Wpływ religijności na działania katolików polskich w latach 1981 i 1982

Tadeusz Wołoszyn

Wpływ religijności na działania

katolików polskich w latach 1981 i

1982

Collectanea Theologica 59/3, 147-163

1989

C ollectan ea T h eologica 59 (1989) fa se. III

WPŁYW RELIGIJNOŚCI

NA DZIAŁANIA KATOLIKÓW POLSKICH

W LATACH 1981 I 1982 *

S te fa n N o w a k za sta n a w ia ł się n a ła m a ch „P rzeglądu P o w szech n eg o ” z m a ­ ja 1988 r. nad zw ią z k ie m m ięd zy sto su n k iem o b y w a te li n aszego k raju do K o ścio ła i r e lig ii a in n y m i z ja w is k a m i sp ołeczn ym i, p o lity czn y m i i św ia to p o ­ g lą d o w y m i w P olsce. U jm u jąc szerzej jeg o a rty k u ł d o ty czy ł u w ik ła n ia relijgii w p ro cesy sp o łeczn o -p o lity czn e, jak ie zach od ziły i zachodzą do dziś w n a ­ szym kraju. W za k o ń czen iu sw y c h rozw ażań stw ierd ził on: „Jedno jest n ie ­ w ą tp liw e: od stanu, w k tó ry m sto su n ek do r e lig ii b y ł sp raw ą «p ry w a tn ej f i ­ lozofii» P o la k ó w , zaś K o śció ł b y ł p o strzeg a n y jak o sw o ista « in stytu cja u słu ­ gow a», za sp o k a ja ją ca jed n ą z n a jw ię k sz y c h potrzeb 90% P olak ów , ale n ieja k o «każdego z osobna», dziś je ste śm y bardzo d aleko. P on ad to dziś K ościół jest jed y n ą in sty tu c ją m ającą w sk a li o góln ok rajow ej n ie k w e stio n o w a n y a u to ­ r y te t u n ie m a l w sz y stk ic h P olak ów . U zn a n ie tego au torytetu jest zresztą n iem a l r ó w n ie siln e w śród w ierzą cy ch , jak i n iew ierz ą cy ch , a n a w et, ja k to w y k a z a ły o sta tn ie b a d a n ia zesp ołu W ła d y sła w a A d am sk iego, w śró d z w o le n ­ n ik ó w i p rzeciw n ik ó w aparatu w ła d zy i jego a k tu a ln ej p o lity k i” h Z drugiej jed n a k stro n y ten że autor uw aża, że „rów n ież K o śció ł n ie jest w P o lsce in ­ sty tu c ją in teg ru ją cą w ierzą cy ch w z w a rtą grupę społeczną, w yod ręb n ion ą w sw o im poczuciu jako grupa k a to lik ó w . J e st on raczej p o strzeg a n y jako in sty tu c ja za sp o k a ja ją ca oso b iste potrzeb y k a to lik ó w . N ie je s t n a to m ia st — p od k reślam — g ru p ą” 2. P on ad to w sp o m n ia n y autor w ą tp i w to, b y w zró sł w p ły w e ty k i r e lig ijn ej, a w szczeg ó ln o ści D ek a lo g u i p rzyk azan ia o m iło ści b liźn ieg o , n a ro zle g łe sfe r y za ch o w a n ia się p rzeciętn ego P o la k a — k a to lik a i je ­ go sto su n ek do in n y c h lu d z i8. W yp ow ied zi te — jak sam autor zazn acza — n a leży tra k to w a ć jed y n ie jak o p e w n e sp ostrzeżen ia i h ip otezy d otyczące w sp ó łczesn eg o k a to licy zm u p olsk iego, n ie zaś te z y m ocno osad zon e w roz­ le g łe j em p iry czn ej d o k u m e n ta c ji4

Z a gad n ien ie b ad an ia zw ią zk u p om ięd zy r e lig ią a ży cie m n ie je s t p ro b le­ m em n o w y m , posiad a już sw o ją h istorię. Z a jm o w a ł się n im M ax W eber (1864— 1920)5. W op arciu o m o d ele r e lig ijn o śc i osn u te na m a te r ia le h is to r y ­ * N in ie jsz y a rty k u ł jest trzecim z rzędu o p artym n a m a te r ia le u zy sk a n y m przez au tora podczas b ad ań p rzep row ad zon ych w czerw cu 1982 r. w paru m ia sta ch cen tra ln ej P o lsk i n a p rób ie d orosłych k a to lik ó w u czestn iczą cy ch w n ie d z ie ln e j M szy św .: I n d y w i d u a l n e d z i a ła n i a k a t o l i k ó w p o ls k ic h w o k r e s ie

p r z e m i a n s p o ł e c z n y c h 1973— 1981— 1982, C ollectan ea T h eologica 57(1987) z. 4,

163— 174; Eto s k a t o l i k ó w p o ls k ic h w ś w i e t l e d zia ła ń u z n a n y c h za w a ż n e w o k r e s ie la t 1973— 1981, C o llecta n ea T h eo lo g ica 89 (1989) z. 1.

1 S. N o w a k , W s p ó ł c z e s n y k a t o l i c y z m p o ls k i — s p o s tr z e ż e n ia i h i p o t e z y

socjologa, P rzeg lą d P o w sz e c h n y (1988) n r 5, 194.

2 T e n ż e , W s p ó ł c z e s n y k a t o l i c y z m p o l s k i — s p o s tr z e ż e n ia i h i p o t e z y (dokoń cz en ie), P rzegląd P o w szech n y (1988) nr 6, 396.

8 T a m ż e , 406.

4 T e n ż e , art. cyt., P rzegląd P o w szech n y (1988) nr 5, 180.

5 Por. m . in. M. W e b e r , o p u b lik o w a n e w zbiorze G e s a m m e l t e A u f ­

s ä t z e z u r R e ligio nssozio logie , T ü b in gen 1920— 1921, a w śró d n ich szczególn ie

rozp raw ę pt. D ie p r o t e s t a n t i s c h e E th i k u n d d e r „ G e is t” d e s K a p it a li s m u s ; M. W e b e r , S z k i c e z socjolo gii relig ii, W arszaw a 1984, 88—296.

ks. TADEUSZ WOŁOSZYN SJ, WARSZAWA

k s . T A D E U S Z W O Ł O S Z Y N S J

c z n y m 8 w y k a za ł on zależn ość p om ięd zy za ch o w a n ia m i relig ijn y m i a ży ciem sp o łeczn y m i gospodarczym . U d o w o d n ił is tn ie n ie zw iązk u m ięd zy za c h o w a ­ n ia m i osób p rzy n a leżn y ch do różn ych od ła m ó w ch rześcija ń stw a a rozw ojem ży cia sp ołeczn ego i gospodarczego w E uropie, zw ła szcza w sp ó łczesn eg o m u k ap italizm u . N a to m ia st n a początk u la t 60 -ty ch n aszego stu lecia podobne b adania w m ik ro sk a li p rzep row ad ził G. L eń sk i, przy za sto so w a n iu m etod ilo ścio w y ch w sp ó łczesn ej s o c j o lo g ii7. N a p rzy k ła d zie lu d n ości D etroit i o k o lic w S ta n a ch Z jed n oczon ych b a d a ł on zw ią zek zach od zący p om ięd zy p rzy n a ­ leżn o ścią w y zn a n io w ą k a to lik ó w , p ro testa n tó w i Ż yd ów a zaan gażow an iem w pracę zaw od ow ą, w ży cie gosp od arcze oraz w stru k tu ry ży cia sp ołeczn ego, zw ła szcza rod zin n ego i p olityczn ego.

Idąc po tej lin ii, to zn a czy u zn ając relig ijn o ść za zm ien n ą n iezależn ą, dokonano w ła sn eg o w yb oru p ro b lem a ty k i rozp atryw an ej w tym artyk u le oraz jej ujęcia. Z badano z w ią z e k p om ięd zy poziom em r elig ijn o ści d orosłych osób a in d y w id u a ln y m i w a żn y m i d zia ła n ia m i ży cio w y m i, ostatn io p od jętym i, to zn aczy w ciągu roku licząc od term in u w y p e łn ia n ia an k iety.

W d alszym ciągu n a szy ch a n a liz b ęd ziem y ro zp a try w a li n astęp u jące k w e ­ stie:

— r elig ijn o ść osób działających , —■ relig ijn o ść a przed m iot d ziałania, —■ relig ijn o ść a gru p y społeczn e,

—■ r elig ijn o ść a m o ty w y i w a rto ści to w a rzy szą ce działaniom .

P rzez relig ijn o ść rozu m iem y sto su n ek czło w ie k a do n iew id zia ln eg o Boga, nadrzęd n ego, a zarazem sta n o w ią ceg o n a jw y ższą w artość i m a ją ceg o o s t a ­ teczn e zn a czen ie dla c z ło w ie k a 8. W n a szy m przyp ad k u w zięto pod u w a g ę d w ie n ajb ard ziej ro zp o w szech n io n e p ra k ty k i relig ijn e, a m ia n o w icie M szę św . i sp o ­ w iedź, oraz p rzek on an ia r e lig ijn e ty czą ce Jezusa, istn ien ia życia pozagrobo­ w ego, grzechu pierw orod n ego, rzeczy w isteg o istn ien ia diabła oraz chodzenia Jezu sa po fa la c h jeziora G en eza ret jako w sk a źn ik a p a n o w a n ia B oga nad m aterią.

Przez d zia ła n ie rozu m iem y czyn, n a który n a ogół sk ład ają się — jak już poprzednio sy g n a lizo w a n o — n a stęp u ją ce p o d sta w o w e elem en ty : p od m iot i przedm iot d ziałan ia, grupa sp ołeczna, w ram ach której podjęto d ziałan ie, oraz m o ty w y i w artości. P od m ioty sk la sy fik o w a n o w ed łu g p rzy jęty ch w s k a ź n i­ k ó w relig ijn o ści. P rzed m io ty o p isa n y ch d ziałań pod zielon o n a te, k tóre d o ­ tyczą św ia ta m a teria ln e g o oraz n a te, k tóre d otyczą osób, w ty m w ła sn e j, in n ej i B oga. M yśl, k tó ra p o słu ży ła do tak iego podziału p rzed m io tó w o p is a ­ n y ch d ziałań, n a w ią z u je do ogóln ej k la sy fik a c ji stosu n k ów , w ja k ie w c h o ­ dzi c zło w ie k z o taczającą go rzeczy w isto ścią , a m ian ow icie: osoba—rzecz, osoba—o s o b a 9. W śród w y o d ręb n io n y ch grup sp ołeczn ych zn a la zły się: ro­ dzina, szkoła i zak ład pracy, N SZZ S olid arn ość, naród i p a ń stw o , partia p o ­ lity czn a oraz zb iorow ość relig ijn a . M otyw y to w a rzy szą ce op isan ym d z ia ła ­ n iom — pod ob n ie jak w poprzednim a rty k u le — p od zielon o za L eonem P e - trażyck im na zasad n icze i c e lo w o ś c io w e 10 oraz na w a rto ści a itru isty czn e i egoistyczn e, czy li m a ją ce zn aczen ie dla resp o n d en tó w lub dla in n y ch osób. M oty w y zasad n icze to o d w o ły w a n ie się do zasad lub trzy m a n ie s ię raz na zaw sze u sta lo n y ch norm czy w zo ró w p o stęp o w a n ia dla o sią g n ięcia o k r e ślo ­

6 R. B e n d i X, М а х W e b e r — p o r t r e t u c zo n e g o , W arszaw a 1975, 240,

241, 246, 248.

7 G. L e ń s k i , T h e R elig io n s Factor. A. Sociological S t u d y of Religion's

I m p a c t on P o litics an d F a m i l y Life, N e w Y ork 1963.

8 Ch. Y. G 1 о с к, R. S t a r k , Religio n a n d S o c ie t y in Ten sion, C hicago 1965, 3— 17.

9 M. A. К r ą p i e c. R elig ia i nauka, Z nak 19 (1967), 861— 887.

10 L. P e t r a ż y c k i , T e o ria p r a w a i p a ń s t w a . W arszaw a 1959, t. I,

nego celu. N a to m ia st m o ty w y celo w o ścio w e to w a żen ie argu m en tów , k a l­ k u lacja, szu k a n ie n o w y ch rozw iązań . M oty w y te m ogą zależeć n ie ty lk o od p rzed m io tó w d ziałań, lecz także od oso b o w o ści d zia ła ją cy ch jednostek.

M iędzy rok iem 1981 a 1982 w ok resie, w k tórym p o d ejm o w a n e b y ły d zia ­ ła n ia n a szy ch resp on d en tów , n a stą p iła zm ian a sy tu a cji zew n ętrzn ej. Przez zw rot, „zm iana sy tu a c ji zew n ę tr z n e j” rozu m iem y dw a p raw ie ró w n e okresy, w y p e łn io n e od ręb n ym i tr e śc ia m i czy w yd arzen iam i. T rw a ły on e po - około p ół roku, od czerw ca 1981 r. do 13 grudnia 1981 r., n a to m ia st drugi od 13 gru d n ia 1981 r. do czerw ca 1982 r. W ydarzenia 1981 r. w y r o sły z sierp n io ­ w eg o p rotestu rob otn iczego w 1980 r., zak oń czon ego p od p isan iem zn an ych u m ó w sp o łeczn y ch oraz p o w sta n iem N SZZ Solidarność, zrzeszającej około 3/4 w sz y stk ic h p racu jących zaw od ow o poza ro ln ictw em P olak ów .

N a d szed ł rok 1982 poprzedzony d n iem 13 grudnia, dniem w p ro w a d zen ia sta n u w ojen n ego. S p o łeczeń stw o przeżyło szok, tym w ięk szy , im w ię c e j ż y ­ w iło n a d ziei na zn a lezien ie w sp ó ln eg o język a z w ład zą. P rzek reślon o re z u l­ ta ty k ilk u n a stu m ie się c y tru d n y ch p o szu k iw a ń porozu m ien ia. Z aw ieszon o d zia ­ ła ln o ść N SZZ S olid arn ość. Z n aczn ie ograniczono p raw a o b y w a telsk ie. O gło­ szen ie stan u w o jen n eg o sta ło się m om en tem p rzełom ow ym i b yło n ie w ą tp li­ w y m szo k iem d la sp o łeczeń stw a .

W ty m a rty k u le ch cem y porów n ać za ch o w a n ie osób ch arak teryzu jących się w y so k im i w sk a źn ik a m i r elig ijn o ści z za ch o w a n iem osób, k tórych w iara oraz p ra k ty k i r e lig ijn e w y ra źn ie o sła b ły . W yd arzen ia h istoryczn e o zn am ien iu p o w szech n o ści za zw y cza j sta ją się k atalizatorem sp rzyjającym u ja w n ien iu się p o sta w i g łęb iej u k ry ty ch c zy n n ik ó w w p ły w a ją c y c h na p od ejm ow an e przez lu d zi d ziałan ia. P rzeto całość d alszej a n a lizy pod p orząd k ow ano d w om p o­ działom , w ed łu g r elig ijn o ści podm iotu działającego oraz w ed łu g czasu jej d ziałan ia przed lub po 13 gru d n ia 1981 r.

1. R elig ijn o ść osób d ziałających

W szyscy resp on d en ci b y li bad an i w czerw cu 1982 r. W ażne d ziałan ia ż y ­ ciow e, k tó re o p isało 292 resp o n d en tó w ro zło ż y ły się jed n ak bardzo n ie r ó w n o ­ m iern ie. W ciągu sześciu m ie się c y przed o g ło szen iem stanu w o jen n eg o d zia ­ ła n ia ta k ie pod jęło 210 osób, a w n a stęp n y m półroczn ym o k resie po o g ło ­ szen iu stan u w o jen n eg o z a led w ie 82 osoby, czy li przeszło d w a i p ółk rotn ie m n iej. Ś w ia d czy to n ie w ą tp liw ie o g w a łto w n y m zah am ow an iu w szelk ich w a żn y ch d ziałań ż y c io w y c h i ogran iczeniu p od m iotow ości sp o łeczeń stw a . O góln y sp ad ek a k ty w n o śc i w p orów n an iu z p ółroczem p rzeży w a n y m w o k re­ sie d ziałan ia N SZZ Solid arn ość b y ł p raw d op od obn ie w ięk szy , n iż w y k a zu ją p od an e liczb y. K ażd y o p is y w a ł ty lk o jedno sw o je o sta tn ie w ażn e d ziałanie. 210 osób, k tóre o p isa ły d ziałan ie z 1981 r., n ie p od jęły w ię c k o lejn eg o d zia ­ ła n ia od 13 grudnia do czerw ca 1982 r. N a to m ia st ci, k tórzy o p isa li d ziałan ie po 13 grudnia 1981 r. m ogli ró w n ież ro zw ią zy w a ć w ażn e w sw y m m n iem an iu sp ra w y w II półroczu 1981 г., co przy za sto so w a n ej tech n ice b ad an ia n ie zo­ sta ło u ja w n io n e.

P a m ięta ją c o ty m g w a łto w n y m o gran iczeniu ak ty w n o ści, p o sta w m y b a r­ dziej isto tn e dla n a s p y ta n ie o relig ijn o ść osób d zia ła ją cy ch w o k resie sp rzy ­ ja ją cy m w ię k sz e j p o d m io to w o ści ludności, w p orów naniu z osob am i d zia ­ ła ją c y m i w w a ru n k a ch bardzo ogran iczon ej pod m iotow ości.

P on ad d w ie trzecie b a d a n y ch o p isało sw e działan ia w 1981 r. O soby te b y ły zn aczn ie b ard ziej r e lig ijn e n iż inne, które d ecy d o w a ły się na w ażn e dla sie b ie d ziałan ia w czasie trw a n ia ogran iczeń stanu w ojen n ego. W iększa r e ­ lig ijn o ść u ja w n iła się w zakresie: w ia r y w b ó stw o Jezu sa — różn ica na k o­ rzyść ■ p o d ejm u ją cy ch d ziałan ia w 1981 r. w y n o siła 22%, p ew n o ść istn ien ia ży cia po śm ierci — 15%, p ew n o ść co do grzechu pierw orod n ego — 16%, oraz regu larn ego u częszcza n ia n a n ied zieln ą M szę św . — 13%. In teresu ją cy m też je s t fa k t, że osoby, k tóre p o d jęły d ziałan ia po 13 grudnia zd ecy d o w a n ie

150

'— Lat a

R elig jn o ść —

D zia ła n ia o p isa n e

przed 13 X II 1981 po 13 X I I 1981

f

l

n ie z w y k ły m czło w ie k iem B o g iem i sy n em B ożym w o d s e t k a c h 4 96 26 74 y = .7 9 3 Ż y cie po śm ierci: n iep ew n e p ew n e 33 67 43 : 52 y = .3 1 0

G rzech pierw orodny: n ie p e w n e p ew n e 33 67 48 51 y = .3 2 1 Jezu s ch od ził po fa la ch jez. G e­

nezaret: n ie p e w n e p ew n e 4« 54 45 55 : y = .0 4 2 Is tn ie n ie diabła: n iep ew n e p ew n e 70 I 51 30 ! 4 9 . y = .3 7 1

M sza św . w ciągu m iesiąca; 1— 3 razy 4 i w ięcej razy 20 80 33 67 y = . 338

S p o w ied ź w o sta tn im roku: an i razu 1 raz 2 i w ięcej razy ·* 19 19 62 17 22 61 y = .0 6 6

U ży ty w sp ó łc z y n n ik gam m a je s t m iarą s iły zw ią zk u m ięd zy zm ien n y m i, g d zie gam m a p rzyb iera w a rto ść od „0” do „ ± 1 ”, p rzy czym „0” ozn acza b rak zw ią zk u m ięd zy zm ien n y m i, „1” łub „ —1” w sk a zu je n a p ełn ą za leżn o ść z m ie n ­ n y ch . W p ra k ty ce w sp ó łc z y n n ik gam m a rzadko p rzy jm u je w a rto ść p ow yżej 0,5 w sk a zu ją c n a bardzo siln y zw ią z e k zm ien n ych ; gd y p rzy jm u je w artość 0,3, w ó w cza s w sk a z u je n a śred n ią zależność; g d y m a w a rto ść p on iżej 0,3 w s k a ­ zu je n a za leż n o ść słabą; g d y p osiad a w a rto ść od 0,2 do 0,1 w sk a zu je n a z a ­ leżn ość n ik łą .

ściej b y ły p e w n e teg o , że is tn ie je d ia b eł — różn ica w y n o siła 19e/o. M oże to oznaczać, że osob y m n iej r e lig ijn e , k tóre p o d jęły d zia ła n ia w 1982, r., ostrzej od czu ły w strzą s w y w o ła n y o g ło szen iem stan u w ojen n ego. B y ły on e ró w n ież n a sta w io n e n a za ch o w a n ia za p o b ieg a w cze i ochronne, sk iero w a n e raczej ku sobie, do k tórych p r z y w ią z y w a ły dużą w agę.

W P Ł Y W R E L I G I J N O Ś C I

O soby bardziej r e lig ijn e rzad ziej o cen ia ły , iż z a ła tw ia n ie ró żn y ch n a su ­ w a ją cy ch się po 13 gru d n ia 1981 r. sp ra w b y ło z ich p u n k tu w id zen ia czym ś ży cio w o w ażn ym , co w sk a zu je n a lep sze zn o szen ie tru d n ych zew n ętrzn y ch w aru n k ów .

R elig ijn o ść w y ra ża sto su n ek czło w ie k a do osob ow ego B oga, pojm ow an ego jak o isto ta n a d rzęd n a i n ieza leżn a od św ia ta m a teria ln e g o . M ożna w ię c s ą ­ dzić, iż w ię k sz a a k ty w n o ść osób m n iej r e lig ijn y c h w w a ru n k a ch sta n u w o je n ­ nego b y ła sto su n k o w o częściej u k ieru n k o w a n a n a sp ra w y m a te r ia ln e n iż o so ­ b ow e. C hodziło im g łó w n ie o za b ezp ieczen ie sw eg o b y tu m a terialn ego.

2. R eligijność a przedmiot działań

B ad an i zo sta li p o d zielen i n a tych , k tó ry ch d zia ła n ia b y ły sk iero w a n e na sp r a w y m a te r ia ln e oraz n a osobę w ła sn ą łub inną. T ak i d y ch otom iczn y p od ział p o z w o lił sk la sy fik o w a ć w sz y stk ie zeb ran e op isy d ziałań w e d łu g ich przed m iotu m a teria ln e g o lub osob ow ego. W zrost o d setk a d zia ła ń m a te r ia l­ n y ch ozn aczało w ię c z a w sze o d p o w ied n ie z m n iejszen ie liczb y działań , k tó ry ch p rzed m iotem b y ła osoba.

Z arów n o w o k resie S olid arn ości, jak i po o g ło szen iu stan u w ojen n ego, k a to licy sch a ra k tery zo w a n i jako b ardziej o rto d o k sy jn i częściej n iż k a to licy sła b n ą cy p o d ejm o w a li d zia ła n ia n a rzecz osób. R óżn ice m ięd zy ty m i k a teg o ria ­ m i w zro sły po o g ło szen iu sta n u w ojen n ego. O soby m n iej r e lig ijn e w 1982 r. n ie ty lk o w y k a z a ły m n iej u sta b iliz o w a n y tryb życia, lecz ta k że p r z y w ią z y ­ w a ły w ię k sz ą w a g ę do sp r a w m a teria ln y c h . W p orów n an iu z resp o n d en ta m i bardziej r e lig ijn y m i częściej chodziło im o to, b y zabezpieczyć się i chronić. S ta w ia ły w ię c on e — zarów n o m ężczyźn i, ja k i k o b iety — ty p o rien ta cji „m ieć” n ad ty p o rien ta cji „być”.

3. R elig ijn o ść a g ru p y sp ołeczn e

W ż y ciu k ażd ego czło w ie k a d ziałan ia, k tó re w y m a g a ją r e fle k s ji i z a sta ­ n o w ien ia , m ają ch arak ter w y d a rzeń w y ra źn ie z a p isa n y ch w jeg o p am ięci. Z darzenia te n iera z tra k tu je on ja k o w y ra źn ie p o w ią za n e z in n y m i lu d źm i tk w ią c y m i w śro d o w isk a ch sp ołeczn ych , w ra m a ch k tó ry ch obracają się b a ­ d an i p rzez n a s „ n ied zieln i k a to lic y ”. W zw ią zk u z ty m podjęto próbę u sta le n ia zw ią zk u m ięd zy w sk a źn ik a m i r elig ijn o ści a ty m , co m ożn a n a zw a ć „sp ołeczn ym w y m ia r e m w ia r y ”. P rzez „sp ołeczn y w y m ia r w ia r y ” b ęd ziem y tu ro zu m ieli w sk a źn ik , ja k im je s t liczb a śro d o w isk sp ołeczn ych , k tóre resp o n d en t w y m ie ­ n ił w o p isie sw eg o u zn an ego za w a żn e d ziałan ia. P rzez w y m ie n ie n ie śro ­ d o w isk a rozu m ian o p od an ie osób lub n a z w y grupy sp o łeczn ej, z którą d zia ­ ła n ie jego b y ło zw ią za n e, np. rodzina, p rzed sięb iorstw o, P olsk a, K ościół, lub też osób rep rezen tu ją cy ch czy w y ra źn ie z w ią za n y ch z jakąś zbiorow ością, np. W ałęsa, p rem ier, dyrek tor, m a tk a itp . G rupy lu d zk ie, w ra m a ch k tó ry ch p rzeb ieg a ły lu b z k tó ry m i b y ły p o w ią za n e rela c jo n o w a n e d ziałan ia, b y ły do­ w o ln ie w y m ie n ia n e przez resp o n d en tó w . Z ak ład am y, że ty m częściej j e w y ­ m ien ian o, im w ię k sz ą u w a g ę resp o n d en ci z w r a c a li n a sp o łeczn y k o n tek st s w y c h d ziałań.

W z e sta w ie n ia c h w yod ręb n ion o cztery k a teg o rie ta k ich grup, a m ian ow icie:

r — rodzina,

sz. z. — szk oła i zak ład pracy,

S — S olid arn ość,

in n e — w ie lk ie g ru p y ja k naród, p ań stw o, zb iorow ość relig ijn a . R esp o n d en to w i op isu jącem u sw e o sta tn ie w a żn e d zia ła n ie zaliczon o n a j­ w y ż e j 4 p u n k ty p o jed n y m w każd ej k a teg o rii n ieza leżn ie od tego, ile razy daną grupę w sw y m o p isie w y m ien ił.

152 k s . T A D E U S Z W O Ł O S Z Y N S J

Tab. 2. Z a in tereso w a n ie sp ra w a m i m a teria ln y m i a osob ow ym i w o k resie N SZZ Solid arn ość i stan u w ojen n ego

P rzed m iot d ziałania, lata

P rzed m iot d ziałan ia _{(tt Ц Сi г*}_ +■» _Й

.81 .82 O < ‘U_{® w ni w}

S fi 2 ^ «

N w odset. N . w odset.

R eligijn ość m 0 m j o ЫЯЙСС

Jezus:

N ie z w y k ły człow iek B óg i S yn B oży 8 202 25 19 75 81 21 61 43 26 57 74 ’ + 18 + 7 7 = .180 7 = .356 Ż ycie po śm ierci: N ie całk iem p ew n e C ałk iem p ew n e 70 140 21 13 79 87 39 43 38 23 62 77 + 17 + 10 7 = .297 7 = .346

G rzech pierw orodny: N ie całk iem p ew n e C ałk iem p ew n e 69 141 39 12 61 88 40 42 35 26 65 74 — 4 + 14 y = .648 7 = .205 Jezus ch odził po w odzie:

N ie ca łk iem p ew n e C ałk iem p ew n e 97 113 26 17 74 83 37 45 41 22 59 78 + 15 + 5 y = .264 .409 R zeczy w iście istn ieje

diabeł: N ie ca łk iem p ew n e C ałk iem p ew n e 146 64 18 28 82 72 42 40 ' 33 28 67 73 + 1 5 . 0 ' 7 = .332 7 = .137 U d ział w e M szy św . w ciągu m iesiąca: 1— 3 razy 4 i w ięcej razy 41 169 29 19 71 81 27 55 44 24 ■ 56 76 + 15 ·. + 5 7 = .278 7—.442 C zęstość sp o w ied zi w o- sta tn im roku: an i razu 1 raz 2 i w ię c e j razy 40 40 130 40 32 12 60 68 88 14 18 50 64 39 18 36 61 82 + 24 + 7 + 6 7 = .408 7 = 708 O gółem 210 82

T ak sk o n stru o w a n y w sk a źn ik uznano za w y zn a czn ik in teg ra cji sp ołeczn ej i n a zw a n o go „sp ołeczn ym w y m ia r e m w ia r y ”.

W P Ł Y W R E L I G I J N O Ś C I ₁₅₃

P orów n an ie tak ob liczon ego „sp ołeczn ego w ym iaru w ia ry ” przy u w z g lę d ­ n ien iu w sz y stk ic h w sk a źn ik ó w r elig ijn o ści ch arak teryzu jących n ied zieln y ch k a to lik ó w k szta łtu je się następująco:

’81 ’82

o rtod ok syjn i 0,51 1,15

sła b n ą cy 0,96 0,85

T rudności stan u w o jen n eg o w zm o cn iły w ię c p o sta w y prosp ołeczn e k a to ­ lik ó w , b ardziej ortod ok syjn ych , a o sła b iły u tych, k tórych relig ijn o ść b yła słabsza.

W o k resie S olid arn ości resp o n d en ci bardziej r e lig ijn i m n iej ż y w o p rzeży ­ w a li in teg ra cję z całym sp o łeczeń stw em i m n iej w ią za li w ła sn e działania z in n y m i osob am i i środ ow isk iem , n iż resp o n d en ci o sła b ej relig ijn o ści, W o k resie tru d n ych w a ru n k ó w stan u w ojen n ego, k tóre w op in ii so cjo lo ­ g ó w w p ły w a ły n a za to m izo w a n ie sp o łeczeń stw a u , o b serw u jem y o d w ro tn e z a ­ leżn ości. M ało r e lig ijn i resp on d en ci u m ieszcza ją cy sw e o sta tn ie u zn an e za w a żn e d zia ła n ia w o k resie stan u w o jen n eg o dość w y ra źn ie zm n iejszy li za­ in tereso w a n ie b lisk im i sobie śro d o w isk a m i sp ołeczn ym i, a w ię c w y ra źn ie z a ­ n ied b a li rodzinę, w m n iejszy m stop n iu za n ied b a li rów n ież szkołę lub zakład p racy, n ieco m n iej in te r e so w a li się Solid arn ością, a jed y n ie n ieco w ięcej za g a d n ien ia m i ogóln ym i. O soby bardziej r e lig ijn e z w ię k sz y ły w ty m trudnym o k resie sw ą n ie w ie lk ą w 1981 r. dbałość o rodzinę, zd ecy d o w a n ie n a sta w iły się n a szk ołę lub środ ow isk o p racy za w o d o w ej, w y k a za ły w yraźn ą rezerw ę w o b ec N SZZ S olidarność, ale b ard ziej in te r e so w a ły się narodem , p a ń stw em . O znacza to, że o sob y b ardziej r e lig ijn e w ty m czasie ch a ra k tery zo w a ły się w ię k sz y m od osób m n iej r e lig ijn y ch w sk a źn ik iem in tegracji, czy li sp ołeczn ym w y m ia rem w iary.

4. R elig ijn o ść a m o ty w y i w artości tow arzyszące działan iom

J ak w spom n ian o, za m o ty w y uzn an o z a sto so w a n ie rozu m ow an ia o d w o łu ją ­ cego się do zasad o ch arak terze p ry n cy p ia ln y m , ety czn y m lub te ż ocen y sk u ­ teczn o ści d ziałan ia, czy li rozu m ow an ia o ch arak terze p ragm atyczn ym . P o ­ dział ten, ja k w y k a za n o w p op rzed n im a rtyk u le, jest śc iśle sk orelow an y z osob ow ym lub m a teria ln y m p rzed m iotem d ziałan ia. D ziałan ia w ob ec osób za zw y cza j są stero w a n e r e fle k sją ety czn ą , działan ia zaś d otyczące rzeczy m a ­ te r ia ln y c h p rzew a żn ie są stero w a n e r e fle k sją pragm atyczn ą, np. tech n iczn ą lu b gospodarczą.

W ybór w a rto ści w ią że się z n a m y słe m n a k o lejn y m w y ższy m szczeblu r e fle k s ji in telek tu a ln ej. Z arów n o d ziałania, k tórych p od m iotem jest osoba ja k i rzecz oraz n a jczęściej zw ią za n a z ty m m o ty w a cja zasad n icza lub ce- lo w o ścio w a m ogą słu ży ć dobru osob y d zia ła ją cej, jak i dobru in n y ch osób. K orelacja w a r to śc i a ltru isty czn y ch i e g o isty czn y ch z osob ow ym lu b m a te r ia l­ n y m p rzed m iotem d ziałan ia jest zn aczn ie słab sza n iż k orelacja m o ty w ó w p ry n cy p ia ln y ch i p ra gm atyczn ych .

Z arów no m o ty w y , jak i w artości, o k tó ry ch resp on d en ci — au torzy o p i­ só w d ziałań — w sp o m in a li w sw o ic h a n k ietach , św ia d czą o n a m y śle nad p ostęp ow an iem . Są w ię c one w sk a ź n ik ie m racjon aln ości i m ogą stan ow ić p rzesła n k ę dla ch a ra k tery sty k i k om p on en tu relig ijn o ści P o la k ó w i zw iązku teg o k o m p on en tu z w y ra ża ją cy m się w d zia ła n ia ch eto sem ich ży cia . W yp a­ da tu jeszcze raz przypom nieć, że op is d ziałan ia m ia ł ch arak ter odpow iedzi n a p y ta n ia o tw a rte. P oprzedzono je ty lk o k rótk im p rzy p o m n ien iem e le m e n ­ tów , ja k ie w zad an ym resp on d en tom „w y p ra co w a n iu ” w arto u w zględ n ić.

Tab, 3. Zainteresow anie grupam i społecznymi w zależności od przekonań religijnych ^ w okresie NSZZ Solidarność i stanu wojennego

k s . T A D E U S Z W O Ł O S Z Y N S J

Panow anie Boga nad m a­ terią: Niepewne Pewne 97 113 40 22 38 26 19 23 9 13 37 45 U (-2 9 ) 36 (+14) 54 (+16) 40 (+14) 22 (+3) 7 (-1 6 ) 19 ( + 10) 19 (0) 106 84 106 (0) 96 (+12) = -.166 7— .049 Istnienie diabła: Niepewne 146 31 39 20 10 42 7 48 7 10 100 72 (-2 4 ) (+9) (-1 3 ) (0) (-2 8 ) Pewne 64 30 15 24 16 40 43 48 21 22 85 134 ( + 13) (+33) ( - 3 ) (+6) (+49) 7= —.077 y = . 307 Udział we Mszy św. w ciągu m-ca: 1—3 razy 41 59 34 37 22 27 19 52 19 15 151 104 ' (-4 0 ) ( + 18) (-18) (- 7 ) (-4 7 ) i więcej 169 24 31 15 9 55 27 44 U 16 79 98 ( + 3) ( + 13) (- 4 ) (+7) ( + 19) = -.312 y = —.027

Częstość spowiedzi w cią­ gu roku: Ani razu 40 25 33 15 7 14 28 50 21 — 80 92 (+3) (+17) , ( + 6) (- 7 ) (+12) 1 raz 40 45 38 30 20 18 28 28 5 U 133 72 (-1 7 ) (-1 0 ) (-2 5 ) ( - 9 ) (-6 1 ) 2 i więcej 130 23 24 17 10 50 22 52 16 22 74 112 ( - 1 ) (+28) 1 (—1) ( + 12) (+38) y=.442 y=.328 Ogółem 210 1 82

Uwaga: Wszędzie w naw iasach podano różnicę odsetek: (.82)—(.81).

W P ŁY W R E L I G I J N O Ś C I 1 5 5

156 k s . T A D E W S Z W O Ł O S Z Y N S J

Tab. 4. W p ły w re lig ijn o śc i na k szta łto w a n ie się m o ty w ó w za sa d n iczy ch i ceło w o ścio w y ch

w o k resie N SZZ Solid arn ość i stan u w ojen n ego

' ' \ ^ ^ ^ L a t a , m o ty w y R eligijn ość .81 L a t a .82 Z w ię k sz o n e (-)-) iu b zm n ie jsz o n e ( — ) z a in te re so ­ w an ie w ’82 r . w p o ró w n a n iu z ’81 r. m o ty w a m i N zas. j cel. N zas. cel.

w odsetk. w odsetk. zas. cel.

Jezus: N ie z w y k ły czło w ie k 8 75 87 21 5 14 - 7 0 - 7 3 B óg i S y n Boga 2 0 2 49 37. 61 61 46 + 12 + 9 7—.204 7 = .597 Ż y cie po śm ierci: N iep ew n e 70 44 37 39 13 33 - 3 1 - 4 C ałk iem p ew n e 140 53 38 43 77 42 + 24 + 4 7 = .081 v —.653 G rzech pierw orodny:

N iep ew n e 69 43 65 40 30 35 - 1 3 —30 C ałk iem p ew n e 141 53 24 42 62 41 + 19 + 17 7= .535 7 = .275 P a n o w a n ie B oga nad m aterią: N iep ew n e 97 45 35 37 22 30 - 2 3 - 5 C ałk iem p ew n e 113 54 40 . 45 67 44 + 40 + 4 7 = .024 y = - -.347 Istn ie n ie diabła: N iep ew n e 146 34 36 42 50 60 + 16 + 24 C ałk iem p ew n e 64 88 34 40 43 15 - 4 5 - 1 9 7 = .459 7 = .543 U d zia ł w e M szy św.: . . . . 1— 3 razy 41 61 87 27 44 52 - 1 7 - 3 5 4 i w ię c e j razy 168 47 25 55 47 33 0 + 8 7 = .445 7 = .255 C zęstość sp o w ied zi w ciągu roku: A n i razu 40 37 50 14 71 85 + 34 + 35 1 raz 40 40 50 18 39 61 - 1 + 11 2 i w ięcej razy 130 57 30 50 42 18 - 1 5 - 1 2 7 = .23:6 7 = =.01 O gółem 210 82

W P Ł Y W R E L I G I J N O Ś C I ₁₅₇ T ab. 5. W p ływ r elig ijn o ści n a k szta łto w a n ie się

w a r to śc i a łtru isty czn y ch i eg o isty czn y ch d ziałań w o k resie N SZ Z S olid arn ość i stanu w ojen n ego

^ \ ^ ^ ^ L a t a ^ m o t y w y R eligijn ość .81 L a t a .82 Z w ię k sz o n e ( + ) lu b z m n iejsz o n e ( —) z a in te re so ­ w a n ie w ’82 r. w p o ró w n a n iu z ’81 r. m o ty w a m i N altr. egoi. N altr. egoi.

w odset. w odset. altr. egoi.

Jezus: 1 (

. N ie z w y k ły człow iek 8 87 ₁

₇₅

. B óg i S y n Boży 202 73 19 61 1 78 21 + 5 + 2 7 —.558 y = .297 Ż ycie po śm ierci: N ie o e w n e 70 63 29 39 64 26 + 1 - 3 C ałk iem p ew n e 140 79 17 43 76 19 - 3 . + 2 r = .355 y = .245

G rzech pierw orodny:

N iep ew n e 69 77 29 40 63 25 - 1 4 - 4 C ałk iem p ew n e 141 72 17 42 79 19 + 7 + 2 7—.232 7 = .245 P a n o w a n ie Boga nad m aterią: N iep ew n e 97 62 22 37 89 30 + 27 + 8 C ałk iem p ew n e 113 83 20 . 45 56 16 —27 - 4 7~ .260 7 = .086

Istn ien ie diabła:

N iep ew n e 146 65 17 42 93 29 + 2 8 + 12 C ałk iem p ew n e 64 92 30 40 48 15 - 4 4 - 1 5 r = .117 7 = - -.084 U dział w e M szy św.: i —3 razy 41 49 48 27 26 30 - 2 3 - 1 8 4 i w ięcej razy 169 79 15 55 93 18 + 14 + 3 ł ł 7—.685 7 = 906 C zęstość sp o w ied zi w ciągu roku: A n i razu 40 62 23 14 93 21 + 31 - 2 1 raz 40 72 17 18 50 44 - 2 2 + 2 7 2 i w ięcej razy 130 78 23 50 72 14 - 6 - 9 i y = 149 7 ~ ~ -.390 O gółem 210 82

k s . T A D E U S Z W O Ł O S Z Y N S J

M oty w y i w artości, pod ob n ie jak poprzednio o m a w ia n e środ ow isk o sp ołeczn e b y ły w ię c sw o b o d n ie u w zg lęd n ia n e lub p o m ija n e w o p isie. N a d a je to im cech ę w sp ó łczy n n ik a h u m a n isty c z n e g o 12 i p o zw a la tra k to w a ć op is jako „do­ k u m en t o so b isty ” ls.

Z aczn ijm y od ta b e li 4. U k a to lik ó w orto d o k sy jn y ch w o k r e sie stan u w o ­ jen n eg o w zro sła m o ty w a cja zasad n icza bardziej n iż celo w o ścio w a . U słab ych r e lig ijn ie osób g w a łto w n ie zm n ie jsz y ły się oba rod zaje m o ty w a cji.

A ltru izm —· jak w y n ik a z ta b e li 5 —■ p o ogłoszen iu stan u w ojen n ego u ja w n ił w ięk szą siłę m o ty w a c ji n iż przed tem tylk o w śród ty ch k a to lik ó w ortod ok syjn ych , k tó rzy chodzą reg u la rn ie n a M szę św . i w ierzą w boskość J ezu sa oraz grzech p ierw orod n y, oraz w śród k a to lik ó w n ie ch od zących do sp ow ied zi, m a ją cy ch w ą tp liw o śc i co do cu d ów Jezusa, is tn ie n ie d iab ła oraz życia po śm ierci.

W ta b e li 4 i 5 w y ją te k sta n o w ią w sk a ź n ik i d otyczące istn ie n ia złeg o d u ­ cha, k tó re sp rzy ja ły w o k r e sie stan u w o jen n eg o częstszem u d ostrzegan iu m o ­ ty w ó w za sa d n iczy ch i w a r to śc i a ltru isty czn y ch przez o sob y m n ie j relig ijn e. Jed n ak że n a ogół o sob y o rtod ok syjn e p rop orcjon aln ie częściej o d w o ły w a ły się do m o ty w ó w za sa d n iczn y ch i a ltru isty czn y ch n iż o sob y słab sze r e lig ijn ie . T en d en cja ta z a ry so w a ła się w d w óch o k resach czasu. M oże to oznaczać, że oso b y te' w yżej sobie cen ią id ea ły m oraln e niż doraźne k o rzy ści.14

12 T hom as F. Z n a n i e c k i , C hło p p o l s k i w E u ropie i A m e r y c e , t. I, tłu m a cz M aryla M atelsk a, W arszaw a 1976, 23, 54— 55, 68— 69.

13 W sp om n ian i so cjo lo g o w ie w p ro w a d zili po raz p ierw szy do w a r sz ta ­ tu n au k ow ego socjologii 764 lis ty rod zin n e e m ig ra n tó w p o lsk ich i 30 0 -strcn i- c o w y p a m iętn ik W ła d y sła w a W iśn iew sk ieg o z L u b otyn ia pod K on in em . N a p o d sta w ie k o n k u rsó w -p a m iętn ik ó w J. C h a ł a s i ń s k i op ra co w a ł ob szern e p u blikacje: D ro gi a w a n s u społeczn ego r o b o t n ik ó w , P ozn ań 1931; oraz M ło d e

p o k o le n i e ch ło p ó w , W arszaw a 1938. W ła ta ch 1945— 1968 zorgan izow an o w P o l­

sce b lisk o 500 k o n k u rsó w n a p a m iętn ik i, w k tó ry ch łą czn ie w z ię ło u d zia ł ok. 250 tys. osób, a ogóln a o b jętość n a d esła n y ch prac sięg a ponad 3 m in stron m aszyn op isu . P ow tórzon e zo sta ły w sz y stk ie rod zaje k on k u rsó w p rzed w o jen ­ n ych . O głoszono k on k u rsy n a p a m iętn ik i dla n o w y ch grup za w o d o w y ch oraz k o n k u rsy ty czą ce Z iem Z achodnich, lat ok upacji, ruchu region aln ego, życia rod zin y oraz p rzem ia n w rejo n a ch u p rzem y sło w io n y ch (por. Fr. J a k u b c z a k ,

M e to d o lo g ic zn e p r o b l e m y u ż y t k o w a n i a d o k u m e n t ó w p a m i ę t n i k a r s k i c h го b a ­ da n ia ch n a d k u lt u r ą w s p ó łc z e s n ą , w: R uch p a m i ę t n i k a r s k i i p r z e m i a n y p o l ­ s k i e j k u lt u r y , t. 4, W arszaw a 1972, 84 ns.). M a teria ły te n ie m a ją ch arak teru

rep rezen ta ty w n eg o dla ok reślo n ej p op u lacji gen eraln ej.

14 R ela cje m ięd zy w ia rą a ży cie m a n a lizo w a ł M. J ó z e f c z y k n a próbie n a jsta rszej m ło d zieży w w ie k u 25— 30 lat, k ie d y to zap ad ają n a jw a ż n ie jsz e d e c y z je ży cio w e, p ow o d u ją ce u sa m o d zieln ien ie się p sy ch iczn e i m a teria ln e m ło d y ch lu d zi oraz rozp oczęcie już przez sieb ie u łożon ego, sam od zieln ego ż y ­ cia rodzinnego. B a d an ia p rzeprow adzono w d rugiej p o ło w ie la t 70 -ty ch w E l­ b lągu. A utor p oszu k u jąc stru k tu ry p ow iązań p o szczeg ó ln y ch w y zn a czn ik ó w relig ijn o ści i m oraln ości oraz w y zn a czn ik a cen traln ego, w o k ó ł k tó reg o k o n ­ cen tru ją się p ozostałe w y zn a czn ik i, stw ierd ził, że cen tra ln y m m iern ik iem okazał się w y zn a czn ik w ia ry w Jezu sa C hrystusa: 13 d od atn ich k o rela cji w ią ż e ją z in n y m i w y zn a czn ik a m i, przy w y so k ich p rzeciętn y ch regresjach . N a drugim m iejscu p o ja w ia się a k cep ta cja e ty k i sek su a ln ej i m a łżeń sk iej ró w n ież z 13 k o ­ rela c ja m i dodatnim i, a le z n iższy m i regresjam i. N a trzecim m iejscu s k la s y ­ fik o w a n o ascezę z 13 d od atn im i i 2 u jem n y m i k o rela cja m i o dość dużych p rzeciętn y ch regresjach ; d a lsze m iejsce za jęły p ra k ty k i r e lig ijn e (9) i u d z ia ł w k a tech iza cji (8 k o rela cji dodatnich). — P oza p olem dość sp ójn ych k a to ­ lic k ic h w a rto ści r e lig ijn y c h i m oraln ych , w k tó ry m w sz y stk ie w y zn a czn ik i w ią żą się m ięd zy sobą p rzy n a jm n iej w jed n ej z b a d a n y ch k a teg o rii o só b ,

5. D ysk u sja przep row ad zon ych an aliz i k orelacji

W n aszej a n a lizie zasto so w a n o w sk a ź n ik i r e lig ij n o ś c i15 w z esta w ien iu z ostry m n arzęd ziem b ad aw czym , jak im jest a n a liza p a m iętn ik a rsk ieg o o p i­ su d ziałan ia u zn an ego za w a ż n e p rzep row ad zon ego a d hoc b ez u p rzed zen ia, w w a ru n k a ch a n o n im o w o ści oraz sp osob em za p ew n ia ją cy m rep rezen ta ty w n o ść p rób y w stosu n k u do ok reślon ej p o p u la cji g en era ln ej. P o zw a la to w oparciu o d u ży z e sta w p rzep row ad zon ych k o rela cji z p o za relig ijn y m i za ch o w a n ia m i r e s­ p o n d en tó w n a k ry ty czn e sp ojrzen ie i ocen ę k ieru n k u o d d zia ły w a n ia p o szcze­ g ó ln y c h w sk a źn ik ó w . P o zw a la ró w n ież na p o szu k iw a n ie od p o w ied zi n a p y ­ tan ie: czy k o n sek w en tn a w ia ra i p ra k ty k i sp rzyjają, czy od w rotn ie o g ra n i­ czają u d zia ł w y siłk u in telek tu a ln eg o p otrzebnego do d ecy zji i w y k o n a n ia w a ż n y c h działań? Inaczej: czy w ia r a sp rzyja, czy ogran icza ra cjo n a ln y n a ­ m y s ł n ad p ostęp ow an iem ?

O gląd ow o a n a liza o p isa n y ch w ty m a rty k u le w y n ik ó w p o zw a la n a w y s u ­ n ię c ie p rzyp u szczen ia, że p oszczególn e w ierzen ia i p ra k ty k i r e lig ijn e in aczej o d d zia ły w a ją na etos ży cia w ie r z ą c y c h w ó w cza s, gdy są w yrazem p oszu ­ k iw a n ia dobra, a in aczej g d y są w y ra zem p r z e c iw sta w ia n ia się czy u w o ln ie ­ n ia od zła. P róba p odziału u ży ty ch w n a szej p racy sied m iu w sk a ź n ik ó w z tego pu n k tu w id zen ia zn a jd u je u za sa d n ien ie w relig io z n a w stw ie , k tó re odn otow u je ro zróżn ien ie dobra i zła w w ię k sz o śc i św ia to w y c h sy s te m ó w r e lig ij n y c h .îe

P y ta n ie o to, czy Jezu s r z e c z y w iśc ie ch od ził po m orzu jak o sp raw d zian w ia r y w cuda zostało za czerp n ięte z b ad ań a m e r y k a ń s k ic h .17 W ykazało ono m a łą m oc rozd zielczą, co m ożn a p rzy p isa ć tem u , iż za cy to w a n y tu cud odbiega

W P Ł Y W R E L IG IJ N O Ś C I j g g

zn a la zły się n a stęp u ją ce w y zn a czn ik i: u d zia ł w gru p ach p a ra fia ln y ch (z 3 k o­ relacjam i), w y b ó r g ło szen ia n iew y g o d n ej p ra w d y (z 4 k o rela cja m i dod atn im i i 1 u jem n ą) oraz w y b ó r w a rto ści a ltru isty czn y ch (z 1 korelacją). — W śród dość sp ó jn y ch k a to lick ich w a rto ści r e lig ijn y c h i m o ra ln y ch zn a la zły się przede w sz y stk im te w y zn a czn ik i r elig ijn o ści i m oraln ości, k tó re ch arak teryzu ją in d y w id u a listy c z n e i rod zin n e n a sta w ie n ie r e sp o n d en tó w do sp ra w w ia ry i m o ­ raln ości. W iara i p ra k ty k i r e lig ijn e są tu p o tra k to w a n e jako w y zn a czn ik i r e la c ji „ czło w iek — B óg”. A k cep ta cja e ty k i sek su a ln ej i m a łżeń sk iej oraz a sc e z y w sk a zu je n a p referen cje norm m o ra ln y ch zw ią za n y ch z ży ciem o so ­ b is ty m czło w ie k a w p orów n an iu z ty m i n orm am i, k tó re o k reśla ją p ostaw ę b a d a n y ch w o b ec in n y c h ludzi. — C zynnik w sp ó ln o to w y re lig ijn o śc i i m o ra l­ n ości, jak o e le m e n t r e la c ji „człow iek w ierzą cy —■ w sp óln ota w ierzą cy ch ” nie jest w ró w n ej m ierze, jak czy n n ik i in d y w id u a listy c z n e r elig ijn o ści i m o ra l­ n ości, a k cep to w a n y przez b adanych. D o ty czy to zarów n o u d ziału w grupach r e lig ijn y ch , o k a zy w a n ia o d w a g i c y w iln e j p rzez gło szen ie n iew y g o d n ej praw dy, ja k i w yb oru w a r to śc i altru isty czn y ch . Por. M. J ó z e f c z y k , R e lig ijn o ść

a m or aln ość, S tu d ia T h eologica V a rsa v ien sia , 19 (1981) nr 2, 91— 101.

15 W sk a źn ik i d o ty czą ce w ie r z e ń r e lig ijn y c h za czerp n ięto z pracy: R. S t a r k , Ch. Y. G 1 о с k, A m e r i c a n P i e t y , t. I, B e r k e le y 1968, 22 n. W sk aźn ik i do­ ty czą ce p ra k ty k r e lig ijn y c h u jęto w ed łu g p ra k ty k i sto so w a n ej w pracach w y ­ k o n y w a n y c h w k a ted rze S o cjo lo g ii R e lig ii A T K w W arszaw ie, p y ta ją c o r z e ­ c z y w iste w y k o n a n ie ty c h p ra k ty k r e lig ijn y c h w k rótk im d ającym się objąć p a m ięcią ok resie przed d n iem badania.

16 H. v o n G i a s e n a p p , Religie n ie c h r z e ś c i ja ń s k i e , W arszaw a 1966. Za w sp o m n ia n y m a u torem p rzyk ład ow o p o d a jem y r e lig ie rozróżn iające dobro i zło: r elig ią b a b ilo ń sk o -a sy ry jsk a —■ 41, 44; b u d d yzm — 69, 96; k on fu cjo- n izm — 98, 99, 108, 117; r e lig ią eg ip sk a —· 138; r e lig ią g erm ań sk a — 143, 149; h in d u izm —■ 181, 190, 191; isla m — 216, 220; ju d aizm — 237, 255, 263, 270,

271; r e lig ie p lem io n p r y m ity w n y c h — 100, 299, 303; r e lig ią rzy m sk a — 318;

r elig ią S ik h ó w — 331; szin toizm — 34Й; religią Z aratu stry — 361, 362, 363,

366, 367.

T a b . 6. K ie r u n e k z m ia n z a c h o w a ń k a to lik ó w o rto d o k s y jn y c h w s to s u n k u do w a h a ją c y c h się w e d łu g w s k a ź n ik a re lig ijn o ś c i

p o z o s ta ją c y c h w p r z y n a jm n ie j s ła b e j z a le ż n o śc i y > 0 ,2 z in n y m i a n a liz o w a n y m i z m ie n n y m i ! C ech y d z ia ła ń s k o r e lo w a n e z s ie d m iu w s k a ź n ik a m i r e lig ijn o ś c i

W s k a ź n ik i re lig ijn o ś c i Więc ej d zi ał ań w 81 r. w p o ró w n a n iu z ’8 2 r. _{P r z e d ­} m io t o so ­ b o w y w p o ró w ­ n a n iu z m a t e r i a l­ n y m Ś ro d o w is k a sp o łe c z n e w y ­ m ie n io n e w ’82 r . w p o ­ r ó w n a n iu z w y ­ m ie n io n y m i w ’81 M o ty w y z a s a d ­ n icze w p o ró w ­ n a n iu z celo w o - śc io w y m i W a rto śc i a ltr u i s ty - czne w p o r ó w ­ n a n iu z e g o is ty ­ c z n y m i

’81 ’82 rodziny _{i pracy}s zkoły innych ’81 ’82 ’81 ’8 2

N a ta b e li w te k ś c ie 1 2 3 4 5 J e z u s je s t B o g iem i S y n e m B ożym + 0 + + + + + + + + U d z ia ł w e M szy św . 4 i w ię ­ c e j r a z y w m ie s ią c u + + + + 0 + + + + + Ż y cie po ś m ie rc i je s t c a ł­ k ie m p e w n e + + + + -ΐ- + 0 + + + G rz e c h p ie r w o r o d n y je s t c a ł­ k ie m p e w n y + + + + Ο + + + + + C h o d z e n ie J e z u s a p o m o ­ rz u je s t c a łk ie m p e w n e 0 + + + 0 — 0 -ί­ 0 0 S p o w ie d ź 2 i w ię c e j r a z y w ro k u 0 + + 0 — + +

ο

W P Ł Y W R E L IG IJ N O Ś C I

od o p isy w a n y c h w E w an gelii: u zd row ień , w sk rzeszeń , rozm n ożeń Chleba, k tó ­ re b y ły a k ta m i dobroci i m iło sierd zia . D la teg o też w z e sta w ie n iu za m ieszczo ­ n y m w ta b e li 6 u m ieszczon o go m ięd zy czterem a w sk a źn ik a m i d otyczącym i: w ia r y w B ó stw o Jezu sa, p ra k ty k i n ie d z ie ln e j w sp ó ln o ty z N im oraz w sk a ź n i­ k a m i d o ty czą cy m i ch rześcija ń sk ieg o św ia to p o g lą d u b ęd ą cy m i sp ra w d zia n em w ia r y w p rzy szło ść p ozaziem sk ą i p o czą tek czło w ie k a n a ziem i, a w sp o m n ia ­ n y m i p y ta n ia m i o diabła i sp o w ied ź jako p ytan iam i, k tóre w ią żą się z p rze­ ż y cie m zła.

W y j a ś n i e n i a :

W ta b e li zn a k i ( + ) o zn aczają w y k r y c ie k o rela cji m ięd zy resp on d en tam i, k tórzy o d p o w ie d z ie li albo p o zy ty w n ie, alb o z w ą tp liw o śc ia m i n a p o szcze­ gó ln e p y ta n ia o r elig ijn o ści. K ażda z ty c h k ra tek ta b e li u k a zu je w y n ik k o ­ r e la c ji m iędzy: z jednej stron y o d p o w ied zia m i r e sp o n d en tó w p o tw ierd za ­ ją cy m i lub o d w ro tn ie n e g u ją c y m i czy p o d a ją cy m i w w ą tp liw o ść o k reślo n y w sk a źn ik r elig ijn o ści, a z d ru giej stro n y za k la sy fik o w a n ie m o k reślo n y ch w p o szczeg ó ln y ch k olu m n ach cech d ziałań (w y m ien io n y ch n a p ierw szy m m iejscu ) lu b cech, z k tó ry m i je p orów n an o (w y m ien io n y ch na drugim m iejscu ).

Z nak ( + ) oznacza w y k r y c ie dod atn iej k o rela cji od p ow ied zi p o tw ierd za ją ­ cych d an y w sk a ź n ik r e lig ijn o śc i z c ech a m i d zia ła ń w y m ie n io n y c h n a p ierw szy m

m iejscu w d an ej kolu m n ie.

Z nak (—) oznacza w y k r y c ie u jem n ej k orelacji. Z nak (0) ozn acza n ik łą k orelację.

C ztery p ie r w sz e w sk a ź n ik i w y ra ża ją dość sp ó jn y syn d rom cech r e lig ij­ n o ści k a to lick iej. N a d ziesięć p rzea n a lizo w a n y ch w k a żd y m z w ie r sz y k o re­ la cji zn a jd u jem y ty lk o jedno „0” w sk a zu ją ce n ik łą zależność. J e st to zgodne z o c zek iw a n ia m i autora, że: o rto d o k sy jn i k a to lic y w p orów n an iu z w ą tp ią ­ c y m i i sła b iej p rak tyk u jącym i:

— m n iej p och op n ie p o d ejm o w a li d ziałan ia w ’82 г., n iż przed o g ło sze­ n ie m sta n u w o je n n e g o (tab. 1);

— w ’81 i ’82 r. bardziej in te r e so w a li się sp ra w a m i o so b o w y m i n iż m a ­ teria ln y m i;

— w ’82 r. za częli ż y w ie j in tereso w a ć się śro d o w isk iem rod zin n ym , sz k o l­ n y m i za w o d o w y m oraz o g ó ln o sp o łeczn y m i n iż przedtem ;

— w ’81 i ’82 r. ic h d zia ła n ia m i częściej k ie r o w a ły m o ty w y zasad n icze n iż c e lo w o ścio w e oraz a ltru isty czn e n iż e-goistyczne.

E tos sp o łeczn y je s t n a to m ia st zn aczn ie sła b iej d eterm in o w a n y p rzez p o zo ­ sta łe w sk a źn ik i. P rzek on an ie, że J ezu s r z e c z y w iśc ie ch od ził po m orzu, aż w p ięciu w y p a d k a ch p rzyn iosło k o rela cję -nikłą, a raz w yraźn ie ujem n ą. S tw ie r d z e n ie to w y m a g a pogłęb ion ej r e fle k s ji d u szp astersk iej. W ydarzenie to m oże k ojarzyć się w sp ó łczesn em u czło w iek o w i, a zw ła szcza in te lig e n c ji tech n iczn ej, z „p rzestarzałym ” w y o b ra żen iem ch rześcijań sk im , n ie o d p o w ia ­ d a ją cy m sta n o w i ta k ieg o p ozn an ia n au k ow ego, k tóre n ie zna sw y c h m o ż li­ w o śc i i granic. M oże ró w n ie ż k ojarzyć się z p o p isy w a n iem się Jezu sa, a n ie ze zn a k iem p a n o w a n ia B oga n ad m a terią , a zw ła szcza nad złem i śm iercią, k tó ry ch sy m b o lem b y ło w ó w cza s m orze. W id zim y r ó w n ież m a łą dziś sp ó j­ n o ść sp o w ied zi oraz w ia r y w is tn ie n ie d iab ła z sy n d ro m em ortod ok sji. W yda­ je się, iż sa k ra m en t p o k u ty n a d a l łą c z y się g łó w n ie ze sp o w ied zią , w y z n a w a ­ n ie m grzech ów , w ła sn y m o czy szcza n iem , n iż z n a w ró cen iem i zm ian ą życia. W y zn a w a n ie g rzech ó w jest e le m e n te m sak ram en tu pok u ty, a le n ie n a jw a ż n ie j­ szym . 18 P oza ty m sa k ra m en t ten — jak p o d k reśla ją d z isie jsi te o lo g o w ie — jest ty lk o jed n y m z e le m e n tó w p ok u ty, k tó ry w in ie n b yć u k oron ow an iem

18 S. M o y s a SJ, S a k r a m e n t a l n e w y z n a n i e g r z e c h ó w w ś w i e t l e w s p ó ł ­

c z e s n y c h d y s k u s j i , A ten eu m K a p ła ń sk ie 70 (1977) z. 2/412, 205.

k s . T A D E U S Z W O Ł O S Z Y N S J

ca łeg o p rocesu n a w ró cen ia , d ok on u jącego się w e w n ętrzu czło w ie k a .18 D ru ­ g im p o w o d em m ałej sp o isto ści sp o w ied zi z syn d rom em ortod ok sji m oże być p e w ie n sch em a ty zm czy ru ty n a zw ią za n a ze sp o w ied zią z pobożności. W ydaje się, że lep sza je s t jed n a a u ten ty czn a sp o w ied ź n iż trzy zru ty n izo w a n e i z m e­ ch an izow an e. P rzek o n a n ie, że d ia b eł rzec z y w iśc ie istn ieje, w d w óch p rzy p a d ­ k a ch p rzy n io sło k o rela cję n ik łą , a raz u jem n ą, co w ią ż e się z fa k te m tra k to ­ w a n ia złeg o ducha jako isto ty n ierea ln ej, zrodzonej z fa n ta zji, jak o „przeżytek fo lk lo r y sty c z n y ”, k tó ry „nie da się już pogodzić z dojrzałą w ia r ą ”.20 W arto p rzy p o m n ieć ogrom n e w zb u rzen ie, ja k ie w y w o ła ły sło w a P a w ła VI w y p o ­ w ie d z ia n e p odczas a u d ien cji g en era ln ej 15 listo p a d a 1972 roku. P a p ież p o ­ w ie d z ia ł w ów czas: „Zło w św ie c ie jest p rzy czy n ą i sk u tk iem w n ik n ięcia w n as i w n a sze sp o łeczeń stw o p onurego i zło w ro g ieg o dem ona. To stra sz­ liw a realn ość, ta jem n ica bud ząca lęk . T en — k to zap rzecza istn ie n iu dem ona albo czyn i z n ieg o zasad ę sa m o sta n o w ią cą , ele m e n t teg o św ia ta n ie z a le ż n y od B oga; lub k to tłu m a czy go jak o istn o ść p seu d orealn ą, zrodzoną z fa n ta z ji dla w y tłu m a c z e n ia n ie z n a n y c h p rzy czy n n a szy ch n ieszczęść — w y ch o d zi poza ram y B ib lii i K o ścio ła ”.21 P o p rzytoczen iu k ilk u c y ta tó w z P ism a Ś w ięteg o n a p o tw ierd zen ie sw o jej w y p o w ie d z i P a w e ł V I m ó w ił dalej: „D em on jest w ro g iem n u m er jeden, jest k u sic ie le m w p ełn y m zn aczen iu tego sło w a . W iem y dobrze, że te n ponury, b u rzy cielsk i i n iep o k o ją cy b y t n a p ra w d ę is tn ie je i d zia ­ ła, z a sta w ia ją c n a n a s so fisty czn e p u łap k i, b y zn iszczy ć ró w n o w a g ę m oralną czło w ie k a . J e st on p erfid n y m h ip n otyzerem , k tó ry dobrze w ie, jak w n as w n ik n ą ć (przez z m y sły , przez w y o b ra źn ię i p rzez p ożąd liw ość, a n arzędzia, k tó ry m i się p osłu gu je, to lo g ik a u top ijn a i rozgard iasz w k o n ta k ta ch sp o ­ łeczn ych ), b y p o w o d o w a ć różn orak ie d e w ia c je ”.22 N a stęp n ie p ap ież w y ra ził u b o le w a n ie z pow odu n ied o sta teczn eg o z a in tereso w a n ia się ty m p rob lem em ta k że przez w sp ó łczesn ą teologię: „Bardzo w a żn e dla d o k try n y k a to lick iej b y ło b y w z n o w ie n ie b ad ań teo lo g iczn y ch n a tem a t szatan a i jego w p ły w ó w na człow ieka; dziś, je ś li się to robi, to w bardzo m a ły m za k r e sie ”.23

P rzejd źm y do a n a lizy k om p on en tu in telek tu a ln eg o w d ziałan iach b ardziej i m n ie j k o n se k w e n tn y c h n ie d z ie ln y c h k a to lik ó w z a m ie sz k a ły c h w m iastach .

Z a w y zn a czn ik zaa n g a żo w a n ia m y ś li w d zia ła n ia ch resp o n d en tó w p rzy ­ jęto k la s y fik a c je otw a rte, w k tó ry ch u w zg lęd n io n o w sz y stk ie w y p o w ie d z i p od an e w o p isie d ziałan ia. (W od różn ien iu od k la sy fik a c ji ro zd zielo n y ch jak np. czas p od jęcia w ażn ego działania: przed czy po og ło szen iu stan u w o je n ­ n ego, lub przed m iot d ziałania: o so b o w y czy m a teria ln y .) K la sy fik a c je o tw a r ­ te d o ty czy ły śro d o w isk sp o łeczn y ch , m o ty w ó w i w artości.

P rzeciętn y w sk a ź n ik ra cjo n a ln o ści d zia ła ń obliczono p rzy jm u ją c po jed ­ n y m punkcie: za w y m ie n ie n ie w o p isie k ażd ego z czterech u w zg lęd n io n y ch w k la s y fik a c ji śro d o w isk sp ołeczn ych , m o ty w u zasad n iczego i celo w o ścio - w eg o , w a r to śc i a ltru isty czn ej i eg o isty czn ej. M a k sy m a ln ie m ożn a w ię c b yło u zy sk a ć 8 p u n k tów .

N a p o d sta w ie p ie r w sz y c h czterech fo rm re lig ijn o śc i w id zim y , że w cza ­ sie S o lid a rn o ści k a to lic y w ie r z ą c y d zia ła li bard ziej sp o n ta n iczn ie n iż k a to licy w ą tp ią cy . N a to m ia st w sta n ie w o jen n y m d zia ła li o n i z w ię k sz y m n a m y słem n iż w ą tp ią cy . C zęściej i szerzej m y ś le li o tym , co zrobić. O d nośnie do w ą tp ią ­

cych w cuda, istn ien ie diabła, n ie chod zących do sp o w ied zi sytu acja p rzed sta­ w ia się raczej od w rotn ie. D zia ła li o n i z m n ie jsz y m n a m y słe m w o k resie S o ­ lid arn ości, n iż k a to lic y w ierzą cy , a w w a ru n k a ch stan u w o jen n eg o b ardziej sp on tan iczn ie.

19 T a m ż e , 206.

20 R a p o r t o s ta n ie w i a r y . Z ks. k a r d y n a ł e m J o s e p h e m R a tz i n g e r e m r o z m a ­

w i a V i t to r i o M esso ri, W a rsza w a -K ra k ó w 1986, 117.

21 C ytu jem y za: R a p o r t o s t a n ie w i a r y , dz. cyt., 118— 119. 22 T a m że .

W PŁY W R E L IG IJN O Ś C I

Tab. 7. W sk aźn ik i ra cjo n a ln o ści d ziałań a relig ijn o ść

163

R elig ijn o ść

L iczba śro d o w isk społeczn ych , m o ty w ó w i w y m ie n io n y c h przez

resp on d en ta

’81 ’82 _{(’82)—(’81)}R óżnica

Jezu s jest B ogiem i S y ­ n em Bożym : w ą tp ią cy p o tw ierd za ją cy 5,12 2,66 1,91 3,32 - 3 ,2 1 + 0,66 U d ział w e M szy św . w ciągu m iesiąca: i — 3 razy 4 i w ię c e j razy 3,97 2,45 2,56 2,89 - 1 ,4 1 + 0,44

Z y cie pozagrob ow e jest ca łk iem p ew n e: w ą tp ią cy p o tw ierd za ją cy 2,88 2,71 2,07 3,4o" - 8 1 + 0,69

G rzech p ierw orod n y jest ca łk iem pew n y: w ą tp ią c y p o tw ierd za ją cy 3,09 2,59 2,32 3,20 -0 ,2 1 + 0,61

C uda są sp ra w ą całk iem p ew n ą: w ą tp ią cy p o tw ierd za ją cy 2,70 2,81 2,77 2,80 + 0,70 - 0 ,0 1

S p o w ied ź w ciągu roku: an i razu 1 raz 2 i w ię c e j razy 2,52 3,12 2,62 3,65 2,66 2,58 + 0,13 - 0 ,4 6 - 0 ,4 0

Istn ie n ie d iab ła je s t c a ł­ k iem p ew ne: p o tw ierd za ją cy w ą tp ią c y 2,52 3,38 3,04 2,55 + 0,52 - 0 ,8 3 11*