w obiektach tu rystycznych pow szechnie d o stęp
nych (camping, m otel i Dom W ycieczkow y FWP).
2. POŁOŻENIE ORAZ ZARYS HISTORII JASTRZĘBIEJ GÓRY
Jastrzębia Góra jest osiedlem nadm orskim w ojew ództw a gdańskie go, położonym 10 km na zachód od centrum W ładysław ow a wzdłuż drogi kołow ej prow adzącej z W ładysław ow a do Karwii. Od Gdańska, k tó ry jest najw iększym ośrodkiem miejskim regionu, dzieli Jastrzębią Górę odległość 50 km. Pod względem fizyczno-geograficznym m iejsco w ość leży w obrębie dużej jednostki geograficznej, k tó rą jest Pobrzeże K aszubskie (B. A u g u s t o w s k i 1975). Cechą charak tery sty czną rze źby tego terenu jest głębokie porozcinanie pradolinam i w ysoczyzn pleistoceńskich, określanych tu mianem kęp. Om aw iana m iejscowość
położona jest w północnym fragm encie Kępy Sw arzew skiej.
Na te re n ie Jastrzębiej Góry w ystępuje jeden ty p krajobrazu n ad morskiego. Jest to w ybrzeże klifowe, pow stałe na skutek działalności ab razyjnej morza na strom o opadające zbocze Kępy Swarzew skiej. W ysokość tego klifu w ynosi tu 33 m. n.p.m. Pod względem k ra jo b ra zowym jest to bardzo in teresu jący typ w ybrzeża, rzadko w y stęp u ją cy w Polsce. Stanow i on dużą atrakcję krajoznaw czą na skalę krajow ą.
Leżąca na skraju Kępy Swarzew skiej Jastrzębia Góra zaliczana jest do najpiękniejszych kąpielisk nadm orskich na tzw. Jasnym W y brzeżu. Popularność swą — zapoczątkow aną w larach m iędzyw o jennych — zawdzięcza przede w szystkim malowniczemu położeniu, urozm aiconej rzeźbie teren u z w ysokim zalesionym brzegiem klifowym oraz czystej plaży nadm orskiej.
W analizie w alorów w ypoczynkow ych miejscowości na uw agę za sługuje również klimat, a zwłaszcza jego w łaściw ości bodźcowe.
Po-5 2.Po-5 0 10 1 5 k m У / , I WYSOCZYZNY 1. Kępa S w a r z e w s k a 2. " O s tro w s k a 3. •• <• P u c k a 4. " " L ę b o rska 5. W y s o c z y z n a Fbj. K a s z u b s k ie g o Б Kepa O k s y w s k a PRADOLINY I Pradolina Kaszubska II. " " Redyteby III. " " Płutnicy
IV Równina Błot Przymor skich
R ys. 1. P o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e J a strzęb iej G óry 1 — d r o g i g łó w n e , 2 — d r o g i in n e , A — w y s o c z y z n y , В — p r a d o lin y
S itu a tio n g é o g ra p h iq u e d e J a strzęb ia G óra
w ietrze ze wzglądu na obecność morza ch arak tery zu je się zw iększoną wilgotnością, dużą ilością prom ieni ultrafioletow ych oraz składników tw orzących aerozol morski. D ostateczna ilość jodu w tym pow ietrzu w pływ a korzystnie na stan fizyczny osób cierpiących n,a niedoczynność tarczycy.
W tw orzeniu w arunków bioklim atycznych1 Jastrzębiej Góry pew ną rolę odgryw a rów nież okalający ją suchy bór sosnowy, k tó ry ham uje siłę w iatrów i w ydziela bakteriobójcze fitoncydy.
Ze względu na cenne w alory przyrodnicze, rek reacyjne i kulturow e w 1978 r. został utw orzony N adm orski Park K rajobrazow y, w g ra n i cach którego znalazła się również Jastrzębia Góra.
W klasyfikacji M. I. M i l e s k i e j (1963) Jastrzębia Góra jest m iej scowością o w alorach w ypoczynkow ych i znaczeniu międzynarodowym . Do 1920 r. był to obszar zupełnie niezagospodarow any. Nie było tu taj ani jednego domu, a uboga piaszczysta ziemia, p ck ry ta częściowo lasem, krzew am i i nadm orskim i łąkami nie sprzyjała akcji osiedleń czej. T ereny te należały w tym czasie do H eneum ana, w łaściciela m a jątku M ieroszyno (wieś leżąca Ok. 5 km n a południe). W 1921 r. obszar Jastrzębiej Góry w ykupiony zostaje przez O kręgow y Urząd Ziemi w Grudziądzu, przechodząc w ten sposób na skarb państw a. W tym samym roku badanym obszarem zainteresow ała się Budowlana Spółka A kcyjna „Jastgór" m ająca swoją siedzibę w W arszaw ie. W 1924 r. zakupuje ona teren późniejszej Jastrzębiej Góry od skarbu państw a stając się jego w łaścicielem i jednocześnie inwestorem .
Szczególny rozwój osiedla wiąże się z przeprow adzeniem u tw ardzo nej drogi z Pucka, u łatw iającej kom unikację wzdłuż całego pobrzeża od W ładysław ow a do K arwi (lata 1929—1934). W połow ie lat trz y dziestych Jastrzębia Góra zaczęła konkurow ać ze znanym i m iejsco wościami letniskow ym i położonymi w górach.
Po drugiej w ojnie św iatow ej w w yniku przem ian społecznych i ek o nom icznych nastąpił rozwój zorganizow anych form w ypoczynku. W za budow ie Jastrzębiej G óry zaczynają się pojaw iać duże obiekty zakła dow ych ośrodków w ypoczynkow ych i kolonijnych. Rozwija się ró w nież szeroki zakres usług zw iązanych z obsługą turystów .
W rozw oju przestrzennym osiedla najbardziej zaznaczyły się jednak lata siedem dziesiąte, k tóre były okresem najw iększego zainw estow a nia. w zabudow ę wypoczynkow ą, mieszkalną, m ieszkalno-pensjonatow ą i letniskow ą.
1 Pod p o ję c ie m b io k lim a tu rozu m iem y w ła ś c iw o ś c i k lim a tu d a n ej m ie js c o w o ś c i bąd ź r eg io n u r o zp a tr y w a n e c z y o c e n ia n e w asp ek i ie ich b io lo g ic z n e g o o d d z ia ły w a nia (R. L e ś к o 1976).
W roku 1963 Jastrzębia Góra otrzym uje praw a osiedla (A. S o c h a c k i 1977). W granicach nowo utw orzonej jednostki adm inistra- eyjn-ej znalazły się także w sie Karwia, Ostrowo, Rozewie i Tupadła. Na początku 1970 r. Tupadła w yłączono z obrębu wspom nianego osie
dla (K. P o d o s к i 1976).
W w yniku reorganizacji władz terenow ych i now ego podziału te- rytorialno-adlminisitracyjnego, wprowadzonego od początku 1973 r. Jastrzębia Góra znalazła się w granicach adm inistracyjnych m iasta W ładysław owa, którego częścią pozostaje do obecnej chwili.
Brak sam odzielności adm inistracyjnej Jastrzębiej Góry zm usił a u tora do w yznaczenia granic um ow nych terenu badań. Stanow ią je:
— od zachodu linia zw artej zabudowy,
— od południa granica adm inistracyjna m iasta W ładysław ow a, — od w schodu w olna przestrzeń pomiędzy Jastrzęb ią Górą a Roze wiem,
— od północy brzeg morski.
W ydzielony w ten sposób obszar o pow ierzchni całkow itej 2,06 km2 obejm uje całość terenu zainw estow anego trad y cy jn ie nazw anego J a strzębią Górą, nie obejm uje natom iast wsi, k tó re do 1973 r. w chodziły w skład jednostki adm inistracyjnej, jaką było osiedle Jastrzębia Góra. Tak przyjęty obszar, w dalszej części pracy, podzielony został, w o p ar ciu o badania morfologiczne, na 5 jednostek przestrzennych.
3. F IZ JO N O M IA Z A B U D O W Y JASTRZĘBIEJ GÓRY
Częścią analizy morfologicznej osiedli są badania dotyczące fizjo nomii zabudow y2. Badania te k o ncen trują się na opisie oraz in terp re tacji zew nętrznych, w idzialnych bezpośrednio w terenie cech k ra jo b ra zu osiedli, głów nie zaś zabudow y (М. К o t e r 1974).
Na podstaw ie jednorazow ej inw entaryzacji Jastrzębiej Góry, prze prow adzonej latem 1985 r., stw ierdzono, iż zabudow a osiedla obejm uje 343 domy. W śród budynków tych można było wyróżnić domfci letnis
kowe, ośrodki w ypoczynkow e, budynki usługow e oraz pryw atne domy mieszkalne, m ieszkalnc-pensjonatow e i pensjonatow e.
Szczegółowa analiza architektury, w ieku i funkcji umożliwiła au to rowi w yodrębnienie 15 typów fizjonom icznych tw orzących obraz za budowy badanego osiedla (tab. I, II).
2 F izjo n o m ia o sie d la je st to n au k a tra k tu ją ca o b u d o w ie z ew n ętr z n e j o sie d la , tj. o j e g o o g ó ln y m ob liczu , form ach z a b u d o w y oraz r o d za ja ch u ż y ty c h m a ter ia łó w b u d o w la n y c h z u w z g lę d n ie n ie m fiz jo g r a fii tere n u (M. K o t e i 1974).
T y p y fiz jo n o m ic z n e i w ie k z a b u d o w y J a s tr z ę b ie j G ó ry w 1985 r. T y p e s p h y sio n o m iq u e s et l'â g e d e s c o n str u c tio n s à J a str z ę b ia G óra e n 1985
T y p y i p o d ty p y fiz jo n o m ic z n e z a b u d o w y T y p e s p h y sio n o m iq u e s d e s c o n str u c tio n s W ie k z a b u d o w y A g e d e s c o n str u c tio n s O g ó łem T otal 1920__1930 1931— 1940 1941— 1950 1951— 1960 1961— 1970 1971— 1980 1981 1985_____________
~ L °/o L °/ô L Vo L °/ö L ®/ü L °/o L °/o L %
8 10 11 12 13 14 15 16 17 W ille m o d e r n isty c z n e z X X - -îe c ia m ię d z y w o je n n e g o D w o rk i z X X -le c ia m ię d z y w o je n n e g o M a łe o b ie k ty le t n is k o w e o zróż n ic o w a n e j a r ch ite k tu rz e T y p o w e dom k i le tn is k o w e D u ż y z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y t y p u h o te lo w e g o M a ły z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y t y pu h o te lo w e g o Z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y o in d y w id u a ln y m ch a r a k te rz e arch i te k tu r y M a łe z e s p o ły w y p o c z y n k o w e ty p u ,,b ied a -b u d o w n ictw o " 5 3 D r u g ie d o m y i d o m k i le tn is k o w e 8,6 53 91,4 50,0 50.0 70.0 58 16,9 6 1,7 2 6,3 O śro d k i w y p o c z y n k o w e 15,4 7,7 9,1 7,7 18,2 3 30,0 12,5 25 78,1 23,1 11 42,3 27,3 5 45,5 10 3,1 32 3,8 26 11 1 33,3 66,7 5 100 3 5 2,9 9,3 7,6 3,2 0,9 1,5
P a w ilo n u s łu g o w y K io sk i, str a g a n y Z a b u d o w a m ie s z k a n io w a ty p u m a ło m ia s te c z k o w e g o T y p o w e b u d y n k i je d n o r o d z in n e T y p o w e b u d y n k i je d n o r o d z in n e o z r ó ż n ic o w a n e j arch itek tu rze B u d y n k i je d n o r o d z in n e o in d y w id u a ln y m c h a r a k te rz e ar ch ite k tu r y Z a b u d o w a m ie s z k a ln a ty p u p e n s jo n a to w e g o Z a b u d o w a u s łu g o w a 1 33,3 Z a b u d o w a m ie s z k a n io w a 38,9 O g ó łe m 2,6 74 21,6 16,7 2,2 6 6 33,3 6,7 18,2 2 14 11,1 15.7 52 23.7 17 1 12,5 3 21,4 2 9 66,7 40,9 58,4 44,7 25,0 64,3 15 40,9 22 18 16,9 89 0,9 6,4 5,2 25,9 12 31,6 38 11,1 62,5 8 14,3 14 2,3 4,1 2,0 19 5,5 47 13,7 138 40,2 49 14,3 343 100 O 00 R o z w ó j p r z e s tr z e n n y , m o r fo lo g ia i fi z jo n o in ia J a st r z ę b ie j G ó r y
T a b e l a II
T y p y fu n k c jo n a ln e i w iek z a b r d o w y J a strzęb iej G óry w 1085 r. T y p e s fo n c tio n n e ls et l'â g e d e s c o n str u c tio n s à J a strzęb ia G óra en 1985
T y p y fu n k c jo n a ln e z a b u d o w y
Z ab u d ow a w p o s z c z e g ó ln y c h N o m b re de b âtim en ts
p r zed zia ła ch czasow tych dan s les a n n ées T y p e s fu n ctio n n e ls cios c o n str u c tio n s - 1920--1 9 4 0 1941 1970 1971 — 1985 N “/o N "/о N % D ru g ie d om y, d om k i le tn is k o w e 53 63,1 26 16,5 62 18,1 O środ k i w y p o c z y n k o w e 4 4,8 30 19,0 50 14,6 Z ab u d ow a u s łu g o w a 2 2,4 18 11,4 28 8,2 Z ab u d ow a m ieszk a ln a 25 29,7 84 53,1 203 59,1 Z ab u d ow a m ies zk a ln o p e n sjo n a -to w a z d o m in a cją fu n k cj i m ieszk a ln ej 22 13,8 77 22,4 Z ab u d ow a m ies zk a ln o p e n sjo n a -to w a z d o m in a cją fu n k cji p e n s jo n a to w e j 8 5,1 90 26,2 P en sjo n a ty 6 3,8 16 4,7
Z ab u d ow a m iesza n a (m ieszk
al-n o -p e al-n sjo al-n a to w o -u s łc g o w a ) 6 1,7
Z ab u d ow a c z y s to m ieszk a ln a 23 27,4 46 29,1 12 3,5
Z ab u d ow a za g ro d o w a 2 2,5 2 1,3 2 0,6
O g ó łem 84 100,0 158 100,0 343 100,0
Pierw szym i formami zabudow y osiedla były domki letniskow e, k tó re zapoczątkow ały rozwój przestrzenny Jastrzębiej Góry. Styl oraz forma tego budow nictw a od mom entu pow stania do okresu obecnego uległy znacznym przeobrażeniom . Przed drugą w ojną św iatow ą budo w ano z reguły duże, w ieloizbow e domy letniskow e o znacznej pow ierz chni użytkow ej (od 115,2 m2 do 143 m 2 — tab. III). Pod względem archi tektonicznym są to przykłady bardzo interesujące. Typ ten tw orzą zróżnicow ane w swym stylu w ille m odernistyczne jedno- lub dw ukon dygnacyjne. Starszy typ tych budynków w znoszony był na planie k w a dratu, przew ażnie jako dom dw ukondygnacyjny, zw ieńczony czterospa dow ym dachem k ry ty m dachówką. M ateriałem ścian Ibyły drew no, trzci na i tynk. Późniejszy typ w illi m odernistycznych (lata 1930— 1939) cha rakteryzow ał się nieco odm ienną architekturą. Były to zarów no jedno- jak i dw ukondygnacyjne budynki, zw ieńczone płaskim dachem k r y tym papą. W elew acji frontow ej w ystępow ało charak tery sty czn e dla tych obiektów zaokrąglenie ściany. N iekiedy domy tak ie w yposażone
Z m ia n y p o w ie r z c h n i u ż y tk o w e j in d y w id u a ln e j z a b u d o w y m ie s z k a ln e j oraz w ie lk o ś c i d z ia łe k w J a str z ę b ie j G órze (1920— 1985)
C h a n g e m en ts d e la su p e r fic ie u tilita ir e d es m a iso n s' d 'h a b ita tio n p r iv é e s e t de la g ra n d eu r d es p a r c e lle s à J a str zę b ia G óra (1920— 1985) W y s z c z e g ó ln ie n ie S p é c ific a tio n 1920— 1930 1931— 1940 1941— 1950 1951— 1960 1961— 1970 1971— 1980 1981— 1985 Ś red n ie o g ó ln e M éd ia re total 1. Ś red n ia p o w ie r z c h n ia “ u ż y t k o w a b u d y n k u (m2) 143 115,2 79,5 123,1 142,7 102,3 167,1 124,7 2. Ś red n ia p o w ie r z c h n ia “ d z ia ł k i (m2) 1 310,5 1010,0 870,0 1 072,0 871,6 839,3 781,0 964,9 3. W sk a ź n ik w y k o r z y s ta n ia p o w ie r z c h n i d z ia łk i p rz ez p o w ie r z c h n ię b u d yn k u : 1/2 X 100 (°/o) 10,9 11,4 9,1 11,5 16,4 12,2 21,4 12,9 a Ś r e d n ia p o w ie r z c h n ia u ż y t k o w a b u d y n k u o ra z p o w ie r z c h n ia d z ia łk i z o s ta ły o b lic z o n e n a p o d - s ta w ie m a te r i a łó w z n a jd u ją c y c h s ię w U r z ę d z ie M ia s ta i G m in y w e W ła d y s ła w o w ie .
O СЛ R o z w ó j p r z e s tr z e n n y , m o r fo lo g ia i fi z jo n o m ia J a st r z ę b ie j G ó r y
były w balkon lub taras. M ateriałem ścian była w tym przypadku cegła. W 1985 r. było 58 w illi m odernistycznych z dw udziestolecia m iędzyw ojennego (16,9% ogółu zabudow y osiedla).
W pozostałej grupie drugich domów znalazły się zbudow ane p rze w ażnie po drugiej w ojnie św iatow ej now e domiki letniskow e o b a r dziej zróżnicow anej architekturze. Dużą rolę w tego typu obiektach odgryw ały oszklone w erandy, zapew niające zw iększony dopływ św ia tła słonecznego do w nętrza domu oraz niew ielkie tarasy . Zabudowa tego typu stanow iła 16,1% ogółu budynków letniskow ych (10 domków letniskow ych).
Bardzo ciekaw ym przykładem budow nictw a letniskow ego z lat mię dzyw ojennych były dworki, usytuow ane wzdłuż górnej kraw ędzi klifu frontem w k ie ru n k u morza. Założone na sym etrycznie rozw iązanym prostokątnym rzucie, m ają zw artą bryłę z w ysokim dachem. Część w yjściow ą tw orzy ganek z po rtykiem i parzy stą liczbą kolumn. Nad gankiem mieścił się najczęściej balkon. Do 1939 r. w ybudow ano 6 b u dynków tego typu (1,7% ogółu zabudowy).
Po drugiej w ojnie św iatow ej budow nictw o letniskow e ma zupełnie inny ch arak ter ta k pod względem architektury , jak i stosow anych m ateriałów budow lanych. Zm ieniły się tren dy p an u jące w arch itek tu rze, zm ieniła się m entalność, gusta a n ad e w szystko zamożność grup i jednostek społecznych, k tó re staw ały się inw estoram i i posiadaczam i drugich domów. O becnie w znosi się z drew na małe domki letniskow e o w yglądzie altan oraz składane z drew nianych kleipek małe dom y le t niskow e produkow ane system em przem ysłowym . M ają one najczęściej w ygląd prostopadłościennych luib ostrosłupościennych brył zw ieńczo nych jedno- lub dw uspadow ym dachem, krytym p apą lub eternitem . M. D r z e w i e c k i (1980) zalicza tego typu obiekty do kateg o rii n o w ych lekkich k o nstrukcji przew idzianych w przyszłości do dyslokacji. Je st to najb ardziej rozpow szechniony typ dom ku letniskow ego w J a strzębiej Górze. Do 1985 r. w zniesiono 32 takie domki (51,6% ogółu zabudow y letniskow ej).
K olejnym przykładem zabudow y osiedla pow stałej w w yniku roz w oju tu ry sty k i są ośrodki w ypoczynkow e. Pierw sze domy w czasow e pow stały w Jastrzębiej G órze jeszcze w o kresie m iędzyw ojennym . By ły to najczęściej budynki dw u- i trzykondygnacyjne, zlokalizow ane nad brzegiem morza, arch itek tu rą naw iązujące do w spółczesnych typow ych ośrodków w ypoczynkow ych. Przed drugą w ojną św iatow ą funkcjono w ały tam 4 ośrodki w ypoczynkow e. N ajw iększy rozwój tego ty pu z a budow y nastąpił jednak po drugiej w ojnie św iatow ej, kiedy to zak ła dy p racy oraz instytucje z całego k ra ju zakładały w Jastrzębiej Gó rze w łasne ośrodki w ypoczynkow e. Obok dużych,
kilkukondygnacyj-nych zespołów (7,6% ogółu zabudow y) pow stały niew ielkie, bardziej kam eralne obiekty (3,2% ogółu zabudowy). W obu przypadkach m ają one jednak charak ter hotelow y. Ze względu na w ielkość i formę, b u dynki te stały się dom inującym i formami fizjonomicznymi w arch itek tu rze całego osiedla. Cechami charakterystycznym i zabudow y tych ośrodków są: w ysokość, zw artość bryły, duża ilość balkonów i ta r a sów ciągnących się rzędam i wzdłuż każdej kondygnacji. Często w są siedztw ie tych obiektów zn ajdują się paw ilony mieszczące dodatkow e urządzenia, takie jak stołówki, świetlice, baseny itp. Spośród w szyst
kich ośrodków w ypoczynkow ych tylko 3 (0,9% ogółu zabudowy) w y różniały się indyw idualnym charakterem architektury. Dużą rolę w w y glądzie zew nętrznym tych obiektów o d g ryw ają oszklone tarasy, łam a ne dachy, schody w ychodzące na zew nątrz budynku itp. W trak cie inw entaryzacji zarejestrow ano rów nież zespoły w ypoczynkow e typu ,,bieda-budownictw o" (L. A. D ę b s k i 1974). Tw orzą je w ycofane z użytkow ania wagony, kioski itp. obiekty szpecące i degradujące un i kalny krajo b raz nadm orski. W Jastrzębiej Górze było 5 tego typu ośrodków o niskim stand ard zie w ypoczynku (1,5% ogółu zabudowy).
Rozwojowi tury styk i w badanej m iejscow ości tow arzyszył także roz wój podstaw ow ego zakresu usług. Pod koniec la t pięćdziesiątych pow stał przy skrzyżow aniu ulic Rozewskiej, Puckiej i K rólew skiej duży p a w ilon usługow y m ieszczący 6 sklepów różnej branży, pocztę sezono wą, restau rację, bar i zakład usługowy. Do dnia dzisiejszego jest to nadal najw iększa placów ka usługow a osiedla. Obok dużego paw ilonu usługow ego, zw łaszcza w ostatnim okresie, pojaw iło się także szereg kiosków, straganów oraz m ałych paw ilonów gastronom icznych. Jest to bardzo ch arakterysty czny typ zabudow y usługow ej w w ielu n ad m orskich m iejscow ościach letniskow ych. Baza usługow a w tego typu zabudow ie ma c h arak ter sezonow y i czynna je st w okresie n ajw iększe go napływ u turystów do Jastrzębiej Góry (czerwiec—wrzesień). Łą cznie zabudow a usługow a użytkuje 25 obiektów o różnym standardzie i architekturze.
N ajbardziej rozpow szechnioną formą zabudow y Jastrzębiej Góry są indyw idualne budynki m ieszkalne, m ieszkalno-pensjonatow e i p en sjonatow e. Pod w zględem architektonicznym są to bardzo zróżnicow a ne obiekty. W okresie m iędzyw ojennym pojaw iła się zabudow a m ało m iasteczkow a o bardzo prostej k onstrukcji i architekturze. Była ona reprezentow ana przez budynki jednokondygnacyjne budow ane na p la nie prostokąta, posiadające zw artą bryłę zw ieńczoną dw uspadow ym dachem. M ateriałem ścian była cegła. Budynków o fizjonomii zabudo w y m ałom iasteczkow ej było w 1985 r. 18 (5,2% ogółu zabudowy),
z tego 7 (2,0%) pochodziło z o kresu m iędzyw ojennego. Praktycznie w latach 1960—1969 zaniechano budow y tego typu domów.
Po drugiej wojinie św iatow ej na dużą skalę rozwinęło się w J a s trzębiej Górze indyw idualne budow nictw o jednorodzinne. Powstało szereg typow ych, wolno stojących domków jednorodzinnych, przypo m inających z w yglądu prostopadłościan. A rch itek tu ra tych budynków jest mało zróżnicow ana, nieciekaw a i typow a dla całego kraju. Pod staw ow ym i m ateriałam i ścian są cegła i pustak. Płaski dach k ry ty jest papą oraz znajdującym coraz w iększe zastosow anie stropodachem . Do 1985 r. w ybudow ano 89 takich domów (25,9% ogółu zabudowy), z tego 52 (15,0%) w latach 1970— 1979. W ostatnim okresie do arch itek tu ry tych budynków zaczęto w prow adzać dodatkow e elem enty, tak ie jak balkon, ganek, taras itp. Te uzupełnienia urozm aiciły nieco w ygląd osiedla, a także podniosły standard m ieszkaniow y. W o kresie tym w ybudow ano rów nież 8 p ry w atn y ch domów jednorodzinnych o indy w idualnym ch arak terze arch itek tu ry z łam anym i dachami, balkonami, tarasam i, dużymi pow ierzchniam i oszkleń oraz ze schodam i w ychodzą cymi na zew nątrz budynku (2,3% ogółu zabudowy).
Duża ko ncen tracja ruchu turystycznego w ostatnim okresie oraz znaczne' korzyści m aterialne płynące z jego obsługi spowodow ały, że większość stały ch m ieszkańców Jastrzębiej Góry zaczęła w ynajm ow ać pokoje turystom . Pow stała w ten sposób baza k w ater pryw atnych. Z ainteresow anie ludności osiedla recepcją ruchu turystycznego zn ala zło sw oje odbicie także w fizjonomii zabudowy. Zaczęto budow ać do my znacznie ponad potrzeby stałych mieszkańców , przeznaczone do w ynajm u w iększej liczJby miejsc noclegow ych w pokojach gościnnych. Cechą ch arak tery sty czn ą tej zabudow y było dążenie jej w łaścicieli do zw iększenia pow ierzchni użytkow ej. Jednym z symptom ów tego zjaw iska jest budow a domu z w ysoką piw nicą, co d aje dadtkow ą p o w ierzchnię użytkow ą w pom ieszczeniach piw nicznych przeznaczaną na pokoje m ieszkalne oraz gospodarcze. W sezonie letnim w pom ieszcze niach tych z reguły zam ieszkuje w łaściciel w raz z rodziną, górne k o n dygnacje są przeznaczone na pokoje gościnne. Do roku 1985 w ybudo w ano łącznie 70,9 budynków z w ysoką piw nicą — 144% ogółu zabudow y
(tab. IV). Ponadto w znosi się, zw łaszcza w ostatnim okresie la t sie dem dziesiątych, pryw atn e domy m ieszkalne budow ane od podstaw z przeznaczeniem na obsługę turystów . O prócz dużej pow ierzchni uży tkow ej (150—200 m2) tego typu budynki układem izb oraz w yglądem zew nętrznym naw iązują bardziej do m ałych zespołów w ypoczynko w ych typu hotelow ego. Takich form zabudow y indyw idualnej o k re ślanej mianem pensjonatow ej było w Jastrzębiej G órze 14 (4,1% ogółu zabudowy).
T a b e l a I V
W y s o k o ś ć in d y w id u a ln e j z a b u d o w y m ieszk a ln ej w J a strzęb iej G órze w 1985 r. H au teu r d e s c o n str u c tio n s p r iv é e s à l'u sa g e d 'h a b ita tio n à Ja strzęb ia G óra e n 1985
K o n d y g n a c je W y s z c z e g ó ln ie n ie S p éc ific a tio n E tages 1 1 + w y s o k a p iw n ica h au te c a v e 2 + w y s o k a 2 p iw n ica h a u te c a v e 3 o g ó łem au to ta l Liczba b u d y n k ó w 13 19 40 125 6 203 D an e p rc.cen tow e 0,4 9,3 19,7 61,6 3,0 100
Łącznie zabudowa w spółczesnej (1985 r.) Jastrzębiej Góry składała się z 343 budynków zróżnicow anych fizjonomicznie w 15 typach. Bu dynki te pod wględem funkcjonalnym podzielić można na 4 grupy:
— drugie domy i domki letniskow e — 62 budynki (18,1%), — ośrodki w ypoczynkow e — 50 dudynków (14,6%), — zabudow a usługow a — 28 budynków (8,2%), — zabudow a mieszkalna — 203 budynki (59,1%).
4. JEDNOSTKI M ORFOLOGICZNE JASTRZĘBIEJ GÓRY
I ICH CH ARAKTERYSTYKA
Cechą charak tery sty czn ą układu przestrzennego Jastrzębiej Góry jest jego wydłużony, rów noległy do brzegu morskiego kształt. Główną oś tego układu tw orzą ulice Rozewska oraz w przedłużeniu K rólew ska. Stanowią one fragm ent drogi łączącej W ładysław ow o z Karwią,
w ybudow anej w latach 1929— 1934.
O rozw oju przestrzennym osiedla mówić można od 1921 r., czyli od r'o ire n tu w ybudow ania pierw szego budynku. Podstaw ow ym czyn nikiem, k tóry kształtow ał rozm ieszczenie zabudow y była w tedy odle głość od irorza. Domy lokalizow ano w pierw szej kolejności na obsza rach położonych najbliżej brzegu morskiego. Były to te re n y n ajb ar dziej s trakcyjne pod względem krajobrazow ym i wypoczynkow ym , d a jące możliwości częstszych kontaktów z morzem. W m iarę dalszego rczw cju zabudow a przeniosła się na w olne teren y bardziej oddalone od morza, przez co mniej atrakcyjne. K olejnym czynnikiem , k tóry w płynął na rozwój przestrzenny Jastrzębiej Góry było ukształtow anie pov, ierzcbni terenu. Ze względu na urozm aiconą rzeźbę teren u w p o łudniow ej części osiedla, rozwój ten mógł się odbyw ać tylko w k ie
runku w schód—zachód. K ierunek ten jest zgodny z przebiegiem głów nej osi układu przestrzennego miejscowości. Jedną z przesłanek lo k a lizow ania now ych budynków na obszarze Jastrzębiej Góry były ta k że stosunki w łasnościow e oraz plany zagospodarow ania przestrzennego w yznaczające teren y dla indyw idualnego budow nictw a m ieszkaniow e go. Ten ostatni czynnik szczególnie zaznaczył się w ko n cen tracji n o wej indyw idualnej zabudow y m ieszkalnej.
Om ów ione czynniki kształtu jące rozwój przestrzenny Jastrzębiej Góry doprow adziły do w ykształcenia w obrębie u kładu przestrzen ne go 4 głów nych jednostek morfologicznych, odrębnych pod względem fizjonomii i funkcji zabudow y oraz organizacji przestrzeni.
Pierw sza z nich obejm uje zachodnią, najstarszą część m iejscow oś ci, położoną najbliżej morza. Jest to Stara Jastrzębia Góra. O d strony w schodniej granicę tego obszaru w yznacza zasięg teren u p arcelo w a nego, od strony południow ej ulice Rozewska oraz K rólew ska. Z pozo stałych stron om aw ianą jednostkę przestrzenną w yznaczają g ranice obszaru badań. U kład p rzestrzenny Starej Jastrzębiej Góry jest b a r dzo nieregularny, co w yraża się między innym i w zróżnicow anej w iel kości działek. Obok dużych działek o pow ierzchni w iększej niż 1000 m2 w ystępują tu także m niejsze parcele, k tó ry ch pow ierzchnia n ie p rze kracza 1000 m2. Pierw sze z nich kształtem naw iązują do n ie re g u lar nych w ielcboków . U sytuow ane są głów nie w południow ej części b ad a nej jednostki oraz. nad brzegiem morza. N atom iast działki m niejsze m ają k ształt prostokątny. Tw orzą one reg u larn y i zw arty ciąg wzdłuż ulicy Bałtyckiej w zachodniej części , Starej Jastrzęb iej Góry.
Stara Jastrzębia Góra pow stała w okresie m iędzyw ojennym w w y niku parcelacji terenów leśnych na cele w ypoczynkow e. Pow ierzchnia tej jednostki m orfologicznej w ynosi 0,26 km 2 (tab. V). Spośród 87 dzia łek tu zlokalizow anych (14,5%) 60 jest obecnie zagospodarow anych. Pod w zględem fizjonomicznym je st to jednostka bardzo zróżnicow ana. Dominuje zabudow a letniskow a z okresu m iędzyw ojennego rep reze n tow ana głównie przez wille m odernistyczne starszego typu oraz dworki letniskow e. Znajdują się tu także przedw ojenne domy w czasowe. W m iarę oddalania od brzegu m orskiego, w południow ej częściej om a w ianej jednostki morfologicznej pojaw iła się nowsza zabudow a z o k re su pow ojennego, rep rezentow ana zarów no przez pry w atn e budow nic two jednorodzinne o funkcjach m ieszkalnych i m ieszkalno-pensjonato- wych, jak też przez now oczesne kilkukondygnacyjne zespoły w ypo czynkow e typu hotelow ego. Usługi zlokalizow ane są punktow o przy w ażniejszych ciągach pieszych i kołow ych doprow adzających ruch tu ry styczn y do plaży. Z najduje się tu także centrum usługow o-rekrea- cyjne całej miejscowości, na k tó re składa się duży paw ilon
handlowo-R y s. 2. J e d n o s tk i m o r fo lo g ic z n e oraz w ie k z a b u d o w y w J a str z ę b ie j G órze w 1985 r. 1 — g r a n ic e j e d n o s t e k m o r f o lo g ic z n y c h , 2 — n a z w y je d n o s t e k m o rf o lo g ic z n y c h ; A — w ie k z a b u d o w y
( la ta b u d o w y d o m ó w )
U n ité s m o r p h o lo g iq u es e t l'â g e d e s c o n str u c tio n s à J a str zę b ia G óra en 1985 1 — lim ite s d e s u n i t é s m o r p h o lo g iq u e s , 2 — n o m s d e s u n it é s m o r p h o lo g iq u e s ; A — â g e d e s
c o n s tr u c tio n s (les a n n é e s d e l a c o n s tr u c tio n d e s m a is o n s )
R o z w ó j p r z e s tr z e n n y , m o r fo lo g ia j fi z jo n o m ia J a st r z ę b ie j G ó r y
I
C h a ra k ter y sty k a je d n o s te k m o r fo lo g ic z n y c h J a str zę b ie j G ó ry C a r r c té r is tiq v e d e s u n ité s m o r p h o lo g iq u es de J a str zę b ia G óra
W y s z c z e g ó ln ie n ie StcLIc J a str z ę b ia G óra P o îü d r io w o - - Z ec' o d n ia J a str zę b ia C óra N o w a J a str zę b ia C ó ra Lisi Jar O b szary n ie z a b u d o w a n e O g ó łe m
N °/o N °/o N % N °/o N N %
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
P o w ier zc h n ia je d n o s te k
m o r fo lo g i-z n y c h (km 2) 0,26 — 0,31 — 0,47 — 0,51 — 0,51 2,06 —
S u p e rfic ie c e s u n ité s mor-ph o!cr,i j u e s (km2)
L iczba d z ia łe k 87 14,5 86 14,3 391 65,1 37 6,1 --- 601 100
N o m b re de p a r c e lle s •
Ś red n ia p o w . d zia łk i (m£) 3 037,5 — - oOC2,£ — 1 192,4 — 13 682,4 — -- 3 427,6 —
S u p e rfic ie d e la p a r c e lle e n m o y e n n e (m2) L iczba ć z ia łe k z a b u d o w a n y c h 60 17,7 33 11,2 226 66,7 15 4,5 — 339 100 N o m b re d e p a r c e lle s c o u v e r te s d e c o n str u c tio n s W sk a ź n ik w y k o r z y s ta n ia p o w . d z ia ik i przez p o w . u ż y tk o w ą z a b u d o w y in d y w id u a ln e j (%) _ 10,9 — 12,3 20.5 — 11,5 — — 12,9
In d ica teu r d 'e x p lo ita tio n d e la su p e r fic ie d e la p a r c e lle par la su p e r fic ie
J 12 Ro b er t W il u ś
u tilita ir e d e la c o n str u c tio n p r iv é e (°/o) W ille m o d e r n isty c z n e z X X -le c ia m ię d z y w o je n n e g o V illa s m o d e r n e s d e la p é r io d e d 'en tre d e u x g u erres
26 44,8 И 19,0 20 34,5 1 1,7 — 58 16,9 D w o rk i z X X -le c ia m ię d z y w o je n n e g o P e tits m a n o irs d e la p ér io d e 6 100 — — — — — — — 6 1,7 d 'e n tr e d e u x g u e r re s M a ie o b ie k ty le tn is k o w e o z r ó ż n ic o w a n e j a rch i te k tu r ze 2 20,0 8 80,0 10 2,9 P e tite s m a iso n s e s t iv a le s à l'a r c h itec tu r e d iffé r e n c ié e T y p o w y d o m e k le tn is k o w y P e tite m a iso n e s t iv a le ty p e 3 9,4 2 6,3 27 84,3 — — 32 9,3 D u ż y z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y ty p u h o t e lo w e g o G ran d e n s e m b le d e r ep o s d u t y p e h ô te lie r 9 34,6 8 30,8 2 7,7 7 26,9 — 26 7,6 M a ły z e s p ó ł w y p o c z y n k o 1 1 3,2 w y ty p u h o t e lo w e g o P e tit e n se m b le d e rep o s d u t y p e h ô te lie r 9,3 36,4 5 45,5 9,0 11 R o z w ó j p r z e s tr z e n n y , m o r fo lo g ia i fi z jo n o m ia J a st r z ę b ie j G ó r y
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y o in d y w id u a ln y m c h a ra k terze a rch ite k tu r y — — 1 33,3 — — 2 66,7 — 3 0,9 E n sem b le d e r ep o s au c a r a ctè re in d iv id u e l d e l'a r c h itec tu r e M a ły z e s p ó ł w y p o c z y n k o w y typ u „ b ied a -b u d o w - n ictw o " _ — 2 40,0 3 60,0 — — — 5 1,5 P etit e n s e m b le d e r ep o s du t y p e „ c o n str u c tio n p a rcim o n ieu se"
P a w ilo n u s łu g o w y 1 33,3 2 66,7 — — — — — 3 0,9 P a v illo n d e s e r v ic e K io sk i, str a g a n y 6 27,3 12 54,6 2 9,1 2 9,1 — 22 6,4 K io s q u e s , é ta la g e s Z a b u d o w a m ie s z k a n io w a ty p u m a ło m ia s te c z k o w e g o 1 5,6 5 27,8 9 50,0 3 16,7 — 18 5,2 M a is o n s d 'h a b ilita tio n du ty p e p r o v in c ia l T y p o w e b u d y n k i je d n o r o d z in n e 5 5,6 1 1,1 83 93,3 — — — 89 25,9 M a is o n s t y p e p ou r lin e s e u le fa m ille T y p o w e b u d y n k i je d n o r o d z in n e o z ró ż n ic o w a n e j a r ch ite k tu rz e 5 13,2 1 2,6 32 84,2 38 11,2 R o b e r t W a lu ś
M a is o n s ty p e p o u r u n e s e u le fa m ille à l'a r c h i te c tu r e d iffé r e n c ié e B u d y n k i je d n o r o d z in n e o in d y w id u a ln y m ch a ra k terze a r ch ite k tu ry M a is o n s p o u r u n e s e u le fa m ille au c a ra c tèr e in d iv id u e l d 'a r ch ite ctu re Z a b u d o w a m ie s z k a n io w a ty p u p e n s jo n a to w e g o 1 7,1 — — 13 S2,9 — — — 14 4,1 M a is o n s d ’h a b ilita tio n du t y p e d e p e n s io n R a zem 66 19,2 49 14,3 212 61,8 16 4,7 — 343 100 A u to ta l P r o c e n to w y u d zia ł b u d y n k ó w p o c h o d z ą c y c h z ok resu m ię d z y w o je n n e g o — 63,3 39,5 14,6 13,3 24,2 P o u r c e n ta g e d e la p a rti c ip a tio n d e s b â tim en ts c o n str u its p en d a n t la p é r io d e d 'en tre d e u x g u e r re s R o z w ó j p r z e s tr z e n n y , m o r fo lo g ia i fi z jo n o m ia J a st r z ę b ie j G ó r y
-usługow y oraz skwer, usytuow ane w południow o-w schodniej części Starej Jastrzębiej Góry.
Zupełnie odm ienny ch ara k ter posiada d ruga z w ydzielonych jed n o stek m orfologicznych, leżąca na południe od poprzednio om aw ianej. J e st to Południow o-Zachodnia Jastrzęb ia Góra. O d północy granicę jej w yznaczają ulice K rólew ska i Rozewska, od w schodu linia ośrod ków w ypoczynkow ych i zabudow y usługow ej, a z pozostałych stro n granice obszaru badań. Pow ierzchnia tej jednostki w ynosi 0,31 km2, Południow o-Zachodnia Jastrzębia Góra pow stała w pierw szym o k re sie po drugiej w ojnie św iatow ej. U kład p rzestrzenny tej jed n ostk i m orfologicznej ma odm ienny ch arak ter niż poprzednia. Zlokalizow ana jest tu praw ie taka sam a liczba działek, jak w Starej Jastrzębiej Gó rze, z tego tylko 38 parceli je st zagospodarow anych. Średnia pow ierz chnia działki w zrosła do 3642,4 m2 (tab. III). P arcelacja obszaru Po-
łudniow o-Zachodniej Jastrzębiej Góry na cele w ypoczynkow e spow o dowała, iż na w iększości działek zlokalizow ano duże zespoły w ypo czynkow e typu hotelow ego, a także 4 m ałe zespoły w ypoczynkow e znajdujące się w zabudow ie paw ilonów p artero w y ch lub w cam pin gach. O środki te pow stały głów nie w okresie la t pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Obok domów w ypoczynkow ych, k tó re dom inują w tej jednostce morfologicznej, w ystępują tu także w ille m odernisty czne now szego typ u (1930— 1939). Rozm ieszczone o n e są głów nie w zdłuż ulicy K rólew skiej oraz Radosnej (wschodnia część om aw ianej jednostki). N atom iast wzdłuż ulicy Puckiej w ykształcił się ciąg usłu gow y biegnący prostopadle do ibrzegu morskiego, składający się z sze regu kiosków, straganów oraz m ałych paw ilonów gastronom icznych. Inne typy zabudow y rep rezentow ane są w tej jednostce m orfologicznej w niew ielkim stopniu.
Układ p rzestrzenny tej części osiedla, ze w zględu na przew agę dzia łek o dużych pow ierzchniach, określić można jako układ blokowy.
K olejną jednostką m orfologiczną osiedla je st N owa Jastrzęb ia Gó ra, położona na w schód od poprzednio om aw ianej. Jednostka ta o b e j m uje obszar o pow ierzchni 0,47 km2 zaw arty w obrębie ulic Rozew- skiej (od północy), U zdrow iskow ej (od w schodu) i W iejskiej (od po łudnia). Od strony zachodniej granicę tej jednostki tw o rzy linia zw ar tej zabudowy. Jest to najbardziej intensyw nie zagospodarow ana część Jastrzębiej Góry. Znajduje się tutaj 2/3 w szystkich działek oraz bu dynków . Średnia pow ierzchnia działki w N ow ej Jastrzęb iej G órze jest p raw ie trzy razy m niejsza niż w Południow o-Zachodniej i Starej Jastrzęb iej Górze. Ponadto w szystkie działki są bardziej jednolite. Nie w ystępują gen eraln ie parcele o pow ierzchni w iększej niż 1000 m2 i p ra
w ie w szystkie m ają kształt p ro sto k ąta3. Sytuacja taka spraw ia, iż układ przestrzenny Nowej Jastrzębiej Góry je st bardziej regu larny niż w poprzednio om aw ianych jednostkach. Rozplanowanie przestrzen ne tej jednostki łączy w sobie dwa układy: szachow nicy (część za chodnia) i prom ienisty (część wschodnia). Całość natom iast naw iązuje
do modelu układu przestrzennego charak tery sty czn eg o dla polskich odmian m iast ogrodów (A. M a t c z a k 1984). W iększość działek w N o w ej Jastrzębiej Górze przeznaczona została pod zabudow ę mieszkalną, m ieszkalno-pensjonatow ą i pensjonatow ą. Budynki w ybudow ane w o- kresie pow ojennym stanow ią tutaj 85,4% zabudowy. Są to przew ażnie p ry w atn e jednorodzinne domy m ieszkalne, k tó ry ch w tej jednostce w ybudow ano łącznie 136 (91,3% zabudow y m ieszkalnej osiedla). Du ża zw artość zabudowy jednorodizinnej o bardzo p rostej i nieciekaw ej arch itek tu rze w prow adziła do krajobrazu osiedla sporo monotonii, czyniąc go mniej korzystnym dla w ypoczynku. A rchitektura now ych domów stw orzyła pew ne zagrożenie dla unikalnych w artości k rajo b razu tego terenu.
W om aw ianej jednostce przestrzennej znalazły się także domki letniskow e o typow ej konstrukcji, k tó re stanow ią aż 84,4% ogółu b u dynków letniskow ych w Jastrzębiej Górze. Nie tw orzą one tu taj o k re ślonego zgrupow ania, ale w y stępują w przem ieszaniu z innymi typam i zabudowy. Podobnie jak w Starej oraz Południow o-Zachodniej J a strzębiej Górze, tak i tu n ajstarsze dom y usytuow ane są najbliżej mo rza. Dotyczy to przede w szystkim m odernistycznych willi z lat 1930— — 1939. Ogółem budynki z okresu m iędzyw ojennego stanow ią tylko
14,6% zabudow y Nowej Jastrzębiej Góry.
C zw artą z w ydzielonych jednostek morfologicznych Jastrzębiej Gó ry jest Lisi Jar, k tó ry rozciąga się na wschód od ulicy Uzdrowiskowej w kierunku W ładysław ow a. Pow ierzchnia Lisiego Jaru w ynosi 0,51 km2. Przeznaczenie znacznej części om aw ianej jednostki morfologicznej pod zabudowę dla ośrodków w ypoczynkow ych w płynęło na wielkość p rzeciętnej działki, k tó ra osiągnęła tu najw iększą w artość w całej J a strzębiej Górze 13 682,4 m2 (tab. V). Parcele, na k tó ry ch usytuow ano duże zespoły w ypoczynkow e typu hotelow ego, położone są wzdłuż ulic Rozewskiej i U zdrowiskowej tw orząc zw arty ciąg ośrodków w ypoczyn kowych. U kład przestrzenny Lisiego Jaru można określić jako układ blokow y rozw inięty w oparciu o zabudowę w ypoczynkow ą. Z w y ją t kiem dw óch budynków z okresu dw udziestolecia m iędzyw ojennego, całość zabudow y pochodzi z lat 1960— 1985 z przew agą lat 1970— 1985.
3 P o w ier zc h n ia d zia łk i o b licz o n a z o sta ła n a p o d sta w ie m a ter ia łó w zn a jd u ją cy c h się w U rzęd zie M ia sta i G m in y w e W ła d y s ła w o w ie .
R ys. 3. Jednostka m o r fo lo g ic z n e i fu n k c je z a b u d o w y J a str z ę b ie j G óry w 1985 r. 1 —• g r a n i c e j e d n o s t e k m o rf o lo g ic z n y c h , 2 — n a z w y j e d n o s t e k m o r f o lo g ic z n y c h ; A — f u n k c j a z a b u d o w y ; a — d r u g ie d o m y i d o m k i le tn is k o w e , b — o ś r o d k i w y p o c z y n k o w e , с — z a b u d o w a u s łu g o w a ,
d — z a b u d o w a m ie s z k a n io w a
U n ité s m o r p h o lo g iq u e s e t fo n c tio n s d es c o n str u c tio n s à J a str z ę b ia G óra en 1985 1 — lim ite s d e s u n i t é s m o r p h o lo g iq u e s , 2 — n o m s d e s u n i t é s m o r p h o lo g iq u e s ; A — f o n c tio n s d e s c o n s tr u c tio n s ; a — m a is o n s s e c o n d a i r e s e t c e lle s e s ti v a le s , b — c e n tr e s d e r e p o s , с — lo c a u x à u s a g e d e s e r v ic e s , d — m a is o n s d 'h a b i t a t i o n R o b e r t W il u ś
m 1 3 0 0 12 0 0 H 11 00 1 0 0 0 9 0 0 -8 0 0 ■ 7 0 0 -6 0 0 5 0 0 ■ 4 0 0 ■ 3 0 0 ■ 2 0 0 -100 0 m1 1 6 0 ■ 1 5 0 - 140- 130- 1 2 0- 1 1 0- 1 о OH 9 0 - 8 0 - 7 0 H 6 0 5 0 4 0 3 0 20 10 • 0 O O o o o o L O o o o o o o ln со 1Л CD C"- 0 0 1 0 0 CQ > T 1Л CD c^. CD CD J- J - r — r — TL Г " J - r ~ • 1 r — 1 i T— 1 CN cn •«T lл co CO (N СО vj- 1Л CD 5 en en en СП en en CT> a» en en en en en <r_ T— T— t— Г- T— r- r- T— t— t -lata
R ys. 4. Z m ia n y p o w ier zc h n i d zia łk i oraz p o w ie rzch n i u ż y tk o w e j z a b u d o w y in d y w id u a ln e j w J a strzęb ie j G órze
A — ś r e d n ia p o w ie r z c h n ia d z ia łk i, В — ś r e d n ia p o w ie r z c h n ia u ż y tk o w a z a b u d o w y C h a n g em en ts d e la su p e rfic ie d e la p a r c elle e t d e la su p e r fic ie u tilita ir e d e s m a iso n s
p r iv é e s à Jastrzębia' G óra
Ilościow ym w yrazem w ielkości przem ian m orfologicznych zacho dzących w Jastrzębiej Górze pod w pływ em rozw oju funkcji w ypo czynkow ej jest w zrost zagęszczenia indyw idualnej zabudow y m iesz kalnej, m ieszkalno-pensjonatow ej i pensjonatow ej. Z badań autora w ynika, że począw szy od lat sześćdziesiątych nastąpiła ten d en cja w zro stu pow ierzchni użytkow ej przeciętnego budynku przy jednoczesnym spadku pow ierzchni działki, na k tó rej dany budynek się znajd uje (rys. 3). W okresie m iędzyw ojennym budynki posiadały przeciętnie od 115 m2 do 143 m2 pow ierzchni użytkow ej i były usytu ow an e na dział ce o pow ierzchni od 1010 m2 do 1310 m2 (tab. III). Udział pow ierzchni użytkow ej budynku w pow ierzchni działki w ahał się o d 10,9% do 11,4%. S ytuacja tak a w ystąpiła zarów no w Starej Jastrzęb iej Górze, ja k i w Południow o-Zachodniej Jastrzęb iej Górze, gdzie w zabudow ie indyw idualnej dom inow ały budynki w zniesione w okresie m iędzyw o jennym . W latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych (pierwsza po łowa) pow ierzchnia pryw atnego budynku m ieszkalnego w zrosła do
167,1 m2, a pow ierzchnia działki spadła do 781 m2. W ypełnienie p arce li przez budynek osiągnęło najw yższą w artość 21,4%. W zrost zagęsz czenia zabudow y w m iejscow ości nastąpił głów nie w N ow ej J a strz ę biej Górze, stanow iącej bazę k w ater pryw atnych. T endencja w zrostu pow ierzchni zabudow anej kosztem m alejącej w ielkości terenów w ypo czynkow ych w Jastrzęb iej Górze znacznie pogorszyła ogólny stan dard w ypoczynku w k w aterach pryw atnych. W w ielu przypadkach w ypoczynek ten został ograniczony do w ynajętego pokoju. T akie zja w isko jest odbiciem dążeń n ie których w łaścicieli k w ater p ryw atnych do osiągnięcia jak najw iększych zysków płynących z obsługi tu ry s tów.
Jastrzęb ia Góra jest obecnie ośrodkiem o zabudow ie skupionej, w którym znaczna liczba budynków posiada dobre w yposażenie w u rz ą dzenia kom unalne (woda, kanalizacja, elektryczność).
F unkcja turystyczna tego ośrodka je st w idoczna w jego w yglą dzie zew nętrznym . Obok niskiej zabudow y indyw idualnej w znoszą się tu jako dom inanty kilkukondygnacyjne zespoły w ypoczynkow e o ch a
rak te rz e hotelow ym .
5. U W A G I K O Ń C O W E
G łówną cechą ch arak tery sty czn ą rozw oju przestrzennego Ja strz ę biej G óry było stopniow e odchodzenie zabudow y z terenów n a jb a r dziej a tra k cy jn y ch leżących najbliżej m orza w głąb lądu oraz p o w sta n ie now ych skoncentrow anych jednostek przestrzennych o bardziej
jednolitej funkcji i fizjonomii, różniące się między sobą w iekiem oraz układem i zróżnicow aniem przestrzennym działek. Dużym zmianom uległa także stru k tu ra funkcjonalna osiedla. W pierw szym okresie rozw oju w osiedlu dom inowała zabudow a letniskow a i m ieszkalna (tab. II). Po drugiej w ojnie św iatow ej w w yniku rozw oju ruchu tu ry stycznego pow stało tu szereg ośrodków w ypoczynkow ych oraz obiek tów o funkcjach usługow ych. Rozwinęła się tak że indyw idualna za budow a m ieszkalna, z k tó rej znaczna część zaczyna pełnić funkcje zw iązane z obsługą turystów . N atom iast w iększość przedw ojennych domów letniskow ych po w ojnie zaczęła pełnić funkcje mieszkalne. La ta siedem dziesiąte były okresem najw iększego rozw oju zabudowy. N ie mal w każdej z w ydzielonych grup zabudow y nastąpił w zrost liczby budynków . N ajw iększy przyrost zanotow ać można w grupie budynków m ieszkalno-pensjonatow ych i pensjonatow ych, ośrodków w ypoczyn kow ych oraz różnego rodzaju obiektów usługow ych o charakterze se zonowym.
O pisane zjaw isko rozw oju zabudow y o funkcjach zw iązanych z ob sługą turystów w Jastrzębiej Górze stanow i dobry przykład w pływ u ruchu turystycznego na układ przestrzenny osiedla, charak tery styczny dla w ielu m iejscowości letniskow ych położonych w obszarach a tra k cyjnych przyrodniczo.
Przem iany fizjonomiczne, funkcjonalne i przestrzenne Jastrzębiej Góry są przykładem długotrw ałego procesu przystosow ania całego osiedla do przyjm ow ania i obsługi w zrastającej z roku na rok liczby
turystów .
O skali przem ian, jakie zaszły na Obszarze Jastrzębiej Góry w okre sie ostatnich sześćdziesięciu lat, mogą świadczyć również liczby
osób w ypoczyw ających w tej miejscowości. Jak podaje S. L e s z c z y c- k i (1939) w 1930 r. w ypoczyw ało tu 749 osób, a w sezonie letnim 1938 r., zdaniem W. L e s z c z y c k i e j (1939) już 4824 osoby (łącz nie z pobytam i na obozach i koloniach). P orów nanie ty ch w artości z ponad 57 tys. turystów , jacy w ypoczyw ali w 1 Jastrzębiej Górze w 1985 r., tłum aczy omówione w artykule przem iany tej miejscowości.
P IŚM IE N N IC T W O
A u g u s t o w s к : В., 1977, P o m o r z e , W a rsza w a .
D ę b s k i L. A., 1974, N a d m o r s k i e a g l o m e r a c j e w c z a s o w e , W a rsza w a .
D r z e w i e c k i М., 1980, Hola t u r y s t y k i w r o z w o j u e k o n o m i c z n y m w si p o m o r s k i c h , W a rsza w a .
K o t e r M., 1974, F iz jo n o m ia , m o r l o lo g i a i m o r l o g e n e z a m ia s ta . P r z e g l ą d r o z w o j u
o r a z p r ó b a u ś c i ś l e n i a p o j ę ć , ,.Z es z y ty N a u k o w e UŁ", se r ia II, z. 55.
L e s k o R., 1975, C h a r a k t e r y s t y k a w a r u n k ó w b i o k l i m a t y c z n y c h P o ls k i w o d n i e s i e
niu d o t u r y s t y k i i w y p o c z y n k u , ,,Z e s z y ty N a u k o w e In sty tu tu T u ry sty k i" , nr 2 i 3.
L e s z c z y c k a W ., 1939, Ruch u z d r o w i s k o w o - l e t n i s k o w y w w o j e w ó d z t w i e p o m o r
s k i m w s e z o n i e l e t n i m 1938 „ K om u n ik aty Stu dium T uryzm u UJ", z. 16. L e s z e z y с k i S., 1939, R o z w ó j ru ch u u z d r o w i s k o w e g o w P o ls ce , „Turyzm P olski",
nr 6.
M a t c z a k A., 1984, Próba w y k o r z y s t a n i a a n a l i z y m o r f o l o g i c z n e j d o o k r e ś l e n i a fu n k c j i w y p o c z y n k o w e j o s i e d li w s t r e f i e p o d m i e j s k i e j Łodzi, „P rob lem y T u ry
sty k i" , nr 2.
M i l e s k a M. I., 1963, R e g i o n y t u r y s t y c z n e Pols ki, „Prace G eo g r a fic z n e ”, nr 3. P o d o s k i K., 1976, C z y n n i k l u d z k i w p r o c e s i e z a g o s p o d a r o w a n i a i p r z e m i a n s t r u k
t u r a l n y c h r e g io n u g d a ń s k ie g o , G dańsk.
S o c h a c k i A., 1975, P r z e m i a n y w s i n a d m o r s k i c h w o j e w ó d z t w a g d a ń s k i e g o w X X X -
- leciu PRL, [w:] P r z e m i a n y s p o ł e c z n e w r e g i o n i e g d a ń s k im w p o w o j e n n y m X X X - -leciu , red. K. P o d o sk i, G dań sk.
W i l u ś R., 1986, W p ł y w t u r y s t y k i w y p o c z y n k o w e j na u r b a n i z a c j ę J a s t r z ę b i e j G ó r y , p raca m a g iste rsk a w y k o n a n a w Z a k ła d zie G eo g ra fii M iast i T uryzm u In sty tu tu G eo g ra fii E k o n o m iczn ej i O rg a n iza c ji P rzestrzen i U n iw e r sy te tu Ł ód zk iego.
M gr R obert W ilu ś W p ły n ę ło .
In sty tu t G eo g ra fii E k o n o m iczn ej 23 lip ca 1987 r.
i O rg a n iza cji P rzestrzen i U n iw e r sy te tu Ł ód zk iego Zakład G eo g ra fii M iast i Turyzm u
al. K o ściu szk i 21
90-418 Łódź
R ÉSUM É
L 'article p r é se n te le d é v e lo p p e m e n t sp a tia l qui s'est op éré à Ja strzęb ia G óra so u s l'in flu e n c e du to u rism e. Le tr a v a il a pour but la v é r ific a tio n d e l'h y p o th è s e s e lo n la q u e lle le to u r ism e a u n e fo rte in flu e n c e sur le d é v e lo p p e m e n t sp a tia l d e s lo c a lité s m aritim es. J a str zęb ia G óra e st à p r ésen t u n e d e s p lu s g ra n d es et d e s plu s c o n n u e s sta tio n s b a ln éa ire s d e la v o ïe v o d ie de G dań sk. En 1985, 57 207 to u r iste s v e n u s d e tou t le p a y s y p r en a ien t du (repos. La b a se d e c o u c h a g e c o m p ta it à ce te m p s-là 10 402 p la c e s . La fo n c tio n d e Ja strzęb ia G óra, d ep u is la n a is s a n c e d e la c o lo n ie e n 1921, é ta it lié e a v e c le to u rism e d e r ep o s. La c o lo n ie d o it sa ren o m m ée a v a n t to u t à sa situ a tio n , au r e lie f v a r ié du so l a v e c u n hau t bord b o is é e t e sc a rp é (33 m a u -d essu e d e n iv e a u d e la m er) et à la p rop reté d e sa p la g e. La c o n str u c tio n d'u n e ro u te ca rr o ssa b le lia n t Ja strzęb ia G óra à P u ck (1929— 1934) a fa v o r is é le d é v e lo p p e m e n t p a rticu lier d e c e c en tre.
Les p rem ières fo r m e s d e c o n str u c tio n d e la c o lo n ie c 'é ta ie n t d e s m a iso n s s e co n d a ir es, p rin cip a lem en t d e s v illa s m o d ern istes e t d e p etits m an oirs, c o n stru its p e n d an t le s v in g t ans d'entre d e u x g u er re s. A v a n t la d e u x iè m e g u erre m o n d ia le, sur le terrain p ré se n té, ont a u ssi appa,ru le s p re m ières m a iso n s d e r e p o s à l'a rch i te c tu r e p ro ch e d e c e lle ca ra c té r istiq u e des c en tre s d e r ep o s co n tem p o ra in s.
A p rès la g u erre, le c a ra c tère d e l'a m é n a g e m en t d e la c o lo n ie a su b i d e s tr a n s fo rm a tio n s c o n sid é r a b les , L’a r ch ite ctu re m o d e rn e c o m m e n c e à d om in er. D an s la p lu
part c e so n t le s g ran d s cen tre s d e rep os et les c o lo n ie s d e v a c a n c e s ap p arten an t a u x en tr ep rise s. En d eh o rs d e la co n stru ctio n d es m a iso n s d e rep os se d é v e lo p p e a u ssi sur u n e gran d e é c h e lle la c o n str u c tio n d e s m a iso n e d ’h a b ita tio n et c e lle e s t iv a le d an s le se c te u r p rivé. L 'architecture d e c e s b â tim en ts, sim p le et peu in té r essa n te , in trod u it dan s le p a y s a g e d e la c o lo n ie b ea u co u p d e m o n o to n ie e t le ren d m o in s fa v o r a b le au rep os. La g ra n d e co n c e n tra tio n du m o u v e m en t to u ristiq u e e t les p ro fils c o n sid é r a b le s qu 'en tiren t c e u x qui le se r v en t, ont e n c o ü r a g é la plupart d es hab itan ts d e J a strzęb ia G óra au lo u a g e d e s ch am b res au x to u r istes. A in s i a su rgi la b a se d e s ch am b res p riv és. L 'intérêt d e la p o p u la tio n pou r la r éc ep tio n du m o u v e m en t to u r istiq u e se r é flè te au ssi d a n s la p h y sio n o m ie d e l'a m é n a g e m e n t. O n a c o m m e n c é à co n str u ir e le s m a iso n s d e s tin é e s au lo u a g e d'u ne p lu s g ra n d e q u a n tité d e p la c e s d e c o u c h a g e d a n s le s ch am b res d'h ôte. A o b ser v e r e s t a u ssi la te n d a n c e d e bâtir le s m a iso n s d 'h a b ita tio n l'u n e près d e l'au tre, d'arrêter l'a m én a g em en t d isp e r c é (les a n n ée s 1921—-1939) en p a ssa n t à c e lu i co m pact et serré (les a n n é e s 1950— 1985).
A p ré se n t (1985), J a strzę b ia G óra c o m p te 343 b â tim en ts r ep ré se n ta n t 15 ty p e s de la p h y sio n o m ie d iffé re n c ié e . D u point de v u e de leu r fo n c tio n , c e s b â tim en ts p e u v e n t être d iv is é s e n 4 group es:
— m a iso n s s e c o n d a ir e s et c e lle s e s t iv a le s 62 (81,1%)
— c e n tr e s d e rep o s 50 (14,6%)
— lo c a u x à u s a g e de se r v ic e 28 (8,2%) — lo c a u x à u s a g e d 'h a b ita tio n 203 (59,1%)
On p eu t d istin g u e r 4 u n ités m o rp h o lo g iq u es dan s la d isp o sitio n s p a tia le d e J a strzęb ia G óra. La p rem ière — la V ie ille Jastrzęb ia G óra — e s t la p lu s v ie ille p a rtie de la c o lo n ie e t la p lu s p ro ch e d e la m er. Les v illa s et le s p e tits m anoirs d 'a v a n t g u erre y so n t p rép on d éran ts. En d eh o r s d e g ra n d es p a r c e lle s (de plu s d e 1000 m 2) a yan t la form e de p o ly g o n e irrég u lier, on ren co n tre c e lle s plu s p e tite s (de 700 à 1000 m s) r ec ta n g u la ire s.
D an s le s p r em ières a n n é e s, tou t d e su ite après la d e u x iè m e g u erre, e st n é e Ja strzę b ia G óra S u d -O u est s itu é e p lu s au Sud q u e la p rem ière. Les cen tre s de rep o s c o n str u its d a n s le s a n n ée s 1950— 1969 y so n t le s p lu s n om b reu x. Les par c e lle s dan s leu r m a jo rité so n t g ra n d es, lour am én a g em en t sp a cia l est p ro ch e d'u ne d isp o sitio n d e b lo c. La s u iv a n te u n ité m o r p h o lo g iq u e c'est la N o u v e lle Ja strzęb ia G óra s itu é e à l'O u est par rapport à la p r é cé d e n te . E lle e st n é e dan s le s a n n ées 1970— 1985 à la su ite d e la lo tis a tio n d e s terrain s dan s le but d'y co n stru ire d es m aiso n s d 'h a b ita tio n et, au m oin dre d egré, c e lle s e s tiv a le s m od ern es. Les p a r c elles ont à p eu près la m êm e gran d eur et pr esq u e to u te s so n t r ec ta n g u la ire s. La d isp o sitio n sp a tia le de c e tte u n ité est r ég u liè re et r a p p elle le m o d è le ca ra c tér istiq u e d es v a r ié té s p o lo n a is e s d e s v ille s-ja r d in s (A. M a t c z a k , 1948). Lisi Jar c ’e s t la d ern ièr e d es u n ité s m o r p h o lo g iq u es d istin g u é e s à Ja strzęb ia G óra. Y d o m in en t le s gra n d es form es de c o n str u ctio n ; le s g ran d s e n se m b le s d e irepos, a y a n t le ca ra ctère d es hôtejls, so n t d r e ssé s sur le s p a r c e lle s d o n t la su p e rfic ie d é p a s se 10000 m*. La d isp o sitio n s p a tia le d e Lis.i Jar p eu t ê tre d é fin ie com m e c e lle d e b lo c, d é v e lo p p é e à la b ase d e l'a m én a g em en t d e rep o s.
C e qui ca ra c tér ise le d é v e lo p p e m e n t sp a tia l d e J a strzęb ia G óra c 'e st la d ista n ce c ro iss a n te en tre les terra in s le s p lu s a ttra y a n ts, sitrjés au bord d e la m er et les u n ités sp a tia le s n o u v e lle s , c o n c e n tr é e s lo in du littoral, don t la fo n ctio n et la p h y s io n o m ie so n t p lu s h o m o g è n e s, m ais leu r â g e , leu r d isp o sitio n et leulrs p a r c elles ont d es a sp ec ts d issem b la b le s.
