Peszery qumrańskie i midrasze starożytnego judaizmu

Stanisław Mędala

Peszery qumrańskie i midrasze

starożytnego judaizmu

Collectanea Theologica 63/3, 27-48

P E S Z E R Y Q U M R A N S K IE

I M ID R A S Z E S T A R O Ż Y T N E G O J U D A IZ M U

We współczesnych publikacjach zarówno słowo „peszer” w od­ niesieniu do tekstów ąum rańskich, jak również term in „m idrasz” w odniesieniu do starożytnych, żydowskich kom entarzy biblijnych są używane w potrójnym znaczeniu: na oznaczenie pewnego ro­ dzaju literatury; na oznaczenie gatunku lub form y literackiej oraz na oznaczenie metody in terpretacji i technik egzegetycznych. Mając to na uwadze zagadnienie podzielimy n a trzy części. W pierwszej części podamy przegląd peszerów ąum rańskich i najstarszych mi- draszów rabinicznych. W drugiej części omówimy peszery i mi- drasze . pod aspektem gatunków i form literackich. Na trzecim miejscu przedstawim y założenia herm eneutyczne oraz metody i techniki egzegetyczne na w ybranych przykładach. Wskażemy przy tym próby rozumienia peszerów w kategorii midraszów sta­ rożytnego judaizmu. Ze względu na niezwykle obszerny m ateriał ograniczymy się do omówienia tylko niektórych aspektów, które, naszym zdaniem, pozwalają zrozumieć midrasz jako zjawisko egze­ getyczne i kulturow e sięgające czasów przedchrześcijańskich.

Nie trzeba dowodzić, że jest spraw ą dyskusyjną, jakie kon­ kretn e utw ory starożytnego judaizmu, poza m idraszami rabinicz- nymi, można zaliczyć do tego typu literatury. Zazwyczaj jako kie­ runek mody trak tu je się określanie pewnych partii Nowego Te­ stam entu term inem midrasz, ale toczą się poważne dyskusje na tem at najstarszego m idraszu w literaturze m iędzytestam entalnej, zwłaszcza w literaturze ąum rańskiej. Jedni za najstarszy midrasz uw ażają Apokryficzną Księgę Rodzaju z Q um ran (np. M. R. Leh­ mann), inni Liber A ntiq uita tu m Bïblicarum Pseudo-Filona (G. Por- ton) lub haggadę paschalną (L. Finkelstein). Istnieją również pró­ by uznaw ania peszerów ąum rańskich za pewną form ę midraszu. Term in „peszer” (peśer, 1. mn. peśarim) w ystępuje w Q um ran w kom entarzach tekstów prorockich zarówno na oznaczenie for­ m y literackiej (wyjaśnienie tekstu biblijnego) jak również na oznaczenie sposobu przedstaw iania treści (rozumienie, znaczenie, sens tekstu). W jednym w ypadku w tekstach ąum rańskich w ystę­ p u ją obydwa term iny, mianowicie w 4QFlor 1,14 w ystępuje term in midrasz na oznaczenie interpretacji, a peszer na oznacznie znacze­ nia sensu tekstu.

W pismach rabinicznych słowo „peszer” jak również jego od­ powiednik aram ejski p itra’ oznacza rozwiązanie, w yjaśnienie snu

lub zagadki, a midrasz, rodzaju męskiego (1. mn. m idraszim), oznacza gatunek literacki albo zbiory ustnej Tory podanej w for­ mie kom entarza do ksiąg biblijnych, natom iast rodzaju żeńskiego (1. mn. midraszot) oznacza fragm ent, perykopę objaśniającą tekst biblijny. Dzieła, które zaw ierają m ateriał ustnej Tory, ale nie uło­ żony na sposób kom entarza, lecz tematycznie, to Miszna, Tosefta i m niejsze utwory. Perykopy tych dzieł są nazyw ane misznayot.

W judaizmie średniowiecznym term inem „m idrasz” zaczęto nazywać kom entarze haggadyczne w odróżnieniu od Miszny, To- sefty i kom entarzy halachicznych. Tak np. u Rasziego m idrasz w ier­ sza biblijnego oznacza jego haggadyczne znaczenie w przeciw sta­ wieniu do znaczenia wyrazowgo, zaw arte w dziełach zw anych m i­ draszim. Stopniowo term in m idrasz stał się synonimem term inu haggada. Dopiero w czasach nowożytnych zaczęto stosować te r­ m in midrasz na oznaczenie egzegezy typu haggadycznego lub na oznaczenie swobodnego przepracowania tekstu biblijnego. W tym znaczeniu stosuje się ten term in do pism ąum rańskich, Nowego Testam entu, Starego Testam entu, Józefa Flawiusza i t p .1

Trudno podać dzisiaj adekw atną definicję m idraszu, która obejmowałaby szeroki w achlarz znaczeń, jakie n adają tem u term i­ nowi autorzy współcześni. Znaczne uznanie zyskała sobie defini­ cja podana przez G. P o rto n a 2, który poddał rzeczowej krytyce próby uściślenia tego pojęcia przez R. B loch8 i A. G. W rigtha \ Według Portona, m idrasz jest typem literatu ry , pisanej lub mówio­ nej, w której punktem wyjściowym jest ustalony, kanoniczny tekst, uw ażany przez m idraszystę oraz jego adresatów za objawione sło­ wo Boga, i w którym oryginalny wiersz jest w yraźnie cytowany lub brany pod uwagę. Pod względem form y m idrasz jest drugo­ rzędny i pochodny w stosunku do tekstu biblijnego, ale pod względem treści, rozdrabniając tekst Pism a Świętego, m idrasz po­ zostaje względnie niezależny od kontekstualnego sensu biblijnego i ma możność nadaw ania nowych i wielorakich znaczeń słowom lub całym zwrotom biblijnym .

I. Zbiór peszerów ąumrańskich i midraszów rabinicznych

1. P r z e g l ą d i o g ó l n a c h a r a k t e r y s t y k a p e s z e r ó w z Q u m r a n

W Q um ran spotykam y różne form y in terpretacji Biblii: cyta­ ty w yraźne i ukryte, aluzje do tekstów biblijnych i rem iniscencje biblijne (np. w IQS, lQSa, 1QM, CD), parafrazy, adaptacje (np.

1 N a t e n t e m a t p o r. H . M a c c o b y , E a r ly R a b b in ic W r itin g s , C a m ­ b r i d g e 1988, s. 22— 29. 2 G . P o r t o n , M id r a s h : P a le s tin ia n J e w s a n d t h e H e b r e w B ib le in t h e G r a e c o -R o m a n P e rio d , w : A N R W I I 19/2, 104—138 (zw ł. s. 112). 3 M id r a s h , D BS 5 1263— 1281. 4 T h e L ite r a r y G e n r e M id r a s h , N Y 1967.

lQGenApocr, wizja Nowej Jerozolimy) i wolne kompozycje na wzór tekstów biblijnych (np. 1QH, psalm y apokryficzne). Pew na ilość dokumentów ąum rańskich m a ch arak ter system atycznych kom entarzy tekstów prorockich i psalmów, które ze względu na -często w ystępujący w nich term in „peśer”, nazywa się peszerami. Podaje się różnorodne znaczenia tego słowa w zależności od. do­ m niem anej etymologii. N ajbardziej charakterystyczną form ą egze­ gezy, zwaną peszerem jest odsłanianie „właściwego sensu” pro­ roctw przez odnoszenie słów prorockich do czasów ostatecznych. Polega ona n a dostosowywaniu tekstów biblijnych do w ydarzeń z historii gminy ąum rańskiej z jej początków i z okresu bezpo­ średnio poprzedzającego kom entarz lub na naśw ietlaniu sytuacji wspólnoty ąum rańskiej za pomocą tekstów prorockich.

Wyróżnia się dwa rodzaje kom entarzy ąum rańskich zwanych peszerami: peszer ciągły i peszer te m aty czn y 5. Na podstawie ba­ dań paleograficznych stwierdzono, że peszery i antologie tekstów biblijnych, może z w yjątkiem 4QTest, powstały w okresie hero- diańskim w jednym egzemplarzu. Stąd większość tych utworów jest autografami.

A. Peszery ciągłe

W peszerach ciągłych kom entator po kolei cytuje tekst bi­ blijny, a po przytoczonym uryw ku biblijnym daje własne w yja­ śnienie. Do tej grupy zalicza się 18 dokumentów, z których co do trzech, ze względu na szczątkowy charakter, istnieją wątpliwości, czy należą do tej kategorii. Nie zidentyfikowano zwłaszcza doku­ m entu zachowanego na 14 fragm entach z groty 4 oznaczonego n r 172 .(4Q172), mimo iż wydawcy w dwóch m iejscach odczytują w nim term in p e sz e rδ. Zachowane peszery ciągłe zaw ierają ko­ m entarz do Księgi Ha, Na, Iz, Oz, Mi, So i Pss.

a. lQpHab. K om entarz do proroctw a H ab ak u k a7 jest jednym

s N a te m a t eg zeg ezy B ib lii w Q u m r a n zob. О. В e t z, O ffe n b a r u n g und.

S c h r iftfo r s c h u n g in d e r Q u m r a n s e k te , T ü b in g e n 1960 ; F. F . B r u c e , B i­ b lic a l E x e g e s is in th e Q u m r a n T e x t , L o n d o n 1960; W . T y l o c h , K o m e n ­ ta r z e (p e S a rîm ) z Q u m ra n , E u h e m e r 12 n r 1 (1968) 23— 35; M . P . H o r g a n , P e s h a r im : Q u m r a n I n te r p r e ta tio n s o f B ib lic a l B o o k s (C B Q M S 8), W a s h in g ­ to n 1979 ; G. J . B r o o k e , E x e g e s is a t Q u m ra n . 4 Q F lo rile g iu m in i t s J e ­ w is h C o n te x t, (JS O T S u p p l. S e r. 29), S h e ff ie ld 1985; D. D i m a n t , Q u m ­ ra n S e c ta r ia n L ite r a tu r e : B ib lic a l I n te r p r e ta tio n , w : M. E. S t o n e (ed.), J e ­ w is h W r itin g s o f th e S e c o n d T e m p le P e ric fl, A s s e n 1984, 503— 514; G . V e r ­

m e s , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity : B ib le In te r p r e ta tio n , w : E. S c h ü r e r , G. V e r m e s , T h e H is to r y o f th e J e w is h P e o p le i n th e A g e o f J e s u s C h ris t, V ol. I I I . 1, E d in b u r g h 1986, 420— 451. 6 P o r. M. P , H o r g a n , P e s h a r im , 263—266. 7 W y d a n ia : M . B u r r o w s , T h e D ea d S e a S c ro lls o f S t. M a r k ’s M o ­ n a s te r y , v ol. 1, N e w H a v e n 1950, p l. LV —L X I ; E. L о h s e, D ie T e x te a u s Q u m r a n , M ü n c h e n 1964, 227— 243. T e k s t d o k u m e n tu z t r a n s k r y p c j ą i p r z e

-z najważniejs-zych pism ąum rańskich, które -znale-ziono w grocie 1, gdyż spotykam y w nim liczne aluzje do w ydarzeń z początków gminy ąum rańskiej. Jest to najlepiej zachowany kom entarz (zwój kompletny), którego czas powstania datuje się na podstawie badań paleograficznych na ostatnie ćwierćwiecze I w. przed Chr. K om entarz dotyczy dwóch pierwszych rozdziałów proroctw a Habakuka. Tekst biblijny zasadniczo nie różni się od TM. Różnice zachodzą prze­ ważnie w pisowni (tak np. czterokrotnie w ystępuje imię Jahw e pisane literam i starohebrajskim i).

Pierwsze dwa rozdziały Księgi H abakuka in terp retu ją w yda­ rzenia związane z w ystąpieniem Babilończyków na widownię dzie­ jową. Interpretacja została u jęta w form ę dialogu między Bogiem a prorokiem . K om entarz dostosowuje treść proroctw a H abakuka do doktryny sekty, a wydarzenia z VII w. odnosi od początków zrzeszenia.

N ajpierw oświetla w ew nętrzną sytuację Izraela, uw ydatniając odstępstwo od dawnych obyczajów i od Praw a za przyczyną Męża Kłamstwa, który doprowadził do tego, że Izrael nie przyjął nauki Nauczyciela Sprawiedliwości. Niegodziwy K apłan zakłócał naw et odpoczynek świąteczny Nauczyciela Sprawiedliwości i jego uczniów w Dniu Pojednania. K om entarz wspomina także o grabieżach w łas­ ności ubogich (tj. członków gminy) przez Niegodziwego Kapłana. Bóg ukarał K apłana — k tó ry „niegodziwie postępował wobec J e ­ go w ybrańca” (9,12) — haniebną śmiercią z rąk wrogów. K omen­ tarz kilkakrotnie zapowiada również karę, która spadnie n a ludzi złych i grzesznych, a będzie nim najazd okrutnego narodu Kittim. Wiele uwagi poświęca autor Nauczycielowi Sprawiedliwości,

„któ-k la d e m ła c iń s „któ-k im d la celó w d y d a „któ-k ty c z n y c h w y d a li P . B o c c a c c i o , G . B e - r a r d i , P s r h b q w q . In te r p r e ta tio H a b a c u c (lQ p H a b ), F a n o 3 1958. F r a g m e n t (lQ p H a b 7, 1— 17) z te j o s ta tn ië j p o z y c ji w y k o rz y s ta ł, d o d a ją c w ła s n y p r z e ­ k ła d i a n a liz ę , J . W . R o s ! o n , P o d ręczn ik, ję z y k a h e b r a js k ie g o , W a rs z a w a 1969, 225— 227.

P r z e k ła d y i k o m e n ta r z e : A . C a q u o t , É c r its q u m r â n ie n s . w : L a B i ­

b le. É c rits in te r te s ta m e n ta ir e s ( = B E I), P a r i s 1987, 335— 352; J. C a r m i g -

n a c, L e s te x t e s d e Q u m r a n tr a d u its e t a n n o té s , t. II, P a r i s 1963, 93— 117 ; A . Û u p o n t- S о m m e r , L e s é c r its e s s é n ie n s d é c o u v e r te s p rè s )de la m e r M o rte , P a r i s 1964, 270— 280 (w y d . a n g . z 1967, 258—268); M . P . H o r g a n , P e s h a r im , 10—55; J . M a i e r, D ie T e x te v o m T o te n M e e r, B d . I. M ü n c h e n 1960, 148— 156; L. M o r a l d i , 1 m a n o s c r itti d i Q u m r ä n , T o r in o 1971, 553— 569; W . T y l o c h , R ę k o p is y z Q u m r a n n a d M o r z e m M a r tw y m , W a rs z a w a 1963, 307— 330; G. V e r m e s , T h e D e a d S e a S c r o lls in E n g lish , 3 ed., L o n d o n 1987, 283— 289. O p ra c o w a n ia : L. H . S i I b e r m a n , U n r id d lin g th e R id d le . A Stufdy in th e S tr u c tu r e a n d L a n g u a g e o f th e H a b a k k u k P e s h e r (lQ p H a b ), R Q 3 (1961) 323— 364; S. S t a ń c z y k , Q u m r a n s k i P e s z e r do K s ię g i H a b a k u k a , w :

K s ię g i P r o r o k ó w M n ie js z y c h (P ism o Ś w ię te ST , p o d re d . S. Ł a c h a , t. 12.

cz. 2), P o z n a ń 1968, 127— 134; G. V e r m e s , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n

tem u Bóg ukazał wszystkie tajem nice słów swoich sług proroków ” (7, 4b— 5).

b. 4QpNah ( = (4Q169)8. Zachowany kom entarz Proroctw a Nahum a dotyczy tekstów Na 1,3—6; 2,12— 14; 3,1—5.6—9.10— 12.14. Podobnie jak lQpHab, omawia on okoliczności związane z począt­ kam i gminy esseńskiej. Wspomina on o ugrupow aniu określanym imieniem Efraim a (prawdopodobnie chodzi o faryzeuszów), które w ystępuje przeciw Judzie. K om entarz w ytyka ugrupow aniu E fra­ ima „szukanie pochlebstw” i porów nuje go do uwodzącej nierząd­ nicy. W kol. 4,1 znajduje się określenie „dom Pelega”, w ystępują­ ce także w Dokumencie Damasceńskim (20, 22), które oznacza praw ­ dopodobnie odłam esseńczyków idących za Manassesem. Przypusz­ cza się, że imię Manasses oznacza tu króla z dynastii Hasmone- uszów (prawdopodobnie A leksandra Janneusza) lub saduceuszów. Wymienione w kom entarzu imiona postaci historycznych Antiocha i D em etriusza wiąże się z Antiochem IV Epifanesem (176— 164) oraz z Demetriuszem III Eukairosem (95—83), który walczył z Ale­ ksandrem Janneuszem .

c. K om entarz Proroctw a Izajasza 8 przekazuje fragm ent z gro­ ty 3 (3QpIs = tekst n r 4) i pięć fragm entarycznych rękopisów z groty 4 (4Q161—165).

3QpIs odnosi się do Iz 1,1, ale zawiera tylko jedno rozszyfro­ wane wyrażenie: „dzień sądu”.

4Q161 (4QpIsa) dotyczy: Iz 10,21 (fr. 1), 10,22.24— 27 (fr. 2—4); 10,28—32 (fr. 5—6) oraz 10,3— 11,5 (fr. 8— 10). Tekst zachowany n a fr. 5—6 łączy Iz 10,27 z „Księciem Zrzeszenia” z czasów powro­

tu ludów z pustyni, a następnie kieruje uwagę na ostatnie dni, kiedy najeźdźca skieruje się w stronę Jerozolim y od strony pół­ nocnej w „Dolinie Akko”. K om entarz do Iz 10,33—34 stosuje w y­

8 W y d a n ia : J . M . A l l e g r o , A. A. A n d e r s o n , Q u m r â n C a v e 4, V ol. I (4Q158— 4Q186), (D isc o v e rie s in t h e J u d a e a n D e s e rt V = D JD V ), O x fo rd 1968, 37—42, p l. X I I —X I V ; E. L o h s e , D ie T e x te a u s Q u m r a n , 261—267. D la celó w d y d a k ty c z n y c h zob. P . B o c c a c c i o , G. B e r a r d i , I n t e r p r e t a ­ tio H a b a cu c, 36—37. K o m e n ta r z e i o p ra c o w a n ia : F. G a r c i a M a r t i n e z , 4 Q p N a h y la C r u c ifix io n , E stB ib 38 (1979— 80) 221— 235; M. P . H o r g a n , P e s h a r im , 158— 191; J . M a i e r, I, 180; L. M o r a i d i, 545—552; W . T y ­ ł o с h , P e s z e r N a h u m z I V g r o ty w Q u m ra n , E u h e m e r 9, n r 3 (1965) 65— 73 ; G. V e r m e s , T h e D ea d S e a S c ro lls, 279—282 ; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 430— 433. 8 W y d a n ia : 3Q4 (3Q pIs) : M. B a i l l e t , J. T. M i l i k , R. d e V a u x (i in .), L e s «P e tite s G ro tte s» d e Q u m r â n (D JD I I I), O x fo rd 1962, 95—96; 4Q161— 165; J . M. A l l e g r o , D JD V, 11-30. O p ra c o w a n ia i k o m e n ta r z e : J . C a r m i g n a c , t. I, 65—76 ; A . D u p ο n e t- S о m m e r, 286—288 (w yd. an g . s. 274—276); M . P . H o r g a n , P e s h a r im , 70—138; L. Mo r a i d i 525— —536; H. M u s z y ń s k i , F u n d a m e n t, B ild u n d M e ta p h e r in d e n H a n d ­ s c h r ifte n a u s Q u m r a n (A n B ib 61), R o m e 1975, 192— 197 (4Q p I s d ); G. V e r ­ m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls, 267—270; t e n ż e T h e W r itin g s o f t h e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E . S c h ü r e r , 425— 427.

rocznię proroka do upadku K ittim . Proroctwo m esjańskie z Iz 11 wprowadza tem at pokonania narodów i Magoga przez Odrośl Da­ wida. Nauce kapłanów zawdzięcza on swą mądrość sądowniczą.

4Q162 (4QpIsb) zawiera peszer do Iz 5,5—6. 11— 14. 24—25. 29—30. Jest w nim aluzja do jerozolimskich przeciwników doktry­ nalnych sekty ąum rańskiej.

4Q163 (4QpIsc) podaje na papirusie peszer do Iz 8,7.8.9(?); 9,11(?).14—20; 10,12.13.19(7).20—24; 14,8.26—30; 19,9— 12; 29,10— — 11.15— 16.19—23; Za 11,11; Iz 30,1—5.15—18; Oz 6.9; Iz 30,19— —2J ; 31,1; 32,5-^-6.

K om entarz mówi o „szukających pochlebstw” w Jerozolimie. Określenie to stanowi kryptonim przeciwników sekty ąum rańskiej (por. 1QH 2,15.32; DD 1,8; 4QpNah 3—4,1,2), przypuszczalnie fa­ ryzeuszów.

4Q164 (4QpIsd) obejm uje fragm ent kom entarza do Iz 54,11— 12. K om entator identyfikuje w nim drogocenne kamienie: antym on (wyrażenie kpwk b'yn ]est różnie interpretow ane: „un pierre ra ­ r e ” — Carmignac; „wie den [kostbaren] Stibium -M örtel ins Auge legen” — Muszyński; „like m ascara around the eye” — Horgan) — Izrael; fundam enty n a szafirach — Rada Wspólnoty wśród kapła­ nów i ludu; m alachit wśród kam ieni — w ybrany Zrzeszenia tj. Nauczyciel Sprawiedliwości; blanki z rubinów — dw unastu głów­ nych kapłanów; bram y z górskiego kryształu — wodzowie plemion izraelskich.

4Q165 (4QpIse) zaw iera mocno uszkodzony peszer do Iz 1,1(7); 40,12; 14,19; 15,4— 6; 21,2(?).ll—15; 32,5—7. W kom entarzu wy­ stępują takie w yrażenia, jak: „interpretacja słów objawiona N au­ czycielowi Sprawiedliwości”, „w ybrany Izraela”, „ludzie wspól­ n o ty ”.

d. Komentarze proroctwa Ozeasza10. Do wydarzeń z historii wspólnoty ąum rańskiej naw iązują dwa fragm entaryczne rękopisy z kom entarzem do proroctw a Ozeasza z groty 4. Pierw szy komen­ tarz do proroctw a Ozeasza (4QpHosa = 4Q166, dotyczący Oz 2,8— — 9.10— 14, zdaje się nawiązywać do w ydarzeń związanych z zaję­ ciem Judei przez Pom pejusza w 63 r. przed Chr. N iewierną żoną jest naród izraelski, k tó ry słucha tych, którzy go zwodzą. O drzu­ ca on rządy Praw a, a naśladuje święta pogańskie. Drugi kom en­ tarz, 4QpHosb ( = 4Q167), kom entuje Oz 5,13— 15; 6,4.7.9—10; 8,13— 14.

Tekst Oz 5, 14: „Ja bowiem jestem lw em dla Efraima, jestem

io w y d a n i a : 4Q166 (4Q pH osa) : J . M . A l l e g r o , D JD V , 31— 32, p l. X ; 4Q167 (4Q Hosb ) : J . M . A l l e g r o , D JD V , 32— 36, p l. X — X Î I . O p ra c o ­ w a n ia i k o m e n ta r z e : J . C a r m i g n a c , t. II , 85— 92; M .P . H o r g a n , P e - s h a r im , 138— 158; L . M o r a l d i , 537—540; G . V e r m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls, 276—277 ; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 429—430.

lw iątkiem dla domu Ju d y ” parafrazuje słowami: ,,lew gniewny... kapłan ostatni, który wyciągnął swą rękę, by uderzyć E fraim a”. Słowa te dotyczą prawdopodobnie Aleksandra Janneusza, który prześladował faryzeuszów.

e. lQpM ich ( = 1Q14) ”. Na 23 resztkach zwoju zachowały się fragm enty kom entarza do Mi 1,2—5.—7.8—9; 4,13(?); 6,14— 16; 7,6(?).8—9(?).17. Chociaż prorok Micheasz karci zarówno Sam arię jak i Jerozolimę, kom entarz cfumrański stosuje wizję proroka o po­ niżeniu Sam arii (Mi 1,1) do „głosiciela kłam stw a”, a w wizji J e ­ rozolimy wywyższonej up atru je Nauczyciela Sprawiedliwości i Ra­ dę Wspólnoty. Przypuszcza się, że również fragm ent rękopisu z groty 4 (4Q168 = 4QpMic) w ydany przez J. M. Allegro (DJD V, 36,, pl. XII) stanowi peszer do Mi 4,8—12.

f. K om entarz proroctw a Sofoniasza. Nieznaczne szczątki ko­ m entarza do Księgi Sofoniasza odkryto w grocie 1 (1Q15) i 4 (4Q170)12. Tekst z groty 1 dotyczy So 1,18— 2,2 (imię Jahw e jest pisane pismem paleohebrajskim oraz w ystępuje term in peser), a z groty 4 So 1,12— 13 (występuje form uła wprowadzająca piśró).

g. K omentarze do Psalmów 13. Z groty pierwszej (1Q16 = lQ pP na 18 fragm entach zachowały się szczątki kom entarza do Ps 57,1.4 oraz P s 68,12— 13.26—27.30—31.

Ze względu na liczne aluzje historyczne szczególne zaintere­ sowanie uczonych wzbudził fragm ent kom entarza z groty czwartej (4Q171 = 4QpPsa) odnoszący się do Ps 37,7.8— 19a.l9b— 26.28c—40; P s 45,1—2 oraz Ps 60,8—9 (Ps 108,8—9). Mówi on o sporze mię­ dzy Nauczycielem Sprawiedliwości i Bezbożnym K apłanem . Zapo­ w iada on także, że po czterdziestu latach zło zostanie wytępione,

11 W y d a n ia : J . T. M i 1 i k , D JD I, 77—80, p l. X V . O p ra c o w a n ia i k o ­ m e n t a r z e : J . C a r m i g n a c , t. II , 82—84; M . P . H o r g a n , P e s h a r im , 55— 63.261— 263; L. M o r a 1 d i, 541— 543; G. V e r m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls, 277; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü ­ r e r , 430. 12 W y d a n ia : 1Q15 ( lQ p Z e p h ): J . T . M i l i k , D JD I, 80, p l. X V ; 4Q170 (4Q Z eph) : J. M , A l l e g r o , D JD V , 42, p l. X IV . O p ra c o w a n ia i k o m e n ­ t a r z e : J . C a r m i g n a c , t. II, 118; M . P . H o r g a n , P e s h a r im , 63—65; L. M o r a l d i , 544; G. V e r m e s , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n i­ ty , w : E. S c h ü r e r , 437. 13 W y d a n ia : 1Q16 (lQ p P s ) : J . T. M i l i k , D JD I, 81— 82, p l. X V ; 4Q171, 173 (4Q P sa—1>) : J . M . A l l e g r o , D JD V , 42—53, p l. X IV —X V Ï I ; E. L о h s e, 269— 175. D la c eló w d y d a k ty c z n y c h zob. P . B o c c a c c i o , G. B e r a r d i , In te r p r e ta tio H a b a c u c , 38— 39. O p ra c o w a n ia i k o m e n ta r z e : A . C a q u o t , w : B E I, s. 367— 380; J . C a r m i g n a c , t. II, 119— 128; A . D u p o n t - - S o m m e r , 282—285 (w y d . a n g . s. 270— 273); M . P . H o r g a n , P e s h a r im , 65— 70.192— 228.266; L. M o r a l d i , 517—524; D. P a r d e e , A R e s tu d y o f th e C o m m e n ta r y o n P s a lm 37 fr o m Q u m r a n C a v e I V , R Q 8 (1973) 163— 194; W . T у 1 о с h , K o m e n ta r z \do P s a lm u 37 z Q u m r a n (4 Q p P s 37, E u h e m e r 11, n r 4/5 (1967) 105— 112; G . V e r m e s , T h e D ea d S e a S c ro lls, 290— 292; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 438— —439. 3 — C ollectanea Theologica

członkowie zrzeszenia staną się „wodzami i władcam i”, „zgroma­ dzenie ubogich obejmie w dziedzictwo całą ziemię”.

Na zwoju 4Q173 (4QpPsb) zachowały się fragm enty kom enta­ rza do Ps 127,2—3.5; Ps 129,7—8 oraz Ps 118,26—27(?), w których w ystępuje dw ukrotna wzmianka o Nauczycielu Sprawiedliwości.

B. Peszery tematyczne

Odmianą kom entarza typu „peśer” są antologie tekstów bi­ blijnych zawierające szereg tekstów z różnych ksiąg Biblii, wraz z kom entarzam i, uporządkowanych tematycznie. Niektóre teksty są opatrzone objaśnieniam i zaczynającymi się słowem peśer, inne teksty są objaśniane bez żadnej form uły w stępnej. Nie bierzemy tu ta j pod uwagę antologii tekstów bez żadnego kom entarza, jak np. „Wypisy z Pięcioksięgu” (4Q158)14.

Peszery tematyczne, podobnie jak peszery ciągłe, podają escha­ tologiczną interpretację tekstów biblijnych, tzn. za pomocą tekstów biblijnych naśw ietlają sytuację wspólnoty ąum rańskiej jako żyją­ cej w czasach ostatecznych. Do tego gatunku literackiego można zaliczyć: Testimonia (4QTestim = 4Q175), Błogosławieństwa P a­ triarchów (4QPBless), Midrasz na czasy ostateczne (4QFlor = 4Q174), Catena do Psalmów (4Q177), K om entarz na okresy (4Q180 i 181), llQ M elch, Tanhum in (4QTanh = 4Q176).

a. Testimonia (4QTestim onia)15. Testimonia są antologią te­ kstów mesjańskich: P w t 5, 28—29; 18, 18— 19 ( = form a sam ary­ tańska Wj 20,21); Lb 24, 15—17; P w t 33, 8— 11; Joz 6, 26 oraz

14 R ę k o p is 4Q158 z o s ta ł n ie s łu s z n ie n a z w a n y „ p a r a f r a z ą b ib l ij n ą ” (4 Q B ib P a ra p h ), g d y ż z a w ie ra o n w y p is y n a s tę p u ją c y c h te k s tó w z P ię c io ­ k s ię g u : R d z 32,25—32; W j 24,27—28 (fr. 1—2); R d z 32,31(?) (fr. 3); W j 3,12; 24,4— 6 ((fr. 4); W j 19,17—23 (fr. 5); W j 20,19—22; P w t 5,29; 18,18— 20.22; W j 20,12.16.17; P w t 5,30— 31; W j 20,22— 26 21,1.3.4.6.8.10 (fr. 6—8); W j 21,15.16.18.20.22.25 (fr. 9); W j 21,32.34.35— 37; 22,1— 11.13 (fr. 10— 12); W j 30,32.34 (fr. 13) ; A p o k ry fic z n a w y p o w ie d ź B o g a p o w y jś c iu Iz r a e litó w z E g ip tu , z a w ie ra b ło g o s ła w ie ń s tw o n a w ią z u ją c e d o b ło g o s ła w ie ń s tw a J a k u ­ b a p rz e z a n io ła w R d z 32,29 (fr. 14). W y d a n ie te k s tu : J . M. A l l e g r o , D JD V , 1—6, pi. I. O p r a c a w a n i a : J. S t r u g n e l l , N o te s e n m a rg e d u v o lu m e V d es D is c o v e r ie s in th e Jujdean D e se rt o f J o rd a n , R Q 7 (1970) 168— 175; G. V e r m e s , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 423— 424. 15 W y d a n ia : J . M . A l l e g r o , D JD V, 57—60, p l. X X I ; E. L o h s e , 249— 253. O p ra c o w a n ia i k o m e n ta r z e : A. С a q u o t, w : B E I, s. 415—420; J . C a r m i g n a c, t. II, 273— 278 ; A. D u p o n t - S o m m e r , 328—323 (w y d . a n g . s. 315— 319) ; J . A . F i t z m y e r, 4 Q T e s tim o n ia a n d th e N e w T e s ta m e n t, w ; E ssa y s o n th e S e m itic B a c k g r o u n d o f th e N e w T e s ta m e n t, L o n d o n 1971, 59—89; J . M a i e r , I, 183— 185; L . M o r a l d i , I m a n o s c r itti d i Q u m râ n , 593—596; W . T y l o c h , Z b ió r te k s tó w m e s ja ń s k ic h г I V g r o ty Q u m r a n (4 Q T estim o n ia), E u h e m e r 17, n r 4 (1973) 25— 32; G. V e r m e s , T h e D ead

S e a S c ro lls, 295— 296; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity ,

z apokryficznego utw oru pt. „Psalm y Jozuego” (4Q378—379). Do­ kum ent składa się z dwóch części. W części pierwszej opisuje tych, których Bóg wspiera,, a w drugiej części tych, których Bóg potę­ pia. Bóg wspiera słuchających swego Proroka, Mesjasza i K apła­ na. N atom iast zniszczy On naród, który idzie za człowiekiem Belia- la i jego dwoma synami.

Zestawienie tekstów w yraża form ę oczekiwań m esjańskich w spólnoty ąum rańskiej z przełomu II/I w. przed Chr. Chociaż w tym zestawie można odczytać naukę o potrójnej funkcji Me­ sjasza (prorockiej, królew skiej i kapłańskiej), to jednak większość kom entatorów dopatruje się tu w yrazu oczekiwań wspólnoty ąu m ­ rańskiej n a trzy postacie eschatologiczne: a) proroka na wzór Moj­ żesza, czyli mesjańskiego proroka lub profetycznego Mesjasza; b) Gwiazdę z Jakuba czyli Mesjasza królewskiego; c) eschatolo­ gicznego reprezentanta pokolenia Lewiego,, czyli Mesjasza kapłań­ skiego. C ytat z apokryficznych Psalmów Jozuego ukazuje przeciw­ nika lub raczej trzech przeciwników postaci m esjańskich (ojciec i dwóch jego synów na wzór Joz 6,26), czyli trzech antychrystów.

b. Błogosławieństwa P atriarchów (4QPBless)ie. Błogosławień­ stw a P atriarchów podają m esjańską interpretację Rdz 49, 10, n a ­ zyw ając tę postać „Mesjaszem Spraw iedliwym ” i „Odroślą Dawi­ da”. Dokument świadczy, że esseńczycy oczekiwali na Mesjasza- -K róla z dynastii Dawida, z którym łączyli wyzwolenie Izraela i wieczne panowanie.

c. Midrasz na czasy ostateczne (4QFlor = 4Q174)1?. Dokument składa się z wypisów następujących tekstów biblijnych: 2 Sm 7,10— 14 (1 K rn 17,9— 13); Wj 15,17— 18; Am 9,11; Ps 1,1; Iz 8,11; Ez 37,23(7); Ps 2,1 wraz z peszerem; Dn 12,10 i 11,32 z pesze- rem ; P w t 33,8— 11 z peszerem; P w t 33,12(7) z peszerem; P w t 33,19— —21 z peszerem oraz niezidentyfikow ane fragm enty. Proroctw o N atana (2 Sm 7, 11— 14) interpretow ane w świetle Wj 15,17—18 jest zastosowane do wspólnoty ąum rańskiej jako „sankturium ludz­ kiego” (mqds ’dm), w którym ofiarami są uczynki Tory. Biblijne

18 W y d a n ia : J . M. A l l e g r o , F u r th e r M e s sia n ic R e fe r e n c e s in Q u m r a n L ite r a tu r e , J B L 75 (1956) 174— 176; E. L o h s e , 245—247. O p ra c o w a n ia i k o ­ m e n t a r z e : J. C a r m i g n a c , t. II, 285— 288; A. D u p o n t - S o m m e r , 327— 328 (w yd. a n g . s. 314— 315); J . M a i e r , I, 182— 183; M o ra ld i, 570—571; G . V e r m e s, T h e D e a d S e a S c ro lls, 260 ; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 422— 223. 17 W y d a n ia : J . M. A l l e g r o , D JD V, 53— 57, p l. X IX —X X ; E. L o h s e , 255— 259.: O p ra c o w a n ia i k o m e n ta r z e : G. J. B r o o k e , d z. c y t.; A . C a - q u о t, w : B E I, s. 403— 412; J . C a r m i g n a c , t. II , 279—284; A . D u ­ p o n t - S o m m e r , 325— 327 (w y d . a n g . s. 310— 314) ; J . M a i e r, I, 185—■ — 186 ; S. M ę d a 1 a, T r a d y c ja o w ie c z n o ś c i M e s ja sz a i r e d a k c ja J 12,34, R B L 28 (1975) 205— 206; L. M o r a l d i , 572— 576; W . Т у l o c h , F lo r ile g iu m z I V g r o ty Q u m r a n , E u h e m e r 17, n r 3 (1973) 87—94; G . V e r m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls, 293—294; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u ­ n it y , w : E. S c h ü r e r , 437.

odniesienie do Salomona jest rozum iane jako zapowiedź Odrośli Dawida i Tłumacza Praw a. Tłumaczem P raw a (dóreś hat-tôrâh) w Dokumencie Damasceńskim (6,7n.; 7,18n.) jest Mesjasz-Kapłan. Dalsza część dokum entu w ykazuje, jak wspólnota qum ranska sta­ now i typ człowieka sprawiedliwego z Ps 1, przeciwko którem u w y­ stępują synowie Beliala.

W całości dokum ent przedstaw ia się jako kom entarz do Ps 1 i 2. Pierwsze słowa Ps 2 są rozumiane jako aluzja do nieprzy- jaźm między w ybranym a poganami oraz do sądu eschatologiczne­ go zapowiedzianego przez Daniela.

d. Catena do P salm ó w 1S. Na dokum ent składa się trzydzieści fragm entów zaw ierających kom entarz do Ps 6— 17 w raz z innym i cytatam i i aluzjam i biblijnym i. K om entarz m a ch arakter podobny do kom entarza Ps 1 i 2 w 4Q174 (4QFlor). Ze względu na fragm en­ taryczny stań dokum entu sens całości jest mało czytelny.

W ystępujące w nim takie zwroty, jak „szukający pochlebstw”, „anioł światłości”, „synowie światłości”, „ludzie w spólnoty” i „Ra­ da W spólnoty” w skazują na jego sekciarski charakter.

e. K om entarz n a okresy (Peśer ’al haqqesîm = 4Q180 i 181),9. Dokument z groty 4 oznaczony 4Q180 został nazwany przez wydawcę „Okresy św iata”, gdyż zaczyna się słowami: „pśr Ί hqsym ”, przez Milika — „K om entarz na okresy”. W kontekście chronologii 70 tygodni tek st czyni aluzję do narodzin Izaaka, upadku Azazela i innych aniołów oraz narodzin gigantów (por. 4Q181). Przypusz­ cza się, że dalej była w nim mowa o A braham ie i o ofierze Izaaka n a Górze Moria utożsam ionej z Jerozolimą.

Według Milika tekst 4Ql80 m a związek z 4Q181, który ma charakter sapiencjalny. Obydwa teksty, zdaniem wspomnianego uczonego, stanowią fragm ent kom entarza do historii świętej po­ dzielonej na 10 okresów, którego ostatnią część reprezentuje llQ M elch — kom entarz do ostatniego, dziesiątego okresu historii świętej, którym jest wielki jubileusz na końcu dni.

f. llQ M e lc h 20. llQ M elch jest eschatologicznym kom entarzem

13 W y d a n ia : J. M . A l l e g r o , D JD V, 67—74, p l. X X IV —X X V . O p r a ­ c o w a n ia : L. M o r a i d i, 582— 586. J . S t r u g n e l l , N o te s e n m a rg e d u v o lu m e V d e s D isc o v e r ie s i n t h e J u d e a n D e se rt o f J o r d a n , R Q 7 (1970) 236—248; G. V e r m e s , T h e W r itin g s o f t h e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E . S c h ü r e r , 448— 449. is W y d a n ia : J . M . A l l e g r o , D JD V , 77—80. O p ra c o w n ia i k o m e n ­ ta r z e : J . T. M i 1 i k. M ilk i- s e d e q e t M ïlk i- r e s a d a n s le s a n c ie n s é c r its j u i f s e t c h ré tie n s. J S 23 (1976) 95— 144; L. M o r a i d i , 577— 580.685—691; J . S t r u g n e l l , N o te s..., R Q 7 (1970) 252— 256'; G. V e r m e s , T h e D ead S e a S c ro lls, 261; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S c h ü r e r , 421—422. 20 W y d a n ia , o p r a c o w a n ia i k o m e n ta r z e : I. D. A m u s i n , N o w y j e sc h a - to ło g ic z e s k ij t i e k s t iz K u m r a n a (llQ M e lc h is e d e k ) , W ie s tn ik D rie w n ie j I s to - r i j 101 (1967) 45— 62; A . C a q u o t , w : B E I, s. 421— 430; M . d e J o n g e , A. S. v a n d e r W o u d e , 11Q M e lc h iz e d e k a n d th e N e w T e s ta m e n t,

do kilku tekstów biblijnych, zachowanym w 13 fragm entach. Z frag­ m entów można częściowo odtworzyć kilka elementów kolum ny pierw szej oraz pełną kolum nę drugą. Z kolum ny 'pierwszej zacho­ w ał się cy tat z K pł 25,12. W dość dobrze zachowanej kolum nie drugiej są następujące cytaty i reminiscencje tekstów biblijnych (za Kobelskim): Kpł 25,13; P w t 15,2,' Iz 61,1; Kpł 25,10; K pł 25,9; Iz 61,2; Ps 82,1; Ps 7, 8—9; Ps 82,2; I? 61,2; 49,8; 52,7; 61,3; Dn 9,25; Iz 61,2—3; 52,7 i K pł 25,9. Po każdym tekście następuje w y­ jaśnienie (peśer). W partiach interpretacyjnych przew ija się jeden główny motyw, którym jest niebiańska postać Melchizedeka. Mel­ chizedek jest utożsamiony z Michałem Archaniołem. Jest on okre­ ślany także term inem El i Elohim. Ma on być zesłany na końcu czasów wygnańcom i przynieść im odpuszczenie grzechów. Czas nadejścia Melchizedeka będzie odpowiednim czasem jubileuszowym. D alej Melchizedek jest przedstawiony jako narzędzie Boga w walce z Belialem i jego duchami. Zasiada on na sądzie ostatecznym i po­ tępia swego demonicznego przeciwnika — Księcia Ciemności. Prze­ ciwnik Melchizedeka nosi nazwę Melchireśa. Postać ta w ystępuje także w 4Q' A m ram (Testam ent Amrama), 4Q280 i 4Q286.

g. Tanhum in (4Q176 = 4Q T anh)21. Na dokum ent składa się 57 fragm entów , których głównym tem atem są słowa pociechy w ybra­ ne z tekstów bilijnych. Większość m ateriału pochodzi z Księgi Deu- tero-Izajasza, jak wskazuje na to form uła w stępna „wmyn spr yś"yh tnhw m yn” (Pocieszenia z Księgi Izajasza). Oprócz cytów z D t-Iz i dołączonych do nich kom entarzy, dokum ent cytuje i ko­ m en tu je także dwa inne teksty bilijne w następującym układzie: Ps 79,2—3; Iz 40,1—5; 41,8—9; 49,7.13—17; 43,1—2.4—6; 51,22—23; 52,1— 3; 54,4— 10; 52,1—2; Za 13,9.

Form ę kom entarza, różną jednak od peszeru, m ają antologie przepisów praw nych (4Q159, 513, ’514)22. Z 4 groty pochodzą trzy

N T S 12 (1965— 1966) 301— 326; A . S. v a n d e r W o u d e , M e lc h is e d e k a ls h im m lis c h e E r lö s e r g e s ta lt in d e n n e u g e fu n d e n e n e s c h a to lo g is c h e n M id ­ r a s c h im a u s Q u m r a n H ö h le X I , O T S 14 (1965) 354— 373; P . K o b e l s k i , M e lc h iz td e k a n d M elch ire S a * (C B Q M on 10), W a s h in g to n 1981; S. M ę d a l a , a rt. c y t., 207—208; J. T. M i l i k , a rt. c y t., 95— 144; L. M o r a l d i , 577— — 580; W . Т у l o c h , M id r a s z e s c h a to lo g ic z n y M a lk ic e d e k (11Q M elch ), E u h e m e r 24, n r 3 (1980) 35— 45; G. V e r m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls,

300— 301; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E. S с h ii- r e Γ Ί0 -15 21 W y d a n ia : J . M. A l l e g r o , D JD V, 60—67, pl. X X I— X X II . O p ra c o ­ w a n ia i k o m e n ta r z e : L . M o r a l d i , 588—592; J. S t r u g n e l l , N o tes..., R Q 7 (1970) 229— 236; G. V e r m e s , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u ­ n it y , w : E. S c h ü r e r , 448. 22 W y d a n ia : J. M . A l l e g r o , D JD V, 6—9 ; М. B a i l l e t , D JD V II, 287— 298. O p ra c o w a n ia i k o m e n ta r z e : J . C a r m i g n a c , t. II , 295—297; L. M o r a l d i , 653— 657; J . S t r u g n e l l , N o tes..., R Q 7 (1970) 175— 179; G . V e r m e s , T h e D e a d S e a S c ro lls, 297— 299; t e n ż e , T h e W r itin g s o f th e Q u m r a n C o m m u n ity , w : E . S c h ü r e r , 443— 445.

rękopisy z okresu herodiańskiego, które zaw ierają reinterpretację nakazów biblijnych. 4Q159 (II 1—5) uściśla przepis P w t 23*25—26 w odniesieniu do Izraelity, będącego w potrzebie, że może zaspo­ koić swój głód na polu drugiego, ale nie może gromadzić zboża z pola innego w swoim domu.

4Q513 w yjaśnia przepis Wj 30,11—16 o płaceniu przez Izra­ elitę po 20 roku życia pół sykla n a świątynię jako aktu jednora­ zowego w życiu, a nie jako daniny corocznej* jak rozum iała to późniejsza tradycja żydowska (Ne 10,32; Mt 17,24—27 oraz tra k ­ ta t Miszny pt. Szekalim).

4Q159 (fr. 2— 4) w yjaśnia K pł 25,39—46 o sprzedaw aniu Izra­ elity do niewoli poganom. N astępnie tekst w yjaśnia P w t 22,5 oraz praw o P w t 22,13— 21.

4Q513 trak tu je o praw ie czystości (o zaciąganiu nieczystości przez oliwę) i o świętach z K pł 23 (przepis dotyczący roku szaba- towego).

4Q514 odnosi się do rytualnego oczyszczenia w powiązaniu z posiłkami.

2. P r z e g l ą d m i d r a s z ó w r a b i n i c z n y c h

W klasycznym wprowadzeniu do literatu ry rabinicznej, które opracował H. L. S track i unowocześnił G. Stem berger 2S, m am y w ska­ zane trzy rodzaje midraszów rabinicznych: halachiczne, w formie ko­ m entarza ciągłego (egzegetyczne) i homiletyczne. Midrasze rabinicz- ne nie są jednak jedorodnym i kom entarzam i biblijnym i, lecz kom ­ pilacjami, w których są pomieszane różne form y in terpretacji po­ chodzące z różnych szkół i środowisk.

A. Midrasze halachiczne

Midrasze halachiczne przekazują m ateriał egzegetyczny doty­ czący W j-Pw t z akcentem położonym n a przepisy prawne* ale gdy chodzi o teksty narracy jn e w księgach biblijnych, podają także m a­ teriał haggadyczny. Już w ubiegłym wieku uczeni rozpoznali w mi- draszach halachicznych tradycje ze szkoły R. Akiby i tradycje ze szkoły R. Yiszmaela, rabinów działających w II w. po Chr. M idra­ sze halachiczne są często nazywane tannaickim i, gdyż zaw arte w nich wypowiedzi są przypisyw ane w zasadzie tannaitom . W świetle współczesnych badań okazuje się jednak, że m ateriał egzegetyczny wywodzący się z tych dwóch szkół został przerobiony przez redak­ torów z IV w. Wydzielanie przez talm udystów dwóch tradycji w m idraszach halachicznych m a więc aspekt raczej praktyczny niż historyczny. W ykorzystane w nich m ateriały pochodzą bowiem z

28 H. L. S t r a c k . G. S t e m b e r g e r , E inleitu n g in T alm ud und M i­ drasch, 7 A u fl., Xvliinchen 1982, 222— 321.

różnych źródeł, a końcową redakcję przypisuje się na okres póź­ niejszy.

a. Mechilta de Rabbi Yiszmael zawiera kom entarz do 12 z 40 rozdziałów Wj (12,1— 23,19; 31,12— 17; 35,1—3) podzielonych na 9 traktatów , które obejm ują 82 perykopy (parasziyot). Podział na pe­ rykopy ma na uwadze treść. A ram ejskie słowo „m echilta” (hebr. m idda lub kelal) oznacza regułę, norm ę lub zbiór. Zawiera ona ha- lachę wyprowadzoną z Biblii według określonych reguł. Dawniej uważano Mechiltę za najstarszy kom entarz rabiniczny. A ktualnie wyodrębnia się w niej różne źródła i redakcje, ale jako datę koń­ cowej redakcji wskazuje się d rugą połowę III w., a naw et VIII w. (B. Z. Wacholder).

b. M echilta de Rabbi Simeon ben Jochai, w średniowieczu cy­ tow ana jako „Mechilta o krzaku gorejącym ” zawiera kom entarz do Wj 3,2.7—8; 6,2; 12,1—24,10; 30,20—31,15; 34,12.14.18—26; 35,2. Zaliczana do grupy kom entarzy ze szkoły R. Akiby, została zreda­ gowana w IV w. lub nieco później.

c. Sifra (arm. „księga”) oznacza Księgę Kapłańską, gdyż w sta- rożydowskim systemie szkolnictwa stanowiła pierwszą księgę do nauczania. Nosi także nazwę Torat Kochanim (Tora Kapłańska). Zaliczana jest do grupy midraszów ze szkoły R. Akiby. Dzieło za­ w iera prawie wyłącznie halachę podaną w formie kom entarza ciąg­ łego do każdego wiersza, a w niektórych miejscach do każdego sło­ wa Kpł. Została podzielona na 9 traktatów (dibburim), te z kolei dzielą się na perykopy (parasziyot), a perykopy na rozdziały (pe- raqim). A ktualnie redakcję podstawowego m ateriału datuje się na d rugą połowę III w.

d. Na podstawie cytatów i fragm entów kom entarzy do Kpł przypuszcza się, że istniał halachiczny kom entarz do K pł ze szkoły R. Yiszmaela — Mechilta do Kpł.

e. Sifre (księgi) do Lb, stanowi jedną z ksiąg kom etarza hala- hicznego z m ateriałam i haggadycznymi ze szkoły R. Yiszmaela. Rozbieżność między term inologią i metodami egzagetycznymi w m a­ teriale halachicznym i haggadycznym wskazuje na pochodzenie z różnych źródeł, które zostały ze sobą połączone pod koniec III w.

f. Sifre Z utta (małe księgi) jest kom entarzem halachicznym do Lb ze szkoły R. Akiby.

g. Sifre P w t stanowi egzegetyczny kom entarz podający hala­ chę i haggadę ze szkoły R. Akiby oraz dodatki ze szkoły R. Yisz­ maela. W średniowieczu był znany odrębny kom entarz halachicz­ ny ze szkoły R. Yiszmaela pod nazwą Midrasz Tannaim.

B. Midrasze w form ie systematycznego kom entarza

a. Genesis Rabba, znany także jako Bereszit Rabba, podaje sy­ stem atyczne w yjaśnienia słów i zdań oraz haggadyczne znaczenia i rozwinięcia dzielone zazwyczaj na 100 paragrafów (paraszot).

Niemal każdy paragraf zaw iera jedną lub w ięcej charakterystycz­ nych dla późniejszych midraszów homiletycznych petichtot (aram. petichta, hebr. peticha, łac. proemium — wprowadzenie), których w sum ie naliczono 246, w tym 170 anonimowych. M ateriał pocho­ dzi z różnych, przeważnie ustnych źródeł. Spotyka się w GenR paralele z tekstam i Filona, Józefa Flawiusza i literatu rą między- testam entalną, które przypuszczalnie dostały się do judaizmu rabi- nicznego przez kontakty i dyskusje z chrześcijaństwem . O statnią w arstw ę redakcyjną datuje się na V w.

b. Eką Rabba, zwany także Midrasz do Lamentacji, który do­ szedł do nas w dwóch recenzjach, zawiera m ateriał egzegetyczny głównie w formie petichot (34). Dzieli się na 5 perykop (parasziyot) odpowiadających podziałowi Lm na 5 rozdziałów.

C. Midrasze homiletyczne

a. Leviticus Rabba, cytowany zazwyczaj jako W ayyiqra Rab­ ba, składa się z 37 homilii zaczynających się wprowadzeniem (pe­ tichta), po którym idzie rozwinięcie (gufa — trzon) i zakończonym inw okacją o charakterze echatologicznym (chatima). Większość w prowadzeń (88 na 116) ma charakter anonimowy. Przypuszcza się, że podział m ateriału na 37 homilii ma na uwadze podział Kpł w trzyletnim cyklu czytań synagogalnych n a terenie Palestyny. Homilie w kom entarzu m ają charakter literacki, chociaż nie m o­ żna wykluczyć, że zostały zbudowane na podstawie rzeczywistych homilii głoszonych w synagogach. Język (aram ejski galilejski z li­ cznymi grecy zmami) i m ateriał w Leviticus Rabba wskazuje na pokrewieństwo z GenR. Jako datę redakcji podaje się V lub po­ czątek VI w.

b. Pesiqta de Rab K ahana (rozdział) zawiera kom entarz do uryw ków czytań synagogalnych na święta i ważniejsze szabaty. W yodrębnia się w dziele 22 do 32 rozdziałów (pisqaot). Przypisa­ nie ich R. K ahana nie zostało dotychczas w yjaśnione, gdyż dzieło pochodzi z Palestyny, a sześciu rabinów noszących imię K ahana pochodziło z Babilonii.

c. Pesiqta Rabbati jest zbiorem 47 homilii na święta i waż­ niejsze szabaty. W yodrębnia się w dziele 5 do 6 źródeł: Yelam- denu-Quelle, homilie z Pesiqta de Rab K ahana, m ateriał form alnie naw iązujący do poprzedniego zbioru, homilie o Duchu Świętości, midrasz o dziesięciu przykazaniach. Wśród uczónych nie ma zgody na tem at datacji tego zbioru. Umownie w skazuje się VI—VII w.

d. Tanhum a lub Yelam denu jest zbiorem homilii literackich do całego Pięcioksięgu, zamierzonym jako kom entarz do trzy let­ niego cyklu czytań synagogalnych w Palestynie. Został przekazany w trzech recenzjach. Homilie zaczynają się zazwyczaj form ułą w prowadzającą m idrasz halachiczny — yelam m edenu rabbenu

(„pozwólmy uczyć się naszym ojcom”). Ostateczną redakcję datuje się na XI w.

e. Trzy inne większe zbiory homilii (Exodus Rabba, N um eri Rabba, Deuteronom ium Rabba) oraz pięć małych zbiorów (Agga- dat Bereszit, Midrasz Haszkem, Pesiqta Chadatta, Midrasz wa- -yekullu i Midrasz Abkir) są pochodzenia późniejszego i przew aż­ nie zależne od poprzednich. Późniejszego pochodzenia są także mi- drasze Rabbot do Pnp, R ut, K ohelet i Ester, inne midrasze do Me- giłlot (Pnp, Ko, Ester) oraz midrasze w formie kom entarzy do po­ jedynczych ksiąg (Pss, Jonasza, P rz i Hi),,-zbiory kom entarzy typu Yalqut, Midrasz ha-Gadol oraz liczne zbiory haggad.

II. Gatunki i form y literackie

Wyróżnia się dwie form y m idraszu rabinicznego: halachę i haggadę. Podział ten naw iązuje do dwóch form przekazu objawie­ nia w Pięcioksięgu, gdzie przepisy praw ne są poprzeplatane te­ kstam i narracyjnym i. Niektórzy uczeni zaliczają peszery qum rań- skie do- m idraszu haggadycznego, osobno trak tu jąc specyficzną ha­ lachę qum rańską.

1. H a l a c h a

H alacha w Q um ran jest obecna nie tylko w antologii tekstów praw nych (4Q159, 4Q513—514), które przypom inają antologie teks­ tów prorockich, lecz znajduje się nadto w Dokumencie Damasceń­ skim, Regule Zrzeszenia, Regule Wojny, a zwłaszcza w Zwoju Świątyni. Według 1QS 5,11— 12 w Torze są zaw arte dwie katego­ rie nakazów: pewne (niglot) i uk ry te (nistarot). Niglot to takie praw a biblijne, które nie w ym agają objawienia, gdyż ich sens jest oczywisty. Natom iast n istarot są to praw a ukryte w Biblii, które znają tylko członkowie gm iny qum rańskiej, m ając właściwe rozu­ mienie Pisma, ale każdy człowiek ma m oralny obowiązek ich za­ chowywania. W Q um ran nie ma pojęcia ustnej Tory, k tó ra odgry­ wa istotną rolę w judaizmie rabinicznym. Dlatego tradycja legal­ na esseńczyków opiera się n a dosłownej egzegezie tekstów biblij­ nych albo też na odwołaniu się do bezpośredniego objawienia Bo­ żego. Stąd form y halachy qum rańskiej są nieporów nyw alne ani z rabiniczną halachą midraszową, ani tym bardziej z halachą misz- naicką. H alacha misznaicka, bazując na pojęciu ustnej Tory, nie odwołuje się do tekstu biblijnego. Zazwyczaj halacha misznaicka stanow i konkretną aplikację jakiegoś nakazu biblijnego, ale nie odwołuje się do autorytetu boskiego, lecz jedynie do autorytetu ludzkiego, zakładając zazwyczaj z góry możliwość pomyłki i do­ raźny ch arakter rozwiązania. N atom iast halacha midraszowa łączy sentencje rabinów z tekstam i biblijnym i za pomocą odpowiednich reguł i ukazuje ich zgodność z objawieniem Bożym.

2. P e s z e r i h a g g a d a

Przy określeniu peszeru jako gatunku literackiego uczeni sku­ piają szczególną uwagę na lQHab. lQpHab stanowi przedm iot k il­ ku monografii oraz kilkunastu studiów szczegółowych 2\ Na pod­ stawie analizy tego dokum entu zazwyczaj podkreśla się, że peszer stanowi rodzaj midraszu. Dlatego niektórzy uczeni podają takie np. nagłówki: midrasz peszer Ha, midrasz Mi lub Midrasz na czasy ostateczne. Są naw et próby określenia lQ pH ab jako midraszu hag- gadycznego, chociaż przyznaje się, że nie ma w nim dowodzenia przez przytaczanie Pism a Świętego ani powoływanie się na inne autorytety, jak to ma miejsce w rabinicznych kom entarzach hag- gadycznych; ze starożytną haggadą żydowską peszery łączy bowiem alegoryczna interpretacja tekstów biblijnych. Ale peszery ąum rań- skie dotyczą tekstów o charakterze prorockim, a starożytna hag- gada żydowska stanowi rozwinięcie głównie tekstów narracyjnych Pięcioksięgu. W judaizmie rabinicznym księgi prorockie trak to w a­ no jako kom entarz Tory. N atom iast według ąum rańczyków p roro ­ cy nie tyle w yjaśniają Torę, ile raczej ukazują wolę Bożą, która kieruje dziejami.

P rzy próbach dokładniejszego porównania peszerów z m idra- szami rabinicznym i niektórzy uczeni (np. Horgan) stw ierdzają, że zaliczenie peszeru do kategorii midraszu praw ie nic nie wnosi do jego charakterystyki jako gatunku literackiego podobnie jak cha­ rak terystyka przepisów praw nych w Q um ran za pomocą pojęć dotyczących halachy rabinicznej.

3. P e s z e r i K s i ę g a D a n i e l a

Owocniejsze okazuje się porównanie peszerów z Księgą Da­ niela. W Dn m am y do czynienia z objaśnieniami snów Nabuchodo- nozora oraz tajemniczego napisu n a ścianie. Objaśnienia te noszą nazwę peszeru. Zarówno w peszerach z Qumran, jak również w Dn objaśnienie dotyczy tajem nicy określonej nazwą raz. Słowo „pe­ śer” oznacza więc w yjaśnienie tajem nicy (hebr. räz) daw ane pod wpływem oświecenie Bożego. W ujęciu ąum rańczyków teksty pro­ rockie Starego Testam entu stanowią pewien rodzaj szyfru podob­ nego do treści snów. Sens tego szyfru zna tylko Bóg i ten, komu Bóg zechce objawić swe zamiary. Bliską paralelą peszeru ąum rań- skiego jest także w yjaśnienie proroctwa Jerem iasza o siedemdzie­

24 P o r. n p . W . H . B r o w n l e e , T h e M id ra sh P e s h e r o f H a b a k k u k . T e x t, T r a n s la tio n , E x p o s itio n w i t h a n In tr o d u c tio n , M isso u la 1979 ; H . F e 1-

t e s , D ie G a ttu n g d e s H a b a k u k k o m m e n ta r s v o n Q u m r a n (lQ p H a b ). E in e

S tu d i e z u m fr ü h e n jü d is c h e n M id r a s c h (F o rs c h u n g z u r B ib el, 58), W ü rz b u r g

1986; H. W . B a s s e r, P e s h e r H a d a v a r. T h e T r u t h o f th e M a tte r , R Q 13 (1988) 389—405.

sięciu tygodniach w Dn. 9. Daniel,, podobnie jak Nauczyciel S pra­ wiedliwości w Qumran, poznaje sens proroctwa z objawienia. P ro ­ roctwo Jerem iasza odnosi bezpośrednio do sytuacji jemu współ­ czesnej. Podobnie jak pewne partie Księgi Daniela, peszery qum- rańskie łączą się z procesem reinterpretacji wcześniejszych tekstów w proroctwie powygnaniowym.

III. Założenia herm eneutyczne i metoda egzegetyczna

1. Z a ł o ż e n i a h e r m e n e u t y c z n e w p e s z e r a c h ą u m r a ń s k i c h

Uważając siebie za lud Nowego Przym ierza, praw dziw ą re ­ sztę Izraela żyjącego na końcu czasów, „dom P raw a” (DD 20,10) członkowie gminy ąum rańskiej wierzyli, że są stróżam i czystości i autentyczności praw dy kapłańskiej oraz właściwego w yjaśniania Pism a Świętego, w yjaśniania objawionego Nauczycielowi Spraw ie­ dliwości, „którem u Bóg ukazał wszystkie tajem nice słów swoich sług proroków ” (lQ pH ab 7,4—5). W lQ pH ab 6,15— 17 czytamy, że H abakuk otrzym ał od Boga polecenie, aby zapisał widzenie na ta ­ blicach, ale Bóg nie dał m u poznać czasu, do którego ono się od­ nosi.

Qumrańczycy przyjm owali, że Bóg objawił swoje zam iary pro­ rokom, ale to objawienie, odnoszące się do czasów ostatecznych, nie mogło być właściwie zrozumiane przed przyjściem Nauczycie­ la Sprawiedliwości, który dopiero odkrył właściwy sens proroctw, to znaczy odkrył on w proroctw ach zbawczy plan Boży i sposób jego realizacji w historii wspólnoty.

Zdaniem uczonych peszer stanowi owoc system atycznej in te r­ p retacji tekstów biblijnych podanej przez Nauczyciela Spraw iedli­ wości, którą początkowo przekazywano ustnie i dopiero jakiś czas po jego śmierci zaczęto spisywać. Według 1QS 6,6—7 w grupie złożonej z dziesięciu członków nie może zabraknąć męża, który by ustawicznie, dniem i nocą, studiował Prawo. Dalej 1QS 8,11—12 postanawia, że „Tłumacz P raw a” nie może zataić żadnej sprawy, zakrytej przed Izraelem, która zostanie przez niego odkryta. Stąd przypuszcza się, że peszery mogły powstać w kontekście nieprzer­ wanego. studiowania Biblii, w czasie którego czytano i w yjaśnia­ no wiersz po wierszu. Istnieje również możliwość kontekstu litu r­ gicznego. Z kontekstu liturgicznego pochodzą zwłaszcza antologie tekstów biblijnych.

Problem em dyskusyjnym pozostaje dokładniejsze ustalenie po­ jęcia objawienia i natchnienia u podstaw peszerów. Różne opinie uczonych na ten tem at referuje A. S. van der Woude 2?. Na pytanie,

25 F ü n fz e h n J a h re Q u m r a n fo r s c h u n g (1974—1988), F o rts e tz u n g , T h e o lo ­ g is c h e R u n d s c h a u 57 (1992) 1—57 (zw i. s. 24— 29).

czy autorzy peszerów w ystępują jako charyzm atycy, działający z natchnienia Bożego, czy też jako przekaziciele natchnionej in ­ terpretacji danej przez Nauczyciela Sprawiedliwości, dotychczaso­ we badania nie dostarczyły wyczerpującej odpowiedzi. Przyjąw szy pierwsze założenie, że autorzy peszerów działają jako charyzm a­ tycy, rodzi się pytanie, czy charyzm at aktywności pisarzy łączy się z ich osobistym studium Pism a Świętego,, czy też z aktem przeka­ zu objawienia otrzymanego od Nauczyciela Sprawiedliwości. W re­ szcie niejasna jest relacja między objawieniem przekazanym przez Nauczyciela Sprawiedliwości a objawieniem przekazanym przez proroków. Jeśli peszery były traktow ane jako objawienie Boże, dlaczego nie m a kopii, jak w w ypadku te k stó w . biblijnych. Z d ru ­ giej strony wiadomo, że niektóre swoje teksty ąum rańczycy uw a­ żali za słowo Boże, jak np. Zwój Świątyni. Stąd halacha w Zwoju Świątyni, chociaż z punktu widzenia form alnego stanow i rein ter- pretację nakazów z Księgi Powtórzonego Praw a, z punktu w idze­ nia doktrynalnego nie stanow i w yjaśnienia nakazów Pięcioksięgu, lecz nakaz dany bezpośrednio przez Boga, objawione słowo Boże.

A. S. van der W oude28 opowiada się za tezą, którą w ysunął H. F e lte s 27, że interpretacja Pism a Świętego w formie peszerów jako taka nie była traktow ana jako szczególne objawienie Boże. W skazuje on, że słowo peszer zazwyczaj używane jest w znaczeniu ogólnym, jako znaczenie, sens tekstu. Stąd uznaje on ąum rański peszer za pewną form ę m idraszu, który pod względem treści zo­ stał zainspirowany poznanym i przez Nauczyciela Sprawiedliwości w yrokam i Bożymi dotyczącym i końca czasu, ale sam nie był tra k ­ towany jako owoc szczególnego objawienia Bożego.

Midrasze rabiniczne opierają się n a założeniu, że w Piśmie Świętym Bóg przekazał Izraelowi raz na zawsze objawienie w for­ m ie ogólnej i niezgłębionej, w formie aluzji i ukrytych znaczeń

(remez), które muszą być ciągle w yjaśniane w Torze ustnej. W P i­ śmie Świętym Bóg mówi w taki sposób, że Jego słowa mogą być różnorodnie rozumiane. Dlatego w praktyce Pismo Święte spro­ wadza się do jego w yjaśnienia przez rabinów. Talmud Babiloński (Qidduszin 49b) form ułuje zasadę, że przy nauczaniu przez Torę należy rozumieć midrasz — in terpretację Tory.

In terp retacja Pism a Świętego nie pochodzi jednak z objawie­ nia Bożego, lecz jest wynikiem poszukiwania sensu i wnioskowa­ nia. Pismo Święte zawiera zobiektywizowane i pełne objawienie Boże, kryjące wszystkie tajem nice świata, a w yjaśnienia rabinów stanowią ludzki wysiłek rozumowania i zastosowania objawienia do konkretnych sytuacji życiowych.

26 A r t. c y t., s. 29. 27 D z ; c y t.

2. M e t o d a e g z e g e t y c z n a w Q u m r a n i w m i d r a s z a c h r a b i n i c z n y c h A. Sposoby in terp retacji tekstu biblijnego

Uczeni w skazują analogie między m etodam i stosowanymi w peszerach i w klasycznych midraszach: odpowiednie dzielenie tekstu, aktualizacja oraz stosowanie odpowiednich technik egzege- tycznych.

W midraszach rabinicznych teksty biblijne są do tego stopnia rozdrabniane i komentowane niezależnie od oryginalnego kontek­ stu , że powstaje nowy. kod znaczeniowy. W peszerach ąu m ra ń ­ skich, w celu uw ydatnienia objawionego sensu prorockiego, ko­ m entatorzy stosują specjalną technikę dzielenia tekstu. Dzielą go na takie jednostki tem atyczne, które najbardziej odpowiadają — w odczuciu kom entatora — sytuacji gminy. Tak np. dwa rozdzia­ ły Ha zostały podzielone na 35 m ałych jednostek. Przy podziale m ateriału nie tylko nie liczono się z kontekstem, ale naw et zmie­ niano często sam przekaz biblijny bądź do naśw ietlenia sytuacji politycznej i religijnej na terenie P alestyny w początkach gminy ąum rańskiej, bądź do w yjaśnienia historii sekty, bądź też do przed­ staw ienia oczekiwań eschatologicznych i m esjańskich gminy.

Po przytoczeniu odpowiednio spreparowanego fragm entu bib­ lijnego następuje w yjaśnienie utrzym ane w formie alegorii, jeśli tekst w bezpośrednim, czytelniczym odbiorze nie odpowiadał za­ mysłom kom entatora. Słowa Balaama o przyjściu gwiazdy z J a ­ kuba, która skruszy wrogów Izraela (Lb 24, 17), zapowiedź w zbu­ dzenia przez Boga proroka podobnego do Mojżesza (Pwt 18,, 15), Izajaszowe opisy inwazji Asyryjczyków, których pokona miecz nie człowieczy (Iz 10, 37 nn; 31, 8), przepowiednia Micheasza o spu­ stoszeniu Sam arii (Mi 1, 6), charakterystyka Niniwy, jako jaskini lwów i żerowiska lw iąt podana· przez Nahum a (2, lin ), napom nie­ nie H abakuka skierowane do mieszkańców Judei, którym przepo­ wiada, że ich k raj będzie zniszczony przez Babilończyków (Ha

1, 6), zapowiedź powstania i upadku Goga z krainy Magoga u Eze­ chiela (38, Inn) — wszystkie te teksty, według ąum rańczyków, nie odnoszą się do czasów, w których dany prorok żył i działał, lecz do czasów, które nastąpiły bezpośrednio po pojawieniu się Nauczyciela Sprawiedliwości.

W peszerach są różne sposoby interpretacji tekstu biblijnego. М. P. Horgan 28 wskazuje cztery kategorie interpretacji: 1) peszery idące za akcją opisaną w tekście biblijnym , chociaż rozw ijaną w in­ nym kontekście; 2) peszery rozwijające słowa kluczowe w opisie niezależnym od akcji tekstu biblijnego; 3) peszery podające ale­ goryczną identyfikację osób lub rzeczy tekstu biblijnego bez roz­

w ijania opisu; 4) peszery bardzo luźno związane z tekstem biblij­ nym . H. W. B asser2i wyróżnia dwie kategorie peszerów: peszery dwustopniowe i trzystopniowe. Dwustopniowe peszery polegają na rozw ijaniu w ątku tematycznego paralelnie do w ątku biblijnego. N atom iast peszer trzystopniowy polega na rozw ijaniu własnego te ­ m atu na odmiennej płaszczyźnie od tekstu biblijnego i od tekstu kom entarza dostosowującego motywy biblijne do naśw ietlenia sy­ tuacji wspólnoty. Jest to podobna m etoda jaką stosuje się w ma- szalach, gdzie tertium com parationis nie utożsamia się z rozw ija­ n ą w arstw ą narracy jną tekstu.

B. Reguły egzegetyczne

W midraszach rabini stosują techniki egzegetyczne, które zo­ stały ujęte w odpowiednie reguły (middot). Istnieją trzy zbiory ta ­ kich reguł: siedem reguł Hillela (Abbot Rabbi N atan 37; Sifra За; Sanh: 7,11), trzynaście reguł Yiszmaela i 32 reguły rabbiego Eliezera ben Yose ha-Gelili *°. Chociaż przypisywanie tych reguł konkretnym rabinom uważa się raczej za konwencję, to jednak w skazuje się, że wiele z tych reguł zostało wypracowanych wcze­ śniej w kontakcie z zasadami retoryki greckiej. Za najstarsze i najbardziej uniw ersalne uznaje się siedem reguł Hillela. Są to:

1) Qal wachomer (dosł. łatw e i trudne) — a m inori ad maius. 2) Gezera szawa (dosł. jednakowa decyzja) — wnioskowanie z dwóch praw przez analogię.

3) Binyan ab m ikatub echad (ogólna zasada z jednego zapi­ su) — wyprowadzanie wniosku z jednego fragm entu tekstu S ta­ rego Testamentu.

4) Binyan ab miszney ketubim (ogólna zasada z dwóch zapi­ sów) — wyprowadzanie wniosków z dwóch fragm entów Starego Te­ stam entu.

5) K elal u fra t u frat ukelal (ogólne i szczegółowe oraz szcze­ gółowe i ogólne) — zasada bliższego określania tego, co ogólne przez to, co szczegółowe, dokładnie opisane, oraz tego, co szczegółowe, poprzez to, co ogólne.

6) Kayose bo bemaqom acher (jak wynika z innego miejsca) — wnioskowanie z tożsamego odniesienia dwóch fragm entów Starego Testam entu do jednego przepisu prawnego.

7) D abar halam ed meinyano (coś, co poucza przez swoją współ­ zależność) — wnioskowanie na podstawie zależności od miejsca, wniosek wywodzony w edług kontekstu 81.

28 A r t. c y t. 30 R e g u ły te o m a w ia ją m . in . H. L. S t r a c k , G . S t e m b e r g e r, d z. c y i., 25—40; J. B o w k e r , T h e T a r g u m s a n d R a b b in ic L ite r a tu r e , C a m ­ b r id g e 1969, 315—318. 31 P o r. o m ó w ie n ie re g u ł H ille la w p rz e k ła d z ie p o ls k im E. W e b e r , T a lm u d — d z ie d z ic tw o h is to r ii i k u ltu r y , p rz e ł. D. J. C irlić , L it e r a t u r a n a S w ie c ie 189 (1987) 334—74 (zw ł. s. 41n.).

Uczeni dowodzą, że niektóre z tych reguł były stosowane przez ąumrańczyków. Nie ma potrzeby udowodniania, że ąum rań- czycy znali pierwszą regułę Hillela (a minori ad maius), gdyż n a ­ leży ona do ogólnoludzkiego sposobu dowodzenia. Ale istnieje w ie­ le przykładów, gdzie kom entator stosuje analogię słowną i rzeczo­ wą lub dla interpretacji jakiegoś słowa odwołuje się do innego tekstu. Tak W. H. Brownlee w swym kom entarzu do w lQ pH ab przedstawia 13 reguł stosowanych w tym dziele, z których nie­ które są analogiczne do reguł rabinicznychS2. G. J. Brooke 33 w mo­ nografii poświęconej 4QpFlor wskazuje w tym dokumencie stoso­ wanie reguły gezera szawa, gdy np. autor świadomie odczytuje tek st jako homoioteleuton lub odwołuje się do paralelnego tekstu dla interpretacji jakiegoś słowa.

W midraszach rabinicznych stosunkowo najlepiej zbadano fo r­ mę, pochodzenie i techniki egzegetyczne midraszu haggadycznego pochodzenia homiletycznego zwanego peticha (lub w języku ara- m ejskim p etieh ta )34. Wprawdzie peticha przekazana w midraszach rabinicznych w w arstw ie egzetycznej ma odmienną stru k tu rę od stru k tu ry peszeru, to jednak obydwie te form y są zbliżone do sie­ bie w w arstw ie retorycznej, gdyż zarówno peszer jak i peticha zm ierzają do przekonania odbiorcy, że przekazywane przez niego idee m ają ch arakter objawiony. J. Heinem ann 35 wykazał, że peti­ cha jest w zasadzie form ą retoryczną. W midraszach rabinicznych została ona wystylizowana dla celów egzegetycznych, ale rozw ija­ ła się niezależnie jako form a homiletyczna oparta na zasadach retorycznych stosownych w synagogach palestyńskich. Wspomnia­ ny autor uważa,, iż starożytna peticha synagogalna w zasadzie by­ ła liturgicznym wprowadzeniem do czytań. Natom iast peticha ra- biniczna stanowi kom entarz tekstu Tory przez odwoływanie się do tekstów z psalmów i ksiąg prorockich.

Podsumowanie

Z dotychczasowych studiów wynika, że między peszerami a m idraszam i rabinicznym i nie ma bezpośrednich powiązań ani na płaszczyźnie redakcyjnej, ani na płaszczyźnie gatunku literackiego

82 W . H . B r o w n l e e , d z. c y t., 28— 35. 33 Dz. c y t., 166n.

34 P o r. n p . J . T h e o d o r , Z u r K o m p o s itio n \der a g a d is c h e n H o m ilie n , M o n a ts c h r if t f ü r G e s c h ic h te u n d W is s e n s c h a ft d es J u d e n tu m s 28 (1879) 97— 113.164— 175.271— 278; W . B a c h e r , D ie P r o ö m ie n d e r a lte n jü d is c h e n H o m ilie , L e ip z ig 1913; J . H e i n e m a n n , T h e P r o e m in th e A g g a d ic M i- d r a s h im . A F o r m -C r itic a l S tu d y , S c r ip ta H ie ro s o ly m ita n a 22 (1971) 100— 122; M . S. J a f f е е , T h e « M td ra sh ic » P ro e m . T o w a r d s th e D e s c rip tio n of R a b b in ic E x e g e sis, w : A p p r o a c h e s to A n c ie n t J u d a is m , V ol. IV : S tu d ie s

in L itu rg y , E x e g e sis, a n d T a lm u d ic N a r r a tiv e , ed. W . S. G r e e n , C h ico 1983, 95— 112.