U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I
г * '
AC1Ä
UNMERSUAT1S
■LODZIENSIS
FOLIA OECONOMICA
52
M a re k B elka
IN FLA C JA I POLITYKA A N T Y IN F L A C Y JN A
W E W SPÓŁCZESNYM KAPITALIZMIE
(Z TEORII ANGLO-AM ERYKAŃSKIEJ)
U N I W E R S Y T E T L O D Z К I
ACTA
UNIVERSITATIS LODZIENSIS
FOLI
\OFCONÖM1CA
52
Marek Belka
INFLACJA I POLITYKA ANTYINFLACYJNA
WE WSPÓŁCZESNYM KAPITALIZMIE
[ 1 TEORII A N G LO -AM ERYKAŃSKIEJ)
ŁODŻ 1985
f i У
KOMITET REDAKCYJNY
WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓ DZKIE«)
A n d r z e j B a n .is ta k , Bohdan B a ru n o w u k i, Taifcuiz J a s k u ła
W acław P io tr o w s k i ( przewodniczący ) , Jfn/etyna U rbanow icz
REDAKCJA WYDaWNICTW "F01.IA OECONOMICA"
Halina H ortim or-Szy m c zak, K r y sty n a P iotrow ska Marczak S o f i a Z a rzy c k a . K r y sty n a Twardowsks
RECENZENT
M i e c z y s ł a w M i e s t c z a n k o w s k i
REDAKTOR WYDAWNICTWA Uł Hanna Mróblewska
REDAKTOR TECHNICZNY в ra b jn a Kaniewska
OKŁADKĄ PROJEKTOWAŁ
U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i
Wydanie I, Nakład 210*50 egz. Ark. vyd. 4,9. Ark. druk. 5,625. Papier kl. 111,70 g, 70*100,
Zam. 207/1288/05. P—13. Cena z| 98,-Drukarnia Uniwereytetu Łódzkiego
Łódź, ul, Nowotki 143
Hibai<iw Czapa k i
1985
INFLACJA - PODSTAWOWE POJĘCIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE SKUTKI INFLACJI
Wzrost ogólnego poziomu cen n ie J e s t bynajm niej nowym z ja w is kiem gospodarczym. Obserwowano j e zwykle w okresach wojen lu b innych wyjątkowych wydarzeń, kiedy państwa zmuszone do p o d ję o ia nadzwyczajnych wydatków decydowały s i ę na p rzejśc io w e o d e jś c ie od systemu w aluty z ł o t e j i emitowały ogromne i l o ś c i p ie n ią d z a p ap ie rowego. Zalewa! on rynek wywołując gwałtowny w zro st cen , dezo rg a n iz u ją c w e fe k c ie system pieniężno-kredytow y i c a łą gospodarkę. Zjaw isko to nazywamy h lp e r l n f la c J ą . P rzeż y ła j ą np. F ra n c ja w o - k re 3 ie W ielk ie j Rew olucji i wojen n ap o leo ń sk ich , Rosja Radziecka w t r a k c i e wojny domowej, a ta k ż e s z e re g krajów Europy Środkowej (N iem cy, P o lsk a, Węgry) w k ilk a l a t po zakończeniu I wojny kwia
tow ej .
W d z ie ja c h gospodarczych lu d z k o śc i można ta k ż e zn a le ź ć p rzy kłady g e n e ra ln e j zwyżki cen m ającej m ie jsc e w warunkach i s t n i e n ia systemu waluty kruszcow ej. Pod wpływem ro s n ą c e j podaży z ł o ta i s re b ra w E u ro p ie, b ędącej wynikiem podbojów k o lo n ialn y ch w /roery- ca Środkowej i Południow ej, zanotowano w o k r e s ie 1525-1620 i s t n ą rew o lu cję cenową, w wyniku k tó r e j - Jak s ię s z a c u je 1 - n a s tą p i ł w zro st ogólnego poziomu cen о 550&.
Wzrost cen obserwowano ta k ż e w ok resach ożyw ienia koniunktury. Równoważony on był na o g ó ł jeonak odpowiednim spadkiem śred n ieg o poziomu cen w o k r e s ie kry zy su . W tym przypadku mieliśmy więc do c z y n ie n ia z mechanizmem wahań c y k liczn y c h , w k tó ry ch ceny wykazy wały tzw . dwukierunkową e la s ty c z n o ś ć .
1 Za: V. B u c h a r , К zdrojom povojnového r a s tu cen v ka p i t a l i s t i c k e j ekonomike, "Ekonomický Č asopis" [ B r a tis la v a ] 1991,7, s . 652; podobne szacunki c y tu je J . K. G a l b r a i t h , P ien iąd z. Pochodzenie i lo s y , PWE, Warszawa 1982, s . 33-34.
и
Po d r u g ie j w ojnie św iatow ej sk a l* i c h a r a k te r problemu u le g ły isto tn y m zmianom. Wysoko r o iw in ię te k r a je k a p i ta ł i ety czn e n ie p rzeż y ły w tym o k re s ie k lę s k i h i p e r i n f l a c j i , zaś f lu k tu a c je cen w cyklu koniunkturalnym p r z e s ta ły odpowiadać klasycznym regułom2. Zam iast tego obserwujemy p ro ces w zględnie p o w o l n e g o , s t a l e p o s t ę p u j ą c e g o i n i e o d w r a c a l n e g o w zrostu ogólnego poziomu cen. If t e n sposób definiow ana J e s t na ogół w l i t e r a t u r z e z a c h o d n ie j3 ( a co raz c z ę ś c ie j i u n a s) i n f l a c j a , w takim te ż rozum ieniu b ęd zie ona' przedmiotem naszych rozważań.
D e f in ic ja t a n ie odnosi s i ę z u p e łn ie do problemów społeczno* -ekonomicznych związanych z i n f l a c j ą a n i do przyczyn Ją wywołują cych. Rzecz p r o s te , napotyka ona na sze reg w ątp liw ości lu b s p rz e -
zarówno wśród ekonomistów b u rż u a z y jn y c h \ Jak i m arksistow s k ic h ' . Podnosi s i ę m. i n . , że d e f i n i c j a t a ( 1 ) n ie p ró b u je u a to
-2
P or. np, P, A. S a m u e l s o n , Economics, McGraw-Hill, New York 1970, wyd. V III, s . 254; H. G. J o h n s o n . Essays in Monetary Economics, George A llen and ünwin, London 1967, s . 104; D. G. P i e r c e , E. M. S h o w , Monetary Economic T h e o rie s. Evidence and P o lic y , Ä itte rw o rth s , London 1974, s . 281 i in .
Nie oznacza t o , że ceny z u p e łn ie n ie re a g u ją na s ta n koniun k tu ry g o sp o d arcze j. A naliza danych z l a t 1946-1976 d la USA wska z u je , że k o r e la c ja między cenami a etanem aktyw ności g o sp o d arczej, choc s ła b s z a n iż w p r z e s z ł o ś c i, w ciąż J e s t dosyć wyraźna. Świad czy o tym m. i n . zw ięk szająca s i ę zwykle dynamika w zrostu cen w
l e z ie ro zk w itu . Występowanie i n f l a c j i w o k r e s ie kryzysu n ie może ta k ż e oznaczać braku z a le ż n o ś c i między popytem globalnym a k s z t a ł towani mb s i ę cen. Reakcja cen na spadek popytu n a s tę p u je ze względu na s i l n ą m onopolizację s t r u k t u r rynkowych z dużym opóź n ieniem , co przy k ró tk ic h o k resach trw a n ia kryzysu powoduje, że zahamowanie tempa ic h w zrostu widoczne s t a j e s i ę d o p ie ro w o - k r e s ie ożyw ienia. A naliza o kresu powojennego wskazuje n a to m ia s t, że ceny są na ogół n ie e la s ty c z n e w d ó ł, co znaczy, że n ie mamy Już do c z y n ie n ia z f l u k t u a c j a m i p o z i o m u cen w cyklu k on iu nk tu ry, a l e z f l u k t u a c j a m i t e m p a ic h w zro stu. S z e rz e j na te n tem at s M. B e l k a , Współczesna p o lity k a a n ty in f la c y jn a Stanów Zjednoczonych, n ie opublikowana pr. dokt* UŁ 1978, »». 12-57.
4 _
P or. np. J . P e n , Współczesna ekonomia, PWE,Warszawa 1972, s« 232-235, R. J . B a l l , I n f l a t i o n and th e Theory o f Money, A llen and Unwin, London 19Ó7. s . 15 i i n .
Por. np. V. P e r 1 о . The U nstable Economy: Booms and R ecessions i n th e U.S. s in c e 1945, Lawrence and W ish art, London
197j, s . 87$ J . B e k s i a k , U. L i b u r a , Równowaga gospo*
d arcza w s o c ja liz m ie , PWN, Warszawa 1974; Z. G r a b o w s k i , Wprowadzenie do nauki o p ie n ią d z u , PWE, Warszawa 1975 i in n i .
sunkować s i ę do zag a d n ien ia przyczyn w zrostu o en , ( 2 ) kam ufluje a k u tk l sp o łeczn e i n f l a c j i i w ogól* asp ek ty społeczne procesów in f la c y jn y c h , ( 3 ) n ie b ie rz e pod uwagą f a k tu , t e w zro st ogólnego poziomu cen może mieć c h a r a k te r cy k liczn y lu b wynikać z e w zrostu w a rto ś c i towarów ( przy czyn n ie wiadomo, czy t a k i w zrost cen many ta k ž e uważać z a i n f l a c j ą ) , (A ) pom ija r o l f państwa w p ro c e s ie u s ta l a n ia cen , a zatem możliwość występowania w gospodarce dys p r o p o r c ji wewnętrznych, n ie zn ajd u jący ch je d n a k ie " u jś c ia " we w zroście cen ( i n f l a c j a u ta jo n a ) . Ten o s t a t n i problem , choć odnosi s i ę ta k ż e do warunków k a p ita lis ty c z n y c h , j e s t sz c z e g ó ln ie is to tn y d la a n a liz y z ja w isk in fla c y jn y c h w gospodarce s o c ja l is ty c z n e j.
Z punktu w idzenia te o re ty c z n e j a n a liz y m a rk s isto w s k ie j, n a j i s
t o t n i e j s z e zn aczen ie wydaje s i ę mieć z a s tr z e ż e n ie dotyczące moż liw o ś c i w zrostu w arto śo i towarów Jako ew en tu aln ej przyczyny wzro s t u ogólnego poziomu cen . Wyczerpywanie s i ę ła t w i e j dostępnych za sobów surowcowych, ro sn ące k o szty ochrony n a tu ra ln e g o środow iska, a ta k ż e rosn ąca w artoóć s i ł y ro b o czej p rz e ja w ia ją c a s i ę m. i n . w p o s ta c i rozwoju systemu zab ezp ieczeń społecznych i konieczn o ś c i w zrostu wydatków na ośw iatę, tw orzą i s t o t n ą p r e s ję , k t ó r e j o - kresowo n ie kompensuje w zrost p rz e c ię tn e g o poziomu w ydajności p ra c y . A b strahując od tr u d n o ś c i w k w a n ty fik a c ji w zrostu w arto áci towarów, innymi słowy "realnego* ( n i e wywołanego czynnikami p ie niężnym i) w zrostu kosztów p ro d u k c ji, n ależy s tw ie r d z ić , że czyn n ik te n tłum aczyć mógłby Jed y n ie n ieznaczne tempo w zrostu cen, tempo daleko o d b ie g ają c e od obserwowanego w o k r e s ie o s ta tn ic h d z i e s i ę c i o l e c i . Co w ażn ie jsze Jednak, w warunkach w spółczesnych systemów pien iężn y ch n ie wydaje s i ę możliwe mówić o m ierzen iu ab so lu tn eg o poziomu w a rto ści towarów o raz jeg o zmian. P ien iąd z pa pierowy n ie J e s t w s ta n i e pełnić lUnkcJi m iern ik a w a rto ś c i, może Jed y n ie m ierzyć r e l a c j e w a rto ś c i. Nie wydaje s i ę więc sen sowna, przy najm n iej w p ra k ty c e , próba w yodrębnienia t e j c z ę ś c i w zrostu ce n , k tó ra wywołana wzrostem w a rto ś c i, i n f l a c j ą zwana być n ie powinna.
P o z o s ta łe z a s tr z ę ż e n ia p o s ia d a ją ta k ż e pewne zn aczen ie; p rzy znać n a le ż y , że d e f i n i c j a i n f l a c j i przedstaw iona powyżej J e s t po wierzchowna. N iem niej, o p a tru ją c J ą tym z a strz e ż e n ie m , decydujemy s i ę na posłu giw an ie s ię n ią , gdyż stanow i w y sta rc z a ją c o powszech ne o k re ś le n ie obiegowe, w m iarę jednoznaczny sposób s y g n a liz a c ji
б
problemu o raz • co n ie n ajm n iej i s t o t n e - wygodną drogą om inięcia skomplikowanych problemów d e fin ic y jn y c h ^ . Tak więc p rzez i n f l a c j ą rozumiemy w zrost ogólnego poziomu cen , zaś J e j przyczyny 1 konsekwencje stanow ić będą d o p ie ro przedm iot naszych rozważań.
R o zpatrując problem atyką i n f l a c j i , pam iętać n a le ż y , że ceny mogą rosnąć w tem pie 3-5# ro czn i* ( " I n f l a c j a p e łz a ją c a " ) , 5-10# (‘'i n f l a c j a k ro c z ą c a " ), 10-20# ro c z n ie ( " in f la c ja g a lo p u ją c a " ) albo 100-200# i w ięcej ( h i p e r i n f l a c j a ) ^ . Ź ró d ło , mechanijua, a przede wszystkim sk u tk i społeczno-ekonom iczne będą w każdym wypadku od mienne. Z jednoznacznym potępieniem spotyka s i ę oczyw iście h l - p e r i n i l a c j a , gdyż wraz z rozprzężeniem systemu pieniężnego k ra ju i n iesp raw ied liw ą re d y s try b u c ją dochodu narodowego rod zi ona n ie u ch ro n n ie bardzo poważne załam ania k o niunktury g o sp o d arczej.
Powolne tempo w zrostu cen , J a k ie obserwowaliśmy w k ra ja c h ka p ita lis ty c z n y c h w o k r e s ie pierw szych dw udziestu l a t po w o jn ie, n ie było bynajm niej jed n o zn aczn ie negatyw nie o cen ian e. P rzeciw n ie, w ielu autorów w yrażało pogląd, że umiarkowane tempo i n f l a c j i sp rzy j a utrzym aniu d o b rej k o n iu n k tu ry , wpływa d od atnio na poziom zysków, p o d trz y e u je optymizm inw estorów , stanow iąc dobry "smar" d la ro z w ija ją c e j s i ę g o sp od arki8. Zwracano ta k ż e uwagę, że s t a ł y tre n d wzrostowy cen sp rz y ja s t a b i l i z a c j i gospodarki poprzez ła g o d zen ie p rzeb ieg u kryzysów n ad p ro d u k c ji. Choć trudno J e s t zaprzeczyć j e dnoznacznie s łu s z n o ś c i ty c h poglądów, n ależy Jednak pam iętać, że n ie były one na ogół' p o p a rte g łę b sz ą a n a liz ą mechanizmu gospodar czego, a o p ie ra ły s i ę r a c z e j na k o ja rz e n iu okresów d o b rej koniun k tu ry z okresem w zrostu cen.
^ Z. G r a b o w s k i w yróżnił 7 w ielk ich grup ( s i c ! ) d e f i n i c j i i n f l a c j i . P a tr z : 0 i n f l a c j i n ieco in a c z e j, "Zycie Gospodar cze" 1969, n r 5.
7
W swej k la sy c z n e j Już pracy P, C a g a n mówi o h ip e r l n - i l a c j i , k ied y tempo w zrostu cen p rzek rac za 5w> w s k a li m iesięcz n ej. Ciekawe, że rekordowe tempo w zrostu cen zanotowano na Węgrzech w o k r e s ie l i p i e c 1945 - l i p i e c 1946 - w ynosiło ono p r z e c ię tn ie
1 9 8QC$Ł m ie s ię c z n ie , za; The Monetary Dynamics o f H y p e rin fla tio n ,
Cw:] S tu d ie s in th e Q u antity Theory o f Money, ed. M. F r i e d m a n , U n iv e rs ity o f Chicago P re s s , Chicago 1956, s . 81.
Ô
Por. np. S a m u e l s o n , op . c i t . , s . 256| A. H a n - s e n , The American Economy, McGraw-Hill, New York 1957, s . 43-46.
Sp oiró d pow ażniejszych argumentów te o re ty czn y c h podnoszących k o rz y śc i w ynikając« z i n f l a c j i p e łz a ją c e j w arto wymienić n a s tę p u - ją o a i
- z a k ła d a ją c I s t n i e n i e tzw . i l u z j i p ie n ię ż n e j, p o le g a ją c e j na n ie p e łn e j i opóźnionej p e r c e p c ji i n f l a c j i p rzez podmioty gospoda ru ją c e (w tym b a n k i), n ie w ie lk ie tempo w zrostu cen pozwala na o b n iż e n ie realn eg o poziomu stó p procentowych, i tym samym na oży w ienie aktyw ności in w e sty c y jn e j^ ;
- w warunkach g e n e ra ln e j sztyw ności cen w d ó ł i n f l a c j a u ł a t wia u s ta l e n ie s i ę właściwych r e l a c j i cenowych, tym samym s ta ją o s i ę mechanizmem praw idłow ej a lo k a c ji zasobów10.
W m iarę Jednak ja k te n d e n c je in f la c y jn e n a s i l a ł y s i ę 1 s t a wały co raz b a r d z ie j odporne na d z ia ła n ie p o li ty k i państw a, wyraź n ie j występować zac zęły negatywne J e j s k u tk i, spośród k tó ry ch w pierwszym r z ę d z ie wymienia s i ę n a s tę p u ją c e j
1. I n f l a c j a powoduje n ie sp raw ie d liw ą 1 szkodliw ą s p o łe c z n ie re d y s try b u c ję dochodów na n ie k o rz y ść grup lu d n o ści p o siad ający ch s t a ł e dochody, grup dysponujących m niejszą s i ł ą przetargow ą i t p . Dane s ta ty s ty c z n e n ie p o tw ie rd z ają p rzy p u szcze n ia, i ż te n d e n c je wzrostowe cen spowodować mogą trw a łe o b n iż a n ie a j ę u d z ia łu p ła c w dochodzie narodowym. D z ia ła n ie związków zawodowych o raz świadoma p o lity k a państwa p o le g ając a na wprowadzeniu w w ielu k ra ja c h sy stemu in d e k s a c ji - c z y li m niej lu b b a rd z ie j automatycznego uwzglę d n ia n ia w zrostu kosztów utrzym ania w k sz ta łto w a n iu s i ę dochodów lu d n o ś c i11 - pozw o liła uniknąć zasadniczych p rzesu n ię ć w o o d z ia le produktu społecznego krajów wysoko ro z w in ię ty c h . Nie oznacza to Jednak braku n ie k ied y bardzo dotkliw ych konsekw encji I n f l a c j i d la poszczególnych grup zawodowych, społecznych i t p . Zjaw iska t e n a s i l a j ą s ię oczyw iście wraz z przyspiesz«niem tempa i n f l a c j i . Autorzy
g
P atrZ : N. К a 1 d o r , E seje z t e o r i i s t a b i l i z a c j i i wzro s tu gospodarczego, PWN, Warszawa 1971, s . 204.
10
P o r.: T. and A. S c i t o v s k y , W elfare A spects o f Eco nomic G row th,[ w :] R eport o f th e Commission on Money and C re d it) T h e ir In flu e n c e on J o b s, P ric e s and Growth,Englewood C l i f f s , N .J ., P re n tlc e -H a ll 1961, a . 37, za! T e o ria i p o lity k a s t a b i l i z a c j i ko n iu n k tu ry , re d . A. S z e w o r s k i * PWE, Warszawa 1975, *• 393« S z e rz e j na te n te m a t: M. K a b a J , In d e k s a c ji p rzem il czeć s i ę n ie d a, "Życie Gospodarcze* 1983, n r 3 ,
о
konserw atyw ni p o d k r e ś la ją , ż e i n f l a c j a J e « t f o ra ą r e d y s tr y b u c ji zaaobów na k erzy ść "producentów " p ie n ią d z a , c z y l i na k o rzy ść pań stw a , stan o w iąc swego ro d z a ju u k ry ty p o d atek od tra c ą c y c h na «1- l e nabywczej zasobów gotówkowych będących w p o sia d a n iu Je d n o ste k g o sp o d aru jący ch . J e s t to o c z y w iśc ie prawda, p ró b ie « t y l k o , czy te g o ro d z a ju t r a n s f e r n a le ż y uznać Jako g e n e r a ln ie n ie k o rz y s tn y , skoro za pośrednictw em b u dżetu państwo s t a r a s i t re a liz o w a ć o k re ś lo n e c e le sp o łe cz n e i ekonomiczne.
2 . Podnosi s i ę c z ę s to , że i n f l a c j a zm n iejsza b o d ic e do o - sz c z ę d z a n ia , co na d łu ż s z ą n e t ) o s ła b i a m ożliw ości w zrostu gospo d arcz eg o . "Ucieczka od p ie n ią d z a " , obserwowana w o k r e s ie s z c z e g ó ln ie n a s ilo n e g o tempa w zro stu c e n , J e s t zjaw iskiem pow szechnie znanym, ta k ż e z naszych p o ls k ic h dośw iadczeń o s ta t n ic h l a t . Umiar
kowane tempo i n f l a c j i w k ra ja c h wysoko ro z w in ię te g o k a p ita liz m u n ie doprow adziło Jednak Jak d o ty c h c zas do zauw ażalnego o b n iż e n ia s i ę sk ło n n o śc i do o s z c z ę d z a n ia . Wprowadza ona ponadto dodatkowy elem ent n iep ew n o ści, co powodować może spadek z a in te re s o w a n ia p rz e d się b io rc ó w b a r d z ie j długofalow ym i p ro jek tam i in w esty cy jn y m i, k tó r e stan o w ią zwykle o dynamice rozw oju.
3 . I n f l a c j a ko m pliku je rachunek ekonomiczny. Wzrost ogólnego pozioma c e n , s z c z e g ó ln ie p o s tę p u ją c y w szybkim te m p ie ,n ie o zn ac za, i ż w sz y stk ie ceny z m ie n ia ją a i ę w jednakow ej p r o p o r c j i , a naw et w Jednym k ie ru n k u . To norm alne zjaw isk o będące wyrazem d z i a ła n i a mechanizmów przystosow awczych w g ospodarce u le g a w warunkach i n f l a c j i wpływowi szere g u przypadkowych elem entów, k tó r e s p r a w ia ją , że in fo rm a c je cenowe przekazywane p rzez rynek są c z ę s to zdeform o wane lu b po p r o s tu b łę d n e . Owe "szumy in fo rm a c y jn e " mogą być ta k s i l n e , że o s ła b io n a z o s t a j e ważna fu n k c ja ry nk u . Jak ą J e s t p rz e kazyw anie impulsów d l a podmiotów g o sp o d a ru jąc y ch .
A. I n f l a c j a wypacza mechanizm a l o k a c j i zasobów, s p r z y ja sp ek u - l a c j i i n ie g o sp o d a rn o ś c i. Chodzi t u t a j p rzy tym zarówno o zw ięk szoną możllwość podejmowania p rz e z p rz e d s ię b io rs tw a błędnych decy z j i gospodarczych w wyniku wypaczonej p rzez i n f l a c j ę k a l k u l a c j i ekonom icznej, Jak 1 o nadm ierne - w wyniku u c ie c z k i od p ie n ią d z a - grom adzenie w a rto ś c i re a ln y c h - d ó b r trw a łe g o u ży tk u i k a p i ta łu
12
Np. M. F r i e d m a n , Government Revenue from I n f l a t i o n . ■ Journal o f P o l i t i c a l Economy", Septem ber 1971, No 4.
produkcyjnego mogących z n a le ź ć b a r d z ie j efektyw ne zastosow anie g d z ie i n d z i e j .
5 . I n f l a c j a - • ś c i ś l e j mówiąc nierów nom ierne J e j tempo w po szczególnych k ra ja c h k a p ita lis ty c z n y c h - prowadzi w warunkach funkcjonow ania systemu sztywnych kursów wymiennych do kryzysów walutowych* S ta ł a s i ę te ż ona w końcu Jedną z przyczyn z a s tą p ie n ia go p rze z system kursów płynnych (tzw . f l o a t i n g ) .
L i s t a możliwych do w ym ienienia n ie k o rz y stn y ch skutków i n f l a c j i mogłaby być d łu ż s z a , n in iejszy m ograniczymy s i ę do z a s y g n a li zowania n a j is to tn i e js z y c h . R o zp atru jąc t<i k w e s tii podnosi s i ę w o s t a t n i c h la ta c h f a k t , że społeczno-ekonom iczne konsekwencje i n f l a c j i z a le ż ą w d u ż e j m ierze od te g o , czy J e s t ona o c z e k i w a - n a , czy te ż n ie . Z agadnienie mechanizmu k s z ta łto w a n ia s i ę осге- kiwań in fla c y jn y c h zajm uje o b ecnie i s t o t n e m ie jsc e w t e o r i i i n f l a c j i i p rz e w ija ć s ię b ęd zie w d a lszy c h c z ę śc ia c h opracow ania. N a jo g ó ln ie j b io r ą c , J e ś l i w zrost cen J e a t antycypowany p rzez Jed n o s tk i g o sp o d aru jąc e, c a ły szereg p o te n c ja ln y c h negatywnych jeg o skutków można o g raniczy ć lu b całk o w icie wyeliminować. W m iarę ja k n a s tę p u je n a s il a n ie s i ę i n f l a c j i , ro ś n ie ta k ż e na ogół am plituda wahań tempa w zrostu cen , co u tru d n ia formowanie s i ę prawidłowych oczekiwań i , na t e j p odstaw ie, k sz ta łto w a n ie tra fn y c h d e c y z ji gos podarczych. N ajw iększe n ie b ezp ieczeń stw o , zdaniem szeregu autorów , polega na tym, że nawet łagodna i n f l a c j a wykazuje te n d e n c je do “eam o p rzy sp ieszan la", i tym samym n a s i l a j ą s ię gw ałtownie J e j n e gatywne s k u tk i społeczno-ekonom iczne.
Począwszy od połowy l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h obserwujemy znaczne zw ięk szen ie s i ę tempa w zrostu cen na Z achodzie. Dekada l a t s i e d em d ziesiątych s t a ł a pod znakiem i n f l a c j i p rz e k ra c z a ją c e j c z ę sto s to p ę 10% w s k a li r o c z n e j. W t e j s y tu a c ji s t a b i l i z a c j a poziomu cen s t a ł a s i ę Jednym z n a jw a ż n ie jsz y c h , c z ę s to głównym zadaniem p o li ty k i ekonomicznej państw a. Energiczna p o lity k a a n ty in f la c y jn a (n p . w USA, Wlk. B r y ta n ii) , będąca po c z ę ś c i J e j następstwem g łę boka r e c e s ja g o spo darcza, a ta k ż e s p rz y ja ją c a s y tu a c ja na rynku ropy nafto w ej sp ra w iły , że p ierw sze l a t a o s ie m d z ie s ią te p rzy n io s ły i s t o t n e zahamowane tre n d u wzrostowego cen . Czy J e s t t o b a r d z i e j trw a ła te n d e n c ja , czy Jed y n ie zjaw isko p rzejśc io w e tru d n o d z i s i a j z pełnym przekonaniem wyrokować^ p o n iż sze rozw ażania do ty c z ą c e przyczyn i n f l a c j i i metod j e j zw alczan ie być może pomogą c z y teln ik o w i w yrobić so b ie w t e j m a te r ii własny pogląd.
Tempo w zrostu cen towarów konsumpcyjnych w la ta c h 1956-1982 w głównych k ra ja c h k a p ita lis ty c z n y c h
(w % w s k a l i ro c z n e j)
Rok USA F ran cja Jap o n ia RFN Włochy • Wlk. Bry ta n ia 1956 1 .4 2 ,0 0 ,4 2 .6 3 ,4 . 4 ,9 1957 3 ,6 3 ,5 3 .0 1.9 1 ,4 3 ,7 1958 2 ,7 1 5,0 - 0 ,4 2 .3 2 ,8 3,1 1959 0 ,8 6 .2 0 ,9 0 .9 - 0 ,5 0 ,5 1960 1.6 10,1 3 .7 1.3 2 ,2 1.1 1961 0,9 3.3 5 .3 2 .3 2 ,2 3 ,4 1962 1.2 4,9 6 .9 3.1 4 ,6 4 ,3 1963 1.2 4 ,8 8 ,5 3 .0 7 ,4 1.9 1964 1.4 3 ,4 3 ,9 2 .3 6 ,0 3 .2 1965 1.7 2,5 6 ,8 3 .3 4 ,6 4 ,8 1966 2 .9 2»7 5 .1 3 .6 2 ,3 3 ,9 1967 2,9 2,7 3 .8 1.6 3 ,7 2 ,5 1968 4 .2 4,5 5 .3 1,6 1 .4 4 ,8 1969 5 .4 6 ,5 5 ,3 1,9 2 ,7 5 ,2 1970 5,9 5 ,2 7 .6 3,5 4.9 6 ,4 1971 4 ,3 . 5 .5 6 ,0 5 ,2 4 .8 9 .5 1972 3 ,3 6 .2 4 .6 5 ,6 5 .8 7 .2 1973 6 ,2 7 .3 - 11,8 6 ,9 10,7 9 .1 1974 11,0 13,7 2 4 ,4 7 ,0 19,2 16,0 1975 9 ,1 11,8 11,8 6 ,0 1 7,0 24,2 1976 5 ,8 9 .6 9 .3 4,3 16,8 1 6 , 6 1977 6 ,5 9 ,4 8 ,0 3 ,7 17,0 15,8 1978 7 .7 9 .0 3 ,8 2 ,8 12,1 8 ,3 1979 11,3 10,8 3 .6 4 ,0 14,8 13,4 1980 13,6 13,6 ‘ 8 ,0 5.5 21,2 18,0 1Э81 10,4 13,1 5 .0 6 ,0 18,7 11,9 1982 6,1 • • ♦ 8 ,6 * . . . . ' .
Z r ó d ł oi Economic R eport o f th e P r e s id e n t, W ashington D.C. 197**; Economic R eport o f th e P re s id e n t, Washington D.C, 1983 .
R o z d z i a ł I I POPYTOWA TEORIA INFLACJI
W spółczesne t e o r i e i n f l a c j i wywodzą s i ę w d u żej m ierze z do robku naukowego Johna Maynarda Keynesa. Szczególne wśród n ic h m ie jsc a po siad a koncepcja i n f l a c j i o p a rta na sform ułowanej p rz e zeń popytowej t e o r i i dochodu narodowego. W la ta c h trz y d z ie s ty c h i na początku l a t c z te r d z ie s ty c h uważano na o g ó ł, i ż a n a liz a key- nesowska o d n o s iła s ię je d y n ie do s ta n u d e p r e s ji gosp o d arczej, że był« sformułowaną ad hoc t e o r i ą tłum aczącą kryzys l a t tr z y d z ie s ty c h , n ie z b y t p r z y s ta ją c ą do odmiennych warunków funkcjonow ania g o sp o d a rk i. Dopiero udane zasto so w anie metod a n a lity c z n y c h Keyne s a w d z ie d z in ie planow ania finansow ania wydatków wojennych w Wlk. B ry ta n ii spowodowało zmianę o p in i i co do m ożliw ości badania na g ru n c ie Jego t e o r i i problem atyki i n f l a c j i .
1. Koncepcja " lu k i i n f l a c y j n e j *
1 ъ Sformułowana p rzez Keynesa koncepcja " lu k i i n f l a c y jn e j" , stan o w iąc in te g r a ln ą c zę ść całeg o popytowego k s z ta łto w a n ia s ię w ie lk o śc i dochodu, umożliwia a n a liz ę s y tu a c j i w momencie o s ią g n ię c ia p rzez gospodarkę stan u pełnego z a tr u d n ie n ia . Wskazuje ona, że przy pełnym w ykorzystaniu z d o ln o śc i wytwórczych zw ięk szen ie dochodów lu d n o śc i ( a więc i wydatków, j e ś l i założymy niezm ienność sto p y o sz c z ę d z a n ia ) i / l u b wydatków rządowych prowadzi do zachw ia n ia równowagi między globalnym popytem i podażą, do pow stania nadwyżki popytu pow odującej w zrost ogólnego poziomu cen . Ową nad
13
J . M. K e y n e s , How to P*y f o r th e War, [ wi ] I n f l a t i o n . S e le c te d R eadings, «de. R. J , B a 1 1 , P. D o y 1 e , Penguin Books, Harmondsworth 1974, s . 21-27.
wyżki popytu glob alneg o ponad m ożliw ości Jego zasp o k o je n ia Keynea nazýva lu k ą in f la c y jn y .
wydatki
doehéd nonodowY (PNN) ' Rys. 1. P ro s ta F wyznacza b a r ie r ę mocy wytwórczych; p r o s ta К na chylona pod kątęm <*5 do o s i o d cię ty ch J e a t zbiorem punktów ozna c za jąc y c h w ielkość dochodu narodowego i (zaw sze) równą J e j w ie l kość wydatków g lobaln y ch w sp o łe c z e ń stw ie ; OX wyznacza pozie» maksymalnych wydatków (w cenech o k resu początkowego) przy pełnym z a tr u d n ie n iu , z as OF « OX dochód przy pełnym z a tru d n ie n iu « m ie rz o ny również w cenach o k resu początkowego; p ro s ta С ♦ I ♦ 0 i l u s t r u
j e poziom wydatków g lo baln ych
Na r y s . 1 J e s t to o d le g ło ś ć pionowa AB, i l u s t r u j ą c a przewyż sz a n ie g lo b aln y ch wydatków (p o p y tu ) ponad poziom równowagi przy pełnym u tr u d n ie n iu , o k reślo n y p rzez p r o s tą К w punkcie B. I s t n i e n ie t e j nadwyżki wywołuje w warunkach swobody k s z ta łto w a n ia s i ę cen i n f l a c j ę .
.»'zrost cen n ie n a s tą p i, gdy wyżej wspomniane nadwyżka z o s ta n ie skompensowana odpowiednim wzrostem dobrowolnych oszczędn ości lu d n o ś c i. W takim przypadku w zrost dochodów p ien iężn y ch n ie ujaw ni s ię na rynku w p o sta c i w zrostu efektywnego popytu, Wymagałoby to Jednak znacznego n ie ra z zw iększen ia p sy c h o lo g iczn ej sk ło n n o ści do o szczę d zan ie , co z n a tu ry rzeczy j e s t ша1р prawdopodobne.
I n f l a c j i zapobiec można ta k ż e poprzez odpowiedni w zro st p o d at ków zm n ie jsza ją cy poziom dochodu do d y sp o zy cji i popytu do p ozio mu podaży rynkowej. V c z a s ie wojny lu k a in f la c y jn a sta n o w iła z r e s z t ą in.: tru iie n t planow ania w ie lk o śc i o b ciążeń podatkowych I t a j e j
Ra-- т з dykalny w zrost podatków n ie zawsze jednak J e s t możliwy do p rz e p ro w adzenia, zarówno ze względów sp o łec z n o -p o lity c z n y c h (szczególnie
w czasach pokojowych), Jak i ekonomicznych. Gdy ta k s i ę d z le .ie , w zrostow i cen można Je sz c z e próbować zapobiec za pomocą r o z le g łe go syetemu a d m in is tra c y jn e j k o n tr o li cen i dochodów. To t r z e c i e ro z w ią z a n ie , znane Jako tzw . p o lity k a dochodów, uważane J e s t na ogół na Zachodzie za z ło k o n ieczn e, w każdym r a z i e n ie mogące s łu żyć na d łu ż sz ą metę za sk u teczn e n a rz ę d z ie p rz e c iw d z ia ła n ia in f l a c j i wywołanej nadwyżką popytu.
Gdy nadwyżka t a p r z e k s z ta łc a s i ę w normalnych warunkach w e f e ktywny p o py t, n a s tę p u je w zrost cen prowadzący - ja k mogłoby s i ę wy dawać - do równowagi na rynku (pu n k t С na r y s . 1 ). Wzrost te n J.?d- nak powoduje z k o le i w zrost dochodów sprzedawców d ó b r i u słu g - c z y l i p rzed sięb io rcó w . I s t n i e j e więc d a l e j nadwyżka dochodów "g:.-o- ż ą c a “ cenom. Keynes s tw ie r d z a ,iż re d y s try b u c ja dochodów na korzyść k a p ita lis tó w zm niejsza z asad n iczo ro zm iar lu k i in f l a c y jn e j na sku te k s i l n e j p r o g r e s ji podatkowej s z c z e g ó ln ie odnoszącej s i ę do nad miernych zysków o raz w ysokiej sk ło n n o ści do o szczęd zan ia ty c h grup lu d n o ś c i. Aby uniknąć k o le jn e j rundy podwyżek cen, w ystarcza więc Jed y n ie - ja k są d z i Keynes - nieznaczny w zrost 3tawek podatkowych. N ie s te ty , c a ła rze c z n ie kończy s i ę na tym. Wzrost cen , w tym ta k ż e cen wyrobów konsumpcyjnych, powoduje spadek dochodów r e a l nych robotników , k tó rz y w ystąp ią z żądaniem podwyżki poziomu p ła c . D e fic y t s i ł y roboczej na rynku o raz wysoka p r o g re s ja opodatkowa n ia zysków s tw a rz a ją s y tu a c ję , w k tó r e j p rz e d s ię b io rc y sk ło n n i są zaspokoić żąd an ia robotników . J e ż e l i n a s tą p i p ro p o rcjo n aln y do w zrostu ogólnego poziomu cen w zro st p ła c , wracamy do punktu wyj ś c i a . Zwiększone dochody nom inalne robotników p rzyw racają p i e r wotny poziom ic h realn y ch dochodów i v ia popyt efektywny n a c isk a j ą na ceny. Gdyby p ro ces p rz e b ie g a ł w te n sposób bez z a k łó c e ń ,to i n f l a c j a n ie m iałaby końca, a s p i r a l a cenowo—płacowa ra z urucho miona staw ałab y s i ę trwałym elementem procesów rynkowych. Jednak
•<eynes zauważa, że n ie k tó r e dochody — np. re n ty i em erytury - ma j ą c h a ra k te r- s t a ł y , a ic h poziom n ie podlega r e w iz ji wraz ze wzrostem kosztów u trzy m an ia . O późnienia w r e a k c ji p ła c na w zrost cen n ie pozw alają n a to m ia st na p e łn ą rekom pensatę 3t r a t p e n ie - ßionych p rzez robotników w wyniku i n f l a c j i . Czynnikiem p rz e ciw działającym dalszemu w zrostow i cer* może być ta k ż e zw iększenie
sk ło n n o śc i do o szczę d za n ia , W sum ie, na sk u tek r e d y s tr y b u c ji do chodów dok o n ującej s i ę kosztem grup o s ta ły c h dochodach o raz n a j c z ę ś c ie j ta k ž e robotników , te n d e n c je in f l a c y jn e z czasem z a n ik a ją .
Koncepcja lu k i in f l a c y j n e j s p o tk a ła a ię z żywą r e a k c ją w k rę gach naukowych i mimo w ysuniętych wobec n i e j szereg u zarzutów , w krótce s t a ł a s i ę c z ę ś c ią o bow iązującej doktryny ekonom icznej.
2 . Keynes!stowska t e o r i a i n f l a c j i popytu’ • - n ie k tó r e k ie ru n k i ew o lu cji
K ontynuacją rozważań J , M. Keynesa dotyczących wpływu nadm ier nego popytu na poziom cen b y ła ro z w in ię ta w la ta c h c z te r d z ie s ty c h t e o r i a i n f l a c j i popytu, tr a k t u ją c a i n i l a c j ę Jako " s y t u a c j ę , w k t ó r e j g lo b aln y popyt na dobra i u s łu g i w cenach bieżących p rz e wyższa m ożliw ości podaży c a ł e j gospodarki Koncepcja t a wzboga c i ł a te z y z "How to Pay f o r th e War" o nowe elem enty. S zczególną uwagę zw rócić w arto na n a s tę p u ją c e z a w ie ra ją c e a ię w J e j ramach k ie ru n k i badań.
A. B adanie i n f l a c j i Jako p ro cesu c ią g łe g o i wyznaczanie z a
pomocą a p a ra tu matematycznego j e j parametrów (szy bk o ści)« A n a li za t a m iała na c e lu z n a le z ie n ie odpowiedzi na p y ta n ie , czy i w J a k ic h warunkach ra z uruchomiona i n f l a c j a ma te n d e n c ję do sam o ist nego z a n ik a n ia wraz z o siąg n ię cie m wyższego poziomu cen , czy te ż trw ać b ęd zie ta k d łu g o , aż p rz e k s z ta łc iw s z y s i ę w h i p e r i n f l a c j ę spowoduje kompletne załam an ie s i ę systemu finansowego? Chodziło głów nie o b adanie zachowania s i ę f u n k c ji wydatków w warunkach w zrostu cen i związaną z tym d łu g o trw a ło ść procesów wywołanych pojaw ieniem s ię lu k i i n f l a c y j n e j . P o d e jśc ie to i l u s t r u j e ry a . 2 1^
Gdy w ydatki (C ♦ I ♦ G ) k s z ta łto w a ć s i ę będą na poziom ie EQ, to odpowiadający im poziom cen P1 zapewni równość wydatków i do chodu w w yrażeniu nominalnym, przy pełnym w ykorzystaniu mocy
wy-14
P o r. np. R. F. H a r r o d , Dynamie Theory and P lan n in g , "Kyklos" 1962 No 1, s . 78.
15
Na podstaw ie M. B r o n f e n b r e n n e r , F. D. H o -1 t z ш a n , Survey o f I n f l a t i o n Theory, "American Economic Re view" 1Э63, No 3 s . 604-605.
Rye. 2 . P ro st* 00‘ p rzed sta w ia r e l a c j ę między (s ta ły m ) poziomem realn eg o dochodu w warunkach pełnego z a tr u d n ie n ia i poziomem cen*, poziom nominalnych wydatków С ♦ I ♦ G (E ) J e s t fu n k c ją dochodu realn eg o i poziomu cen; w zro st poziomu cen J e s t llm k cją lu k i
in f l a c y jn e j
tw órczych. Luka in f l a c y jn a n ie ma wtedy m ie js c a , n ie p o w stają te ż te n d e n c je do w zrostu cen . System z n a jd u je s i ę w równowadze przy pełny» z a tru d n ie n iu ( z d e f i n i c j i ) .
Gdy w ydatki (C ♦ I ♦ G) wzrosną do E.,, t o wytworzy s i ę lu k a reprezentow ana na w ykresie p rz e z odcinek ab . J e ś l i ro sn ące ceny spowodują spadek rea ln y ch wydatków w wyniku w zrostu atopy o sz c z ę d n o ś c i, progresywnego opodatkow ania, opóźnień czasowych i t p . , to krzywa wydatków p rze b ieg ać może Jak na w ykresie od a do E , z a mykając w punkcie tym ; E) lu k ę in f la c y jn ą przy nowym, wyższy» poziom ie cen P2 » Oznacza to Jednakże o g ra n ic z e n ie zam ierzeń kon sumpcyjnych podmiotów gospodarczych do n iż s z e g o , w ynikającego z m ożliw ości produkcyjnych gosp od arki poziomu. Wzrost wydatków z EQ do E^, i w końcu do E^^ J e s t ty lk o wzrostem w w yrażeniu nom inal nym, Zamierzony poziom realn y ch wydatków (1 konsum pcji) równy aP.j/OP.j n ie J e s t możliwy do z re a liz o w a n ia .
J e ś l i podmioty g o sp od arujące (p r z e d s ię b io r c y , ro b o tn ic y ) n ie u le g a ją i l u z j i p ie n ię ż n e j, c z y l i r o z r ó ż n ia ją prawidłowo dynamikę k s z ta łto w a n ia s i ę w ie lk o śc i p ien iężn y ch i re a ln y c h o raz o b s ta ją przy utrzym aniu zam ierzonego wyższego poziomu wydatków, s y tu a c ja
ro zw in ie elvi w inny sposób. Skuteczne żąd a n ia w zrostu p ła c przez robotników lu b możliwość podwyższania cen p rzez k a p ita lis tó w za pobiega zm n iejszan iu poziomu realn eg o popytu, oo na w ykresie z n a jd u je o d z w ie rc ie d łe n le w p rzeb ieg u krzyw ej wydatków rów nolegle ( l u b nawet b a r d z ie j na lew o) do p r o s te j Od , n a p rzyk ład Jak aE".
Luka in f la c y jn a n ie z o s ta ła b y w ty c h warunkach nigdy wyelimino wana.
Dynamika procesów in fla c y jn y c h z a le ży - Jak zauważa F. D. Holzman - od c z ę s to tliw o ś c i występowania "wstrząsów* in fla c y jn y c h , wpływu w zrostu cen na k s z ta łto w a n ie s i ę oczekiwań in fla c y jn y c h , p o li ty k i p rzed się b io rc ó w , u d z ia łu osób o s ta ły c h dochodach w ca ł e j p o p u la c ji i t p . P o d k reśla on przy tym, i ż e fe k ty re d y s tr y b u c ji dochodu wywołane p rzez i n f l a c j ę i f a k t występowania s p i r a l i ceno- wo-płacowej w ykluczają możliwość a n a liz y i n f l a c j i Jed y n ie w ka te g o ria c h swego ro d zaju "mnożnika in f la c y jn e g o " , s i ł a k tó reg o z a le ż y od krańcow ej sk ło n n o ści do o szczę d zan ia i od w ie lk o śc i p i e r w otnej nadwyżki popytu.
B. N astępną ważną innow acją w popytowej t e o r i i i n f l a c j i było p o sz e rz e n ie keynesow skiej a n a liz y o rynek czynników p ro d u k cji ( s i ły ro b o c z e j), p rzy czym p o s tu lu je s i ę o d d z ie ln e , zďezagregowane b ad ania rynku dóbr konsumpcyjnych i rynku czynników p ro d u k c ji16. *<»runKiem w y stą p ie n ia p e łn e j i n f l a c j i J e s t p o jaw ian ie s i ę lu k i na obu ty c h rynkach. W przeciwnym bowiem r a z i e , tz n . przy nad wyżce popytu na rynku towarów i n ied o stateczn y m popycie na s i ł ę roboczą (b e z ro b o c iu ) lu b o d w ro tn ie, możemy mówić r a c z e j n ie t y l e o i n f l a c j i , a le o s ta n i e nierównowagi g o sp o d arczej n ie w iążącej s i ę k o n ie c z n ie ze zwyżką cen.
Rysunek 3 pomoże nam d o k ła d n ie j zanalizow ać t ę k w e s tię 1^, n in k t p r z e c ię c ia krzywych wyznacza w ielko ść pro d u k cji równowagi ( y g ) , a l e n ie s t e ty j e s t ona w iększa o d ( y fflax) - c z y li w ie lk o śc i p ro d u k cji przy pełnym w ykorzystaniu czynników wytwórczych. Stąd d la o s ią g n ię c ia yg podaż s i ł a ro b o czej ( i towarów) J e s t w
gospo-16
, podstaw ie B. H a n s e n , A Study i n th e Theory o f I n f l a t i o n , M acm illan, London 1951» R. T u r v e y , M. B r e m a . In e F a c to r and Goods M arkets, [w ;} I n f l a t i o n . . . , s . 46-59.
% j , podstaw ie; G. S t e i n m a n , I n f l a t i o n s t h e o r i e . F er dinand Schóningh, Paderborn 1979, s . 33-37. '
Rys. 3 . dd - zagregowana krzywa popytu na dobra l u s łu g i, przy czym j e j p rze b ie g uwarunkowany J e a t tym, że w zrost p ła cy r e a ln e j powo d u je w zro st popytu g lo b aln eg o ; s s - krzywa podaży towarów lu b po pytu na a i ł ę roboczą, przy czym j e j p rzeb ieg uwarunkowany J e s t tym, że im wyższa p ła ca r e a ln a , tym - przy innych warunkach n ie zm ienionych- n iż s z y poziom planowanej p ro d u k c ji i tym samym popyt na e l ł ę ro bo czą. Przyjmujemy t u t a j z a ło ż e n ie o z m n ie js z a ją c e j s ię
krańcowej produkcyjności s i ł y ro b o czej
d a rc e zb y t m ała. Pow staje więc w ty c h warunkach nadwyżka popytu na dobra 1 u s łu g i lu b nadwyżka popytu na s i ł ę roboczą lu b w reszcie nadwyżka popytu na obydwu ty c h rynkach.
Nadwyżka popytu na dobra i u s łu g i to o d le g ło ś ć między krzywą dd a p r o s tą у « Увах w yznaczającą w ielk o ść p ro d u k c ji maksymalnej. Nadwyżka t a z a le ż y od poziomu p ła c re a ln y c h . Dla (W /p)> (W /p) ^ i s t n i e j e na rynku tym lu k a in f la c y jn a ,n a to m ia s t d la (;W/p)<(W/p) 2
lu k a d e f la c y jn a , c z y li n ied o b ó r popytu.
Nadwyżka popytu na s i ł ę roboczą to o d le g ło ś ć między krzywą es a p r o s tą у - Утлх> w ielko ść j e j , podobnie Jak w poprzednim p rzy p a dku z a le ż y od poziomu płacy r e a l n e j . Dla (W/p)< (V(/p)1 p o w staje na rynku s i ł y ro b o czej lu k a in f l a c y jn a , c z y l i nadwyżka popytu nad p odażą, n a to m ia s t d la (W /p)> (W /p)1 lu k a d e f la c y jn a .
wzrostem cen i p ła c a w ysokością nadwyżki popytu na obu rynkach,
ä f * f ( d * Упах^* g d z l* f *>0 » 1 ( O " 0 z a í d - d ( | ) (1 )
! ? ■ * ( • “ Уmax^' g d z le в‘> 0 » в ( 0 ) - 0 zaś • - * ( £ ) ( 2 ) Oznacza t o , ie tempo w zrostu can 1 p ła c J e a t fu n k cją w ie lk o śc i lu k i i n f l a c y j n e j , n a to m ia st p o z o s ta ła elem enty z ap isu o zn ac zają matematyczną fo rm a liz a c ję poczynionych up rzedn io zało żeń co do przeb ieg u krzywych dd i s s .
2* wzoru na pochodną i l o r a z u nożna o k r e ś li ć tempo w zrostu p ła c re a ln y c h , co aa i s t o t n e zn ac ze n ie d la s y t u a c j i na obu ry n kach
Załóżmy, że w momencie wyjściowym p ła c a r e a ln a u s t a l i ł a s i ę na poziom ie (W /p) y co odpowiadać b ęd zie I s t n i e n i u lu k i i n f l a c y j n e j na rynku s i ł y ro b o czej 1 n ie d o s ta tk u popytu na dobra i u s łu g i.
Zgodnie z zależn o ścia m i (1 ) i ( 2 ) , n a s tą p i w zrost p ła c nomi nalnych o raz spadek cen d ó b r i u s łu g , co d z i a ła ć b ęd zie w k ie runku o g ra n ic z e n ia rozmiarów lu k i i n f l a c y j n e j na rynku s i ł y ro boczej o ra z zm niejszy nadwyżkę podaży d ó b r, zaś kiedy p ła c e r e a l ne przew yższą punkt (W /p)2 lu k a d e f la c y jn a na tym o s t a t n i a rynku z n ik n ie .
P ła c a r e a ln a ro ś n ie d a l e j i na jakim ś poziom ie s i ę s t a b i l i z u j e . Może to być np. poziom W/p , k tó ry stanow i pewien poziom quasi-rów now agi. P łac a re a ln a aoże o czy w iście u s t a l i ć s i ę w do wolnym punkcie między (W/p)., i (W/p)2 , a j e j kon kretn a pozyc j a z a leży od s i ł y i s z y b k o ś c i p r o c e s ó w p r z y s t o s o w a w c z y c h p ł a c i c e n w warun kach w y stą p ie n ia lu k i i n f l a c y j n e j na odpowiednich rynkach. Kiedy p ła c e re a g u ją s i l n i e j , to (W /p)q > (W/p) * kiedy n a to m ia st re a k c ja cen j e s t s i l n i e j s z a , to (W /p)q < С W/p) . Poziom (W/p) -p o z io m quasi-rów novagi p ła c re a ln y c h o k r e ś la je d n o c z e śn ie s tr u k t u r ę po d z ia łu dochodu narodowego.
P e r p e tu a liz a c ja i n f l a c j i J e a t ekutkiem wzajemnego o d d z ia ły wania rynku s i ł y ro b oczej o ra z rynku dóbr i u s łu g . Gdyby ceny n ie reagow ały na I s t n i e n i e l u k i in f l a c y j n e j ( i n ie o b n iż a ły tym s a mym poziomu p ła cy r e a l n e j ), to u s t a l i ł a b y s i ę równowaga na p o zio mie (W /p)^j gdyby zać n ie b y ło odpow iedniej r e a k c ji p ła c , to r o s n ące ceny sprow adziłyby system do sta n u równowagi przy poziomie p ła c realn y c h (W/p)2 . Jednakże wzajemne oddziaływ anie r e a k c ji cenowych i płacowych prowadzi do cią g łe g o utrzymywania s i ę lu k i i n f l a c y j n e j na obu rynkach.
A naliza B. Hansena o ra z R« T u rv ey 'a i M. Brernsa stanow i próbę w ytłum aczenia na p ła sz c z y ź n ie popytowej t e o r i i i n f l a c j i mechaniz mu s p i r a l i cen i p ła c .
V a n a l i z i e t e j n ie w ie lk ie zn aczen ie d l a przeb ieg u procesów in fla c y jn y c h posiada w ielk ość początkowej nadwyżki popytu. Klu czową sprawą n ato m iast J e s t s i ł a efektów red y stry b u cy jn y ch , i s t n ie n ie lu b brak i l u z j i p ie n ię ż n e j u poszczególnych grup sp o łe c z nych, s i ł a przetargow a ty ch g ru p , c z y li zdolność obrony realn eg o poziomu swych dochodów, u d z ia ł w Ш grup o s ta ły c h dochodach i t p . I n te g r a ln ą c z ę ś c ią badań nad i n f l a c j ą s t a j ą s i ę więc a n a liz y spo łeczn y ch i in s ty tu c jo n a ln y c h aspektów procesu gospodarow ania.
Na tym t l e p o ja w ia ją s i ę p y ta n ia , odpowiedź na k tó r e z n a j dziemy p rzynajm niej częściow o w d alszy ch c z ę śc ia c h n in ie js z e g o t e k s tu .
P ierw sze dotyczy mechanizmu k s z ta łto w a n ia s i ę oczekiwań i n fla c y jn y c h , c z y li z a n ik a n ia i l u z j i p ie n ię ż n e j, d ru g ie n a to m ia st o dnosi s i ę do p ie n ię ż n e j stro n y w zrostu ogólnego poziomu cen i s ta w ia na porządku dziennym zag a d n ien ie e la s ty c z n o ś c i podaży p ie n ią d z a , n ie zb ęd n e j d la finansow ania rosnącego w w yrażeniu nomina lnym wolumenu tr a n s a k c ji tynkowych. Mechanizm formowania s ię oczekiwań in fla c y jn y c h może o s ła b ia ć bądź dynamizować s p i r a l ę w zrostu cen 1 p ła c , z k o le i może ona p rz e b ie g a ć w sposób n ie z a kłócony ty lk o wtedy, J e ś l i ma m ie jsc e odpowiednio szybka ak ty w i z a c ja is tn i e ją c y c h zasobów p ie n iężn y c h (czy J e s t t o możliwe na d łu ż s z ą m etę?) lu b odpowiednio szybki w zro st i l o ś c i p ie n ią d z a w o b ie g u . Ten o s t a t n i zapewnić może Jed y n ie ekspansywna p o lity k a em isyjna banku c e n tra ln e g o .
C. M la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h . Jako re a k c ja na zjaw isk o w zrostu ogólnego poziomu cen w o k r e ś l* kryzysu gospodarczego l a t 1 9 5 7
--1958, sformułowana z o s ta ł a t e o r i a tzw . i n f l a c j i a e k-1S
t o r o w e j , w k tó r e j dokonuje a ię d a ls z e j d e s e g re g a c ji modelu popytu glob aln eg o Keynesa. B ie rze ona pod uwagę ceny d ó b r inwe sty c y jn y ch o ra z staw ki p ła c w s i l n i e zmonopolizowanych d z ia ła c h g o sp o d a rk i. Ceny t e - Jak s i ę zak ład a - ro sn ą wskutek p r e s j i popy tu lu b wskutek p r e s j i kosztów , a l e n ie sp a d a ją w wyniku o b n iż k i popytu lu b kosztów w ytw arzania. P ła c e , z k o le i, rosną wraz ze wzrostem kosztów u trzy m a n ia , a l e n ie re a g u ją na ic h ew entualne o b n iż e n ie , s i ę . Ceny i p ła c e w ty c h g a łę z ia c h są więc n i e e l a s t y czne w d ó ł,c o powoduje, że do w y stą p ie n ia i n f l a c j i w ystarczy p o ja w ien ie s i ę nadwyżki popytu w n ie k tó ry c h ty lk o g a łę z ia c h ( a n ie na dwyżki popytu g lo b a ln e g o ). Nadwyżka t a przesuw ając s i ę z g a ł ę z i do g a łę z i, povoduJ e w zrost cen n ie kompensowany odpowiednimi obniżkami cen w d z ia ła c h ,g d z ie popyt J e s t n ie d o sta te c z n y . Efektem ostatecznym J e s t w zrost ogólnego poziomu cen.
K oncepcja Ch. L, S chult z e ’ a z b liż a s i ę do n ie k tó ry c h tw ie r dzeń kosztow ej t e o r i i i n f l a c j i (omawianej n ieco p ó ź n ie j) i J e a t przykładem do ko nu jącej s i ę w l a t a c h p ó źn iejszy ch sy ntezy t e o r i i popytowej 1 t e o r i i ko sztow ej, w wyniku k t ó r e j sformułowano s z e re g k o n c ep c ji tzw , i n f l a c j i m ieszan ej (mixed i n f l a t i o n ) .
3. In stru m enty p o l i t y k i s t a b i l i z a c j i cen postulow ane p rzez popytową t e o r i ę i n f l a c j i
Problem s t a b i l i z a c j i cen j e s t c z ę ś c ią o g ó ln ie js z e g o programu s t a b i l i z a c j i g o sp o d ark i, n ak reślonego p rzez zwolenników keynesow s k ie j t e o r i i k sz ta łto w a n ia s i ę dochodu narodowego. Skoro i n f l a c j a wywołana j e s t Is tn ie n ie m nadwyżki popytu g lo b a ln e g o , to j e j e l i m inacja p o leg ać winna na o g ra n ic z e n iu w ie lk o ś c i po py tu, ta k Jak walka z d e p re s ją i bezrobociem wywołanym niedo stateczny m poziomem wydatków społeczeń stw a wymaga z k o le i od państw a aktywnego d z i a ła n i a stym ulującego te n popyt. S tąd te ż podstawą p o li t y k i gospo d a rc z e j państwa J e s t odpow iednie regulow anie w ie lk o ś c i, a ś c i ś l e j b io rą c - stru m ie n ia wydatków.
Ch. L. S c h u l t z e, Recent I n f l a t i o n in th e U nited S ta t e s . Study P aper no 1, Study o f Employment, Growth ana P ric e L e v e ls, U.S. C ongress, Washington 1959.
Jedn ą z b a r d z ie j c h a ra k te ry sty c z n y c h k o n c e p c ji p o li ty k i ekono m icznej reprezentatyw nych d l* keynesizmu l a t c z te r d z ie s ty c h i p ię ć d z ie s ią ty c h był* p ro po zy cja A. P, L e m e ra , znana Jako koncep c j a "finansów fu n k cjo n a ln y ch "1- .
O drzucając obow iązujące w "epoce przedkeynesow ekiej" p o s tu la ty n eo k la sy c zn ej o r to d o k s ji z a le c a ją c e j ry g o ry sty czn e p r z e s trz e g a n ie zasady corocznego równoważenia b ud żetu , A. P. L e m e r s tw ie r d z i ł, że d la celów s t a b i l i z a c j i c°sp o d arcze J n ależy wykorzystywać wsze l k i e d o stęp n e n a rz ę d z ia ekonomicznej in te r w e n c ji państw a. Do dys p o z y c ji rząd u s t o j ą li c z n e in stru m en ty p o średniego i bezp o śred n ieg o o d działyw ania na stru m ień wydatków sp o łeczeń stw a, wśród k tó ry ch decydujące z n ac z en ie p o s ia d a ją ;
- p o d a tk i i wydatki budżetowe, - z a c ią g a n ie i u d z ie la n ie pożyczek,
20 - kupno i sprzedaż dóbr i u słu g .
Użycie ic h u z a le ż n io n e j e * t od te g o ,J a k ie e fe k ty chcemy o s ią gnąć. V przypadku p rz e g rz a n ia k o niunktury 1 groźby I n f l a c j i n a le ży stosować n a rz ę d z ia s p r z y ja ją c e o g ra n ic z e n iu popytu g lo b aln eg o . Należy więc wtedy: ( 1 ) zw iększać rozm iary opodatkow ania, co wpły n ie p rzede wszystkim na o g ra n ic z e n ie wydatków konsumpcyjnych\ ( 2 ) zredukować wydatki rząd u , m. i n , w form ie zm niejszonych tra n s fe ró w dochodów, co wywoła e f e k t podobny ja k w pierwszym wypadku; ( 3 ) z a c ią g a ć d łu g i drogą e m is ji o b li g a c ji rządowych, co o g ran ic zy i - lo ś ć p ie n ięd zy w d y sp o zy cji sp o łecz eń stw a, spowoduje spadek popy t u konsumpcyjnego, a ta k ż e w zrost stopy procentow ej zn ie c h ę c a ją c y do inw estow ania; ( 4 ) zm n iejszać wolumen rządowych zakupów d ó b r 1 u słu g z s e k to r a pryw atnego, o g ra n ic z a ć z a k re s ro b ó t p u b liczn y ch , J e ś l i t a k i e mają m ie js c e , i t p .
Za pomocą metod aktyw nej r e g u la c ji podstawowych w ie lk o ś c i eko nomicznych państwo j e s t w e t a n ie , j e ś l i n ie wyeliminować, to p rzy n ajm n iej i s t o t n i e o g ran ic z y ć sk a lę zja w isk in f la c y jn y c h .
Koncepcja powyższa k ła d z ie n a c isk na fis k a ln o -fln a n s o w e na rz ę d z ia p o li ty k i państw a. A, P. L e m e r n ie wspomina nawet o mo ż liw o ś c i wpływania nę s ta n k o n iu n k tu ry g o sp o d arczej za pomocą
1^ A, P. L e r n e r , F inanse fu n k cjo n a ln e, [ w j] T e o ria i po-1 i t y k a . , . , s . po-170-200«
Instrum entów pieniężno-kred y to w ych. Regulowani« w ie lk o śc i podaży p ie n ią d z a w obiegu w o g ó le n i* uważa za ie to tn « d la regulow ania popytu g lo b a ln e g o ; p is z e w ręcz, że "drukowanie p ie n ięd zy J e a t d l« p o li ty k i państw a Je d y n ie środkiem pomocniczym podobnym do te g o , czym d la różnych m in is te rs tw J e s t drukowanie używanego p rzez n ie
21 p a p ie ru firmowego" .
P om niejszanie r o l i p o lity k i m o n etarn ej, m. i n , d la p o trz e b w alki z i n f l a c j ą , wywodzi s i ę u keynesiatów z przeko n an ia o n ie w ielkim j e j wpływie na s ta n popytu g lo b a ln eg o . J e j podstawowym ka nałem odd ziały w an ia na popyt J e a t sto p a procentow a. Z ak ład ając n is k ą e la s ty c z n o ś ć popytu inw estycyjnego ( a tym b a r d z ie j popytu konsumpcyjnego) względem atopy p ro cen to w ej, p r z e s ą d z i li o n i z gó ry n ie w ie lk ą sk u tecz n o ść n a rz ę d z i pien iężn o-k red y to w y ch . Ponad t o tw ie rd z o n o , ż« sto p a procentowa - po o s ią g n ię c iu pewnego bardzo n is k ie g o poziomu - n ie wykazuj« d alazy ch te n d e n c ji spadkowych, mi mo d alszeg o zw iększania podaży p ie n ią d z a w o b iegu.Z jaw isko to zna ne (je d y n ie z l i t e r a t u r y , a n ie z d o św iad czen ia) Jako tzw . pułapka p ły n n o ści oznacza, że możliwość m a n ip u la c ji w ysokością stopy pro centow ej d la p o trze b p o li ty k i g o sp o d arczej J e s t o g ran iczo n a.
Powyższe te z y mogą stano w ić pewne argumenty p rzeciw p o leg an iu na p o lity c e m on etarnej d la p o trz e b stymulowania popytu globalnego, n ie stanow ią n a to m ia st u z a s a d n ie n ia d l« w yłączenia j e j z i n s t r u mentarium p o l i t y k i a n t y in f la c y jn e j. Doświadczenia l a t powojennych, te o r e ty c z n ie podbudowane d z ię k i w ykształtow aniu s i ę sy n tezy n eokla
sy czn ej p rz y n io s ły zmianę poglądów w t e j m a te r ii . Wśród n a rz ę d z i s t a b i l i z a c j i cen równoprawne m ie jsc e obok n a rz ę d z i fis k a ln y c h za j ę ł y n a rz ę d z ia pieniężno-kredytow e» regulow anie poziomu a tó p pro centowych, p o lity k a sto p y rezerw obowiązkowych, selektyw na kon t r o l a k re d y tu 22, a w la ta c h sie d e m d z ie sią ty c h - bezpośredni« ( z a pomocą o p e r a c ji na otwartym rynku) k o n tro la masy p ie n ią d z « w o b ie gu, V wyniku te g o u z u p e łn ie n ia pow stał* cało ścio w a kon cep cja po l i t y k i a n t y in f la c y jn e j o p a r te j na popytowej t e o r i i i n f l a c j i , kon c e p c ja w d u żej m ierz* w ykorzystana do o s ta t n ic h l a t p rz* z więk sz o ść rządów krajów zach o d n ich .
—— " f '
21 Ibidem , S. 190,
KOSZTOWA TEORIA INFLACJI
6 5
• 1, Zarys k o n cep cjid
o
ť * W la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h w k ra ja c h wysoko ro zw in ię ty ch pojaw ia s i ę now* Jakościow o z ja w isk o . O to, mimo i s t n i e n i a bezro b o cia i wolnych mocy wytwórczych, n a s tę p u je s t a ł y w zro st cen. J e s t on wprawdzie dość powolny, a l e ma c h a r a k te r n ieo d w racaln y , zaá na g ru n c ie popytowej t e o r i i i n f l a c j i n ie d a je s i ę poprawnie w ytłu maczyć. W związku z tym p o w stała nowa, k o s z t o w a t e o r i a I n f l a c j i , u p a tru ją c a przyczyn w zrostu cen we w zro ście szeroko p o ję ty c h kosztów w ytw arzania. I n f l a c j a może więc być konsekwencją różnych zja w isk le ż ą c y c h n a jo g ó ln ie j rzec z b io rą c po " s tr o n ie podaży", na przy k ład szybszego od w zrostu w ydajności p racy wzro s tu p ła c roboczych, w zrostu staw ki podatku obrotowego lu b stopy p ro cen to w e j, p o g o rszen ia s i ę "term s o f t r a d e " , w zro stu cen surow ców, p a liw i innych elementów k a p ita łu s ta ł e g o , czy w reszcie pod w yższenia p rzez k a p ita lis tó w marży zysku.
Ja k s i ę o k azu je, ź ró d e ł t e j k o n ce p c ji można doszukiwać s i ę ta k że w p racach Keynesa. Luka in f la c y jn a n ie w yczerpuje bowiem j e go rozważań na tem at w zrostu cen. Mniej znane, a l e chyba rów nie i s t o t n e d la rozwoju t e o r i i ekonomii s ą Jego uwagi d otyczące wys tępow ania tzw . stanów p ó łin f la c y jn y c h (p ó łk ry ty c z n y c h ). P o le g a ją one na tym, że zam iast s ta ły c h cen w warunkach b ezro b o c ia i cen rosnących w prost p ro p o rc jo n a ln ie do w zrostu i l o ś c i p ie n ią d z a w warunkach pełnego z a tr u d n ie n ia (J a k na r y s . 4 a ) , mamy w rze c z y w is to ś c i ceny, k tó r e rosną stopniow o, w m iarę Jak powiększa s i ę z a tr u d n ie n ie ( r y s . 4 b )2^ .
23
P or. J . M. K e y n e s , Ogólna t e o r i a z a tr u d n ie n ia !p ro c e n t u i p ie n ią d z a , PWN, Warszawa 1956, s . 379-388.
pOZlOm
cen poziomcen
S
Pi Po 5D
t DS
D
0 Y fm * dochódrealny YnrKu dochdd realny
Rys. 4a Rys. 4b
P o d e jś c ie , k tó r e nazwać możemy "c z y stą " t e o r i ą popytową, zak ła d a , że zanim gospodarka o s ią g n ie s ta n pełnego w ykorzystania mocy wytwórczych ( y max) w zrost p ro d u k c ji n ie powoduje w zrostu cen, zaś po p rzek ro c z en iu teg o punktu ceny ro sną p ro p o rc jo n a ln ie do w zrostu popytu p ie n ię ż n e g o . I l u s t r u j e to p rzeb ieg krzyw ej podaży S3 na r y s . 4 a . Zauważmy, że pionowy odcinek krzywej SS oznacza, iż w zro st p op ytu, k tó reg o wyrazem j e s t p rz e s u n ię c ie krzywej popy tu z DD do D’ D ', powoduje w warunkach pełnego z a tr u d n ie n ia p ro porcjonalny. w zrost cen.
P o d e jś c ie przeciw staw ne - będące n ie ja k o re a k c ją na te z y czy s t e j t e o r i i popytowej p rze d sta w ia r y s . 4b. Krzywe SS i S ^ ozna c z a ją fu n k c je podaży, krzywa DD - fu n k cję popytu g lo b a ln eg o , a Punkt ; Утау - Jak poprzednio - maksymalny dochód re a ln y przy i s t * niejącym poziom ie mocy wytwórczych. P rzeb ieg krzywych podaży i l u s t r u j e r e a l is ty c z n ą te z ę Keynesa o tym, że wskutek d z i a ła n i a ró ż nych czynników, ta k ic h Jak n p . : n ie d o sk o n ało ść rynków, n ie p e łn a zastępow alność czynników wytwórczych i t d . , ceny ro sną stopniow o, v m iarę z b liż a n ia s i ę gospo d ark i do g ra n ic y pełnego z a tr u d n ie n ia . V momencie wyjściowym krzywe podaży SS i DD w yznaczają poziom cen ^ ľ o "C zyste" p o d e jśc ie kosztowe z a k ła d a , i ż w zrost cen j e s t wy łą c z n ie konsekwencją w zrostu kosztów , przy czya a b s tr a h u je s i ę od wpływu popytu na k s z ta łto w a n ie s i ę cen , wyrazem czego J e s t n ie zmienny je g o poziom (krzyw a DD). W wyniku w zrostu kosztów surowców,
staw ek p ła c wywalczonych p rzez związki. zawodowe, podwyższenia p rzez p rz e d s ię b io rs tw a Jednostkowych marży zysku i innych czyn ników "podażowych" krzywa podaży przesuwa s i ę w górę do S^S. 0 - znacza to po p ro s tu , że przy n ie zmniejszonym poziom ie p ro d u k cji zdecydowano s i ę z Jak ichkolw iek przyczyn na p o d n ie s ie n ie cen produktów. Zauważmy, ż e podwyżka t a (do P^) o d b ija s ię ujem nie na w ie lk o śc i popytu, p ro d u k c ji i z a tr u d n ie n ia . Problem te n z a n a liz u jemy n ie c o d a l e j , kiedy zastanowimy s ię nad mechanizmem s p i r a l i cenow o-płacowej.
Kosztowa t e o r i a i n f l a c j i o p ie ra s i ę na z a ło ż e n iu innego za chowania s i ę podmiotów gospodarujących w p r o c e s ie tw orzen ia cen w ynikającego z odmiennej s t r u k t u r y rynku. 0 i l e "czy s
t a t e o r i a popytowa odnosi e ię ra c z e j do a n a liz y warunków z b liż o nych do sta n u k on k u ren cji d o s k o n a łe j, o t y l e "czy sta" t e o r i a kosztowa b ie rz e pod uwagę s iln y s to p ie ń m onopolizacji rynków t o warowych , a ta k ż e rynku s i ł y ro b o c z e j. W t e j s y tu a c j i n ie p r e s ja popytu, a czy n n ik i sp o łecz n e, so cjo p sy c h o lo g lczn e . p o lity c z n e albo po p ro s tu w ykorzystywanie s i ł y rynkowej są podstawową przyczyną i n f l a c j i .
2. Mechanizm s p i r a l i i n f la c y jn e j.
F inansow a n i e i n f l a c j i t y pu kosztowego
Kluczową sprawą d la kosztow ej t e o r i i i n f l a c j i J e s t w y jaśn ien ie ź ró d e ł i mechanizmu r o z w ija ją c e j s i ę w warunkach bezro bo cia s p i r a l i cenow o-płacowej. Podstawową te z ą , k tó ra w ysunięta z o s ta ła p rzez t ę t e o r i ę J e s t te z a o m ającej m ie jsc e w a l c e o p o d z i a ł d o c h o d u n a r o d o w e g o , w k tó r e j stro n am i są z je d n e j s tro n y w ie lk ie k o rp o ra c je k a p i ta li s ty c z n e , z d r u g ie j zaś k la sa ro b o tn ic z a zorganizowana w zw iązki zawodowe.
Zarówno k o rp o ra c je , Jak i o rg a n iz a c je związkowe trak to w an e są jako s tr u k tu r y m onopolistyczne, co pozwala im na prowadzenie świadomej p o li ty k i cenowej (p ła c o w e j) w zględnie n ie z a le ż n ie od ak tu a ln e j koniunktury g o sp o d a rc z e j. K o rporacje u s t a l a j ą ceny s p rz e dawanych p rzez s ie b i e produktów na poziomie zapewniającym w zrost kosztów p ro d u k c ji o raz r e a l i z a c j ę z a ł o ż o n e j z góry
mar-t y zysku. Za podstawowe w yznaczniki p o l i t y k i płacow ej związków zawodowych uważa s i ę na o g ó łt
- tempo w zrostu koeztów u trzy m an ia,
- ekonomiczną s y tu a c ję p rz e d s ię b io rs tw a lu b g a łę z i ( z y s k i , w zrost w ydajności p ra c y ),
- ruchy s ą s ie d n ic h staw ek p ła c o s tra te g ic z n y m zn aczen iu . Oznacza t o , że dążeniem związków J e s t utrzym ani* p ła c rea ln y c h na co n ajm n iej dotychczasowym poziom ie, p a rty c y p a c ja we w zro ście wy- d a jn o śo i p rac y , a ta k ż e u trzy m an ie bądź p o p r a w i e n i * po z y c ji p ła c swoich członków w s tr u k tu r z e płacow ej k r a ju .
T e o re ty c z n ie rzecz b io r ą c , te n o s t a t n i czynnik zaw iera w so b ie n a jb a r d z ie j oczyw isty elem ent in ila c jo tw ó rc z y bowiem podwyżka p ła c w je d n e j g a łę z i ( g d z ie n a s t ą p i ł np. szybki w zrost w ydajności pracy ) "rozlew a" s i ę na c a łą gospodarkę.
O gólnie rz ec z ujm ując, J e ś l i a s p ir a c je obu s tr o n co do ic h u d z ia łu w globalnym produkcie społecznym p rz e k ra c z a ją r* a ln * m ożliw ości gospodarki lu b innymi słowy, j e ś l i Jedna ze s tr o n p ró b u je n aru szy ć na swoją k o rzyść dotychczasową s tr u k tu r ę p o d zia ł u dochodu narodowego, uruchomiona z o s ta j e s p i r a l a in f l a c y jn a .
Załóżmy, i ż na sk u tek zwiększonych żądań płacowych robotników n a s tę p u je w zro st p ła c nominalnych w tem pie przewyższającym tempo w zrostu w ydajności p ra c y . Powoduje to w zrost Jednostkowych k osz tów płacowych w ytw arzania, a przy n ie zmienionym poziomie cen -
w zrost u d z ia łu p ła c w dochodzie narodow ym .Jeśli p rz e d s ię b io rc y n i* godzą s i ę na obniżkę marży z y s k u ,n a stę p u je w zrost cen p rzy w racają cy dotychczasową wysokość- u d z ia łu kosztów płacowych w c e n ie produ k tu , a więc ta k ż e u d z ia łu p ła c w dochodzie narodowym. Początkowy w zro st kosztów dający Impuls in f la c y jn y może o czy w iście pochodzić ta k ż e z innego ź ró d ła : może to być w zro st kosztów oprocentow ania, w zrost nakładów kapitałow ych k o r p o r a c ji, w zrost cen importowanych surowców, a ta k ż e a u t o n o m i c z n y w z г о з t m a r ż y z y s k u (tzw. p r o f it - p u s h ) . Problem p olega na tym, ż* raz uruchomiony mechanizm podwyżek cen i p ła c n ie ulega sam o lik w id aoji, a le ma te n d e n c ję do u trw a la n ia s i ę .
U p raszczając można p rz y ją ć 2**, i ż w warunkach zmonopolizowanych s tr u k tu r rynkowych tempo w zrostu cen J e s t fu n k cją tempa w zrostu p łac 'W) w tym samym o k r e s ie powiększonego o pewną w ielk o ść a .
К - * t + а
V zroet p ła c n ato m iast z a le ż y od tempa wzro3tu cen w o k r e s ie poprzednim powiększonego znowu o pewną w ielkość b.
Stąd Pt • С a ♦ b ) , c z y l i obecne tempo w zrostu cen za le ż y od tempa ic h w zrostu w p r z e s z ło ś c i o raz od czynników zawar ty ch w sumie ( a ♦ b ). Zachowanie s ię ( a + b) decyduje o c h a ra k te rz e te n d e n c ji in fla c y jn y c h zapoczątkowanych impulsem początkowym. Kiedy a 4- b < 0 , s p i r a l a in f la c y jn a wyhamowuje, to znaczy, że z Jak ichkolw iek przyczyn zam ierzen ia s tr o n walczących o większy u - d z i a ł w dochodach z o s ta ją alb o o g ran iczo n e, alb o o k azu ją s i ę ze względów in s ty tu c jo n a ln y c h n ie do z re a liz o w a n ia . J e ś l i a ♦ b - 0, i n f l a c j a ro zw ija s i ę ze s t a ł ą szy b k o ścią, n a to m ia st J e ś l i a b > 0 , i n f l a c j a ma c h a r a k te r eksplozywny.
W w yrażeniu ( a ♦ b) zaw arte są i s t o t n e czy n n ik i o c h a ra k te rz e ekonomicznym i pozaekonomicznym, k tó r e decydują o dynsmice ceno- w o-płacow ej. Mogą tp być na p rzy k ład :
- oczekiw anie sz y b k ie j i n f l a c j i w p r z y s z ło ś c i i chęć j e j u - w zg lęd nien la na zapas w decyzjach gospodarczych,
- i s t n i e n i e lu b brak i l u z j i p ie n ię ż n e j, - chęć zmiany p o d ziału Ш na swoją k o rz y ść ,
- o k re s , na Ja k i zaw ierane są k o n tra k ty płacowe (im d łu ż sz y , tym tr u d n i e j w n ic h prawidłowo uw zględnić tempo w zrostu c e n ),
- te c h n ik a u s ta l a n ia cen p rzez p rz e d s ię b io rs tw a ,
- możllwość p rz e rz u c e n ia kosztów i n f l a c j i na grupy lu d n o śc i o s ta ły c h dochodach lu b grupy o m ałej s i l e p rz e ta rg o w e j.
W związku z d ziałan iem s p i r a l i in f l a c y j n e j uruchom ionej przez tzw . czy n n ik i kosztowe p o w staje ważny problem te o re ty c z n y - prob lem f i n a n s o w a n i a podwyżek cen w te n sposób induko wanych. Przypomnijmy so b ie r y s . 4b, kiedy zauw ażyliśm y, że podwyż ka cen, będąca konsekwencją w zrostu kosztów w ytw arzania, powoduje przy Innych warunkach n ie zmienionych spadek popytu, p ro d u k cji i z a tr u d n ie n ia . Zanalizujem y t ę s y tu a c ję na r y s .
25
Na podstaw ie: B r o n f e n b r e n n e r , H o l z m a n , op. c l t , , s . 596.
