Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

(1)

Tomasz Barankiewicz, Eugeniusz

Sakowicz, Marian Balwierz,

Władysław Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 58/3, 147-162

(2)

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 58 (1988) fase. I I I

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z aw artość: I. S P R A W O Z D A N IE . S p o tk a n ie z re lig ia m i: k a r a i m i polscy.

II. IN F O R M A C JE . P o ls k a b ib lio g r a fia re lig io z n a w c z a . II I. O P R A C O W A N IA . Z a ło ż e n ia m e to d o lo g ii re lig io z n a w s tw a la ic k ie g o *.

I. S P R A W O Z D A N IA

S p o tk a n ia z relig ia m i: K araim i p o lscy

S e m in a riu m D u c h o w n e K się ż y W e rb is tó w w P ie n ię ż n ie ju ż p o r a z tr z e c i m o g ło p rz e ż y w a ć s p o tk a n ie n a p ła s z c z y ź n ie w ia ry . W d n iu 25 k w ietn ia! 1987 r. gościło w y z n a w c ó w re lig ii k a r a im s k ie j, k tó r z y p r z y b y li do P ie n ię ż n a n a czele z p re z e s e m z w ią z k u doc. d r. h a b . in ż. S z y m o n e m P i l e c k i m . W D n iu K a r a im s k im b r a ł u d z ia ł k s. b p Z y g m u n t P a w ł o w i c z z G d a ń sk a , o d p o w ie d z ia ln y z r a m ie n ia K o n f e r e n c ji E p is k o p a tu P o ls k i z a k o n ta k t y z n ie k a to lik a m i. O b e c n y b y ł ró w n ie ż k s. K o n ra d K e 1 e r, p r o w in c ja ł p o ls k ie j p ro w in c ji k się ż y w e rb is tó w . W s y m p o z ju m u c z e s tn ic z y li ró w n ie ż p ro fe s o ro w ie u n iw e rs y te tó w , p ra c o w n ic y n a u k o w i, p r z e d s ta w ic ie le m u z e ó w e tn o g r a fic z n y c h . W D n iu K a r a im s k im b r a l i te ż u d z ia ł w y k ła d o w c y i a lu m n i s e m in a r ió w d u c h o w n y c h , s tu d e n c i o ra z g r u p a g o s p o d a rz y z r e k t o r e m D o m u M i sy jn e g o w P ie n ię ż n ie o. S ta n is ła w e m P i o t r o w s k i m , k tó r y d o k o n a ł o tw a rc ia I I I P ie n ię ż n ie ń s k ie g o S p o tk a n ia z R e lig ia m i. N a s y m p o z ju m w y g ło szono sie d e m r e f e r a tó w , p o d d a n o a n a liz ie h is to r ię r e lig ii k a r a im s k ie j, z a s a d y d o k tr y n a ln o -e ty c z n e o ra z ży cie sp o łe c z n e K a ra im ó w p o ls k ic h .

H i s t o r i a r e l i g i i k a r a i m s k i e j

T ę p ro b le m a ty k ę p o d ję ła A n n a S u l i m o w i c z w r e f e r a c ie p t. K a r a im i w P o lsce i n a L it w ie d o r o k u 1945, n a s tę p n ie d r A le k s a n d e r D u b i ń s к i — Z y c ie K a r a im ó w tr o c k ic h w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m o ra z doc. d r h a b . inż. S z y m o n P i l e c k i — K a r a im i w P o lsce po 1945 r.

A. S u l i m o w i c z p r z e d s ta w iła g en ezę o ra z g łó w n e e ta p y k s z ta łto w a n ia się re lig ii p o p o ja w ie n iu się K a ra im ó w n a L itw ie i w P o lsc e . P o c z ą tk i te j re lig ii n a le ż y u m ie śc ić w o k re s ie d z ia ła ln o ś c i g m in y e sse ń c z y k ó w , is tn ie je z re s z tą w y ra ź n e p o k re w ie ń s tw o id e i a sc e ty c z n y c h i p ra w n o - d o k tr y n a ln y c h m ię d z y ty m i d w o m a g r u p a m i re lig ijn y m i. Z a s a d n ic z y m je d n a k e ta p e m f o r m o w a n ia się k a r a im iz m u b y ł w ie k V III p o C h ry s tu s ie . N a te r e n ie I r a k u za p a n o w a n ia k a lif a a b b a s y d z k ie g o A b u D ż a fa r a l- M a n s u r a , A n a n b e n D aw id z B a s ry d o k o n a ł z e b r a n ia i u p o rz ą d k o w a n ia z a s a d p r a w n o - r e lig ijn y c h . Je g o d z ia ła ln o ś ć b y ła r e a k c j ą n a ta lm u d y z m Ż y d ó w , o d rz u c ił w sz e lk ie k o m e n ta rz e do P is m a Ś w ię te g o , m ia ł on w ię c w so b ie coś z r e f o rm a to rs k ie g o d u c h a M. L u tr a . P o c z ą tk o w o z w o le n n ik ó w A n a n a n a z y w a n o a n a n ita m i. P ó ź n ie j p o ja w iła się n a z w a K a r a im i, co n a jp r a w d o p o d o b n ie j p o c h o d z i od h e b r. i a ra b . k a ra — c z y ta ć , re c y to w a ć . S ło w o k a r a im o z n a c z a ło b y w ię c b a d a c z a , eg z e

-* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. W ła d y s ła w K o w a l a k SV D, W a rs z a w a .

(3)

1 4 8 B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

g e tę , s tu d iu ją c e g o P is m o Ś w ię te . J a k w id a ć n a z w a te j re lig ii m a ś c is ły z w ią z e k z je j z a s a d ą p o d s ta w o w ą , tj . o p ie r a n ie m się w y łą c z n ie n a a u to r y te c ie P is m a Ś w ię te g o z o b o w ią z k ie m sa m o d z ie ln e g o z g łę b ia n ia jeg o tre ś c i.

Je sz c z e za ż y c ia A n a n a g łó w n y o ś ro d e k n o w e g o w y z n a n ia p rz e n ió s ł się z M e z o p o ta m ii d o P a le s ty n y (Je ro z o lim a ). P r z y b y l i tu u czn io w ie , k tó r z y w r a c a ją c p ó ź n ie j do ro d z in n y c h s tr o n s ta w a li się m is jo n a rz a m i d o k tr y n y A n a n a . T y m sp o so b e m k a r a im iz m ro z s z e rz y ł się n a B lis k i W sch ó d , A fry k ę P ó łn o c n ą , A z ję M n ie jsz ą . W y ją tk o w o b u jn ie ro z w in ą ł się w E gipcie, g d zie K a r a im i d o c h o d z ili do w y s o k ic h sta n o w is k . D ro g i e k s p a n s ji w io d ły ró w n ie ż p rz e z P ó łw y s e p P ir e n e js k i, C e s a rs tw o B iz a n ty js k ie , B a łk a n y i te r e n y ro z le g łe g o p a ń s tw a c h a z a rs k ie g o , g d zie p a n o w a ła d a le k o id ą c a to le r a n c ja r e lig ijn a . C h a z a ro w ie p r z e ję li k a ra im iz m , a le b y ła to d e c y z ja r a c z e j p o lity c z n a , w t e n b o w iem sp o só b n ie w ią z a li się z s ą s ia d a m i. W XVT w ., k ie d y p o tę g a C h a z a - ró w d a w n o ju ż p rz e m in ę ła , g łó w n y m s k u p is k ie m K a ra im ó w s ta ł się K ry m . Do te j g ru p y w ty m sa m y m w ie k u d o łą c z y li k a r a im s c y u c h o d ź c y z I r a k u .

N a z ie m ia c h W ielk ieg o K s ię s tw a L ite w s k ie g o p o ja w ili się K a r a im i w X IV w . za s p r a w ą k s ię c ia W ito ld a . Do 1430 r. około 400 r o d z in k a r a i m sk ic h o sie d liło się w k ilk u n a s tu m ie js c o w o śc ia c h : S a ła ty , B irże, P o sw ó l, P o n ie w ie ż , N o w e M iasto , U p ita , K ie jd a n y , K o w n o , W itk o m ie rz , K ro n ie , N o w e T ro k i. D z ię k i d o b ry m w a r u n k o m s tw o rz o n y m o s a d n ic tw u k a r a im s k ie m u m ogło się ono sw o b o d n ie ro z w ija ć . W X V II w . w R z e c z p o sp o lite j is tn ia ły 32 g m in y k a r a im s k ie , a le s t a n oso b o w y n a le ż y liczy ć w se tk a c h . P ó ź n ie j n a s tą p ił p o w a ż n y s p a d e k lu d n o ś c i, sp o w o d o w a n y lic z n y m i w o jn a m i, n a ja z d a m i, a szczeg ó ln ie e p id e m ią d ż u m y (1710) o ra z c h o le ry (1830). Do n a s z y c h

czasó w d o tr w a ło ty lk o 5 g m in : tr o c k a , w ile ń s k a , p o n ie w ie s k a , łu c k a i h a lic k a , ra z e m o k o ło 1000 osób. P o o d z y s k a n iu z aś p rz e z P o ls k ę n ie p o d le g ło ś c i w o b rę b ie p a ń s tw a z n a la z ły się 4 g m in y : T ro k i, W iln o , Ł u c k i H alicz.

A. D u b i ń s k i p r z e d s ta w ił z a s a d n ic z ą ro lę g m in y tr o c k ie j w tw o r z e n iu ży cia re lig ijn e g o , k u ltu r a ln e g o i sp o łeczn eg o K a ra im ó w w P o ls c e . W 1922 r, p o w s ta ł w T ro k a c h T y m c z a s o w y Z a rz ą d D u c h o w n y , a w 1927 r . o d b y ł się o g ó ln o p o lsk i z ja z d d e le g a tó w g m in k a ra im s k ic h . D o k o n a n o w y b o ru h a h a n a (z w ie rz c h n ik re lig ijn y ), z o s ta ł n im z n a n y h a h a n k r y m s k i S e re ja c h a n S z a p s z a ł , s ły n n y o r ie n ta lis ta . W 1928 r. p rz e d ło ż o n o w ła d z o m p r o j e k t u s ta w y , k tó r y s ta ł się p o d s ta w ą u s ta w y s e jm o w e j z 1936 r., n a m o cy k tó r e j K a r a im s k i Z w ią z e k R e lig ijn y w R z e c z p o sp o lite j P o ls k ie j o tr z y m a ł oso b o w o ść p r a w n ą . G m in a tr o c k a s ta ła się „ g n ia z d e m K a r a im ó w ” n ie t y l k o w z a k re s ie s p r a w o r g a n iz a c y jn o - p ra w n y c h , lecz ta k ż e w y k a z a ła sp o ro in ic ja ty w y w d z ia ła ln o ś c i k u lt u r a l n e j o ra z p ie lę g n o w a n iu tr a d y c ji i ję z y k a . T u p o w s ta ła k a r a i m s k a sz k o ła p o w sz e c h n a , a n a jw y b itn ie js z e p o s ta c ie w T ro k a c h teg o o k re s u to S z y m o n F i г к o w i с z, d u c h o w n y , p is a rz , c ie szący się w ie lk im a u to r y te te m o ra z R . A b к o w i с z, h a z z a n .

Sz. P i l e c k i z k o le i p rz y b liż y ł lo sy K a ra im ó w w P o ls c e po 1945 r. Z w ró c ił szczeg ó ln ie u w a g ę n a m o m e n t o s ie d la n ia się K a ra im ó w . M ie jsc a o sie d le ń c z e b y ły u z a le ż n io n e od o g ó ln y c h te n d e n c ji k ie r o w a n ia tr a n s p o r tó w r e p a t r i a c y jn y c h o ra z f a k tu , że K a r a im i b y li r a c z e j u rz ę d n ik a m i. T a k p o w s ta ło n a te r e n ie P o ls k i k ilk a s k u p is k : W a rs z a w a , W ro cław , O pole, G d a ń s k o raz m ie js c a p o je d y n c z y c h ro d z in : O lsz ty n , S zczecin, K ra k ó w , S łu p s k , E łk . W a ż n y m i e ta p a m i w ż y c iu K a ra im ó w o k re s u p o w o je n n e g o b y ły K o n f e r e n c je M ło d zieży K a ra im s k ie j. P ie r w s z a o d b y ła się ju ż w 1946 r. w e W ro c ła w iu , ze s p o ry m u d z ia łe m osób s ta rs z y c h . K o n fe re n c ję ro z p o c z ą ł n a b o ż e ń s tw e m R. A b к o w i с z. G łó w n y m p rz e d m io te m o b ra d b y ło u tr z y m a n ie i k o n ty n u o w a n ie tr a d y c ji r e lig ijn e j. Z e b r a n i p o s ta n o w ili b y ć j a k d a w n ie j s z la c h e tn y m i i m iłu ją c y m i c n o tę o b y w a te la m i, z a c h o w y w a ć tr a d y c ję i o d rę b n o ś ć n a ro d o w ą . N ie s te ty p r a k ty c z n a r e a liz a c ja ty c h p o s ta n o w ie ń o k a z a ła się tr u d n ie js z a . Z u p ły w e m l a t zaczęło b ra k o w a ć o só b z n a ją c y c h ję z y k , t r a d y c ję i li tu r g ię . M ło d zi c z u li się m n ie j z w ią z a n i z ż y c ie m w s p ó ln o ty . J e d n a k w 1975 r. p o d ję to m y ś l z o rg a n iz o w a n ia z ja z d u . Z g ro m a d z ił o n 110 osób, b y ł

(4)

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

1 4 9

to w ię c u d z ia ł p o k a ź n y , z w a ż y w sz y że o b e c n ie ż y je w P o ls c e o k o ło 200 osób, w y z n a w c ó w k a ra im iz m u . N a s tę p n e z ja z d y o d b y ły się w la ta c h 1978— 1981 o ra z w 1986 r. S p o tk a n ia ta k i e b y ły o k a z ją do w s p o m n ie ń , p r e z e n ta c ji p r z y g o to w a n y c h te m a tó w , d y s k u s ji z z a k r e s u e ty k i i k u lt u r y , u m o ż liw ia ły p o z n a n ie się i tw o rz e n ie w ię z ó w w sp ó ln o to w y c h . Z a s a d y d o k t r y n a l n e i e t y c z n e r e l i g i i k a r a i m s k i e j P r o b le m a ty k ą g łó w n y c h z a sa d k a r a im iz m u z a ję ła się M a r io la A b к o - w i с z. Z w ró c iła u w a g ę n a k o rz e n ie w y z n a n ia k a ra im s k ie g o , tk w ią c e w p ię c io k się g u M ojżesza, a ta k ż e n a k lu c z o w e m o m e n ty fo r m o w a n ia się d o k tr y n y . U s y s te m a ty z o w a n ie i n a d a n ie d o k tr y n ie w ła ś c iw e j p o s ta c i je s t z a s łu g ą A n a n a , k tó r y s t a n ą ł n a czele r u c h u w a lc z ą c e g o z ta lm u d y z m e m . D e w iz ą A n a n a b y ło : s z u k a jc ie d o k ła d n ie w B ib lii i n ie o p ie r a jc ie się n a

m o im z d a n iu . B y ł o n w ię c r e s ta u r a t o r e m m y ś li M o jż e sz a . P o n ie w a ż je d n a k S ta r y T e s ta m e n t n ie d o s ta rc z a ł o d p o w ie d z i n a w s z y s tk ie p y ta n ia , ja k ie s ta w ia życie, A n a n p r z e j ą ł p o tr z e b n e e le m e n ty z in n y c h n a u k , n p . od e s seń czy k ó w , fa ry z e u s z y , c h rz e ś c ija n , is la m itó w o ra z n ie k t ó r e te o r ie filo z o ficzn e. W ty m sa m y m c e lu p o s łu ż y ł się n a u k ą o a n a lo g ii (b u d o w a n ie a n a lo g ii m ię d z y p r a w d a m i b ib lijn y m i a w y d a rz e n ia m i z życia) o ra z u z n a w a ł m o żliw o ść k o rz y s ta n ia z tr a d y c ji, o ile t a n ie je s t sp rz e c z n a z B ib lią . W te n sp o só b n a u k a A n a n a , a d z iś K a ra im ó w , o p ie r a się n a tr z e c h p o d s ta w a c h : n a B ib lii, a n a lo g ii o ra z tr w a ł e j tr a d y c ji. C a łą zaś d o k tr y n ę m o ż n a w y r a zić w d e k a lo g u , k tó r y p o d a je z a s a d y e ty c z n e o ra z tz w . 10 z a s a d w ia r y . T e o s ta tn ie m ó w ią , że B óg je s t w sz e c h m o c n y , is tn ie je o d w ieczn ie, n ie m oże b y ć p o ró w n y w a ln y z n ic z y m , w s w o je j o p a tr z n o ś c i c z u w a n a d k a ż d ą is to tą . B óg t e n n a p e łn i a ł z a w sz e w y b r a n y c h d u c h e m p ro ro c z y m , a p rz e z M o j żesza p rz e k a z a ł lu d o w i P r a w o , k tó re g o n ik t n ie m oże z m ie n ić , p o d o b n ie j a k i P ię c io k się g u . I s tn ie je ró w n ie ż p rz e k o n a n ie , że B óg w y z n a c z a k a ż d e m u cz ło w ie k o w i n a g ro d ę w e d łu g jeg o zasłu g , a o s ta te c z n ie w y b a w i c a ły lu d p rz e z z e sła n ie M e s ja sz a z r o d u D a w id a , k tó r y z je d n o c z y n a r ó d Iz r a e la i u c z y n i ży cie sz c z ę śliw y m , w o ln y m od z ła i p rz y w a r. R e lig ia k a r a im s k a z a k ła d a n ie ś m ie rte ln o ś ć d u sz y , m o żliw o ść je j ż y c ia p o z a c ia łe m , w sk rz e s z e n ie z m a rły c h , D z ie ń S ą d u O s ta te c z n e g o i D zień Z m a r tw y c h w s ta n ia . Z y c i e s p o ł e c z n e , k u l t i o b y c z a j e T e j k w e s tii d o ty c z y ły tr z y r e f e r a ty : m g r. G rz e g o rz a P e ł c z y ń s k i e g o — Ś w ia d o m o ś ć e tn ic z n a K a r a im ó w , m g r. I r e n y J a r o s z y ń s k i e j — S k u p is k a k a r a im s k ie p o za P o ls k ą o ra z m g r. K a m ili T r a c z y k — O b r z ę  d o w o ść i o b y c z a je u K a r a im ó w . G. P e ł c z y ń s k i z w ró c ił u w a g ę n a e le m e n ty św ia d o m o śc i i o d rę b n o śc i e tn ic z n e j u K a ra im ó w . I s tn ie je w ś ró d w y z n a w c ó w k a r a im iz m u m o cn e p rz e k o n a n ie o w s p ó ln y m p o c h o d z e n iu , a le o d rę b y m od ż y d o w sk ie g o . B u d u ją c sw o je g e n e a lo g ie , w y w o d z ili je n a w e t o d D a w id a , a w k a ż d y m ra z ie zaw sze z o k re s u p rz e d n a ro d z e n ie m się C h ry s tu s a . T a k a g e n e a lo g ia n a p a w a ła ic h d u m ą , k tó r a p o z w a la ła p r z e tr w a ć c h w ile n a w e t b a rd z o tr u d n e . M o żn a z a o b se rw o w a ć to n p . w P o ls c e g d zie p rz e z 600 l a t K a r a im i n ie p o d d a li się p ro c e s o w i e tn ic z n e g o „ ro z m y c ia ”.

N ależy w ię c m ó w ić r a c z e j o o ś ro d k a c h K a r a im ó w i t e n p ro b le m u k a z a ła I. J a r o s z y ń s k a . O b e c n ie lic z b a K a ra im ó w się g a około 20 ty s . n a c a ły m św iecie. W y ró ż n ić je d n a k n a le ż y g r u p ę p o c h o d z e n ia tu r e c k ie g o (m. in. K a r a im i m ie s z k a ją c y w P o lsce) o ra z K a ra im ó w n ie s ta n o w ią c y c h o d rę b n y c h g r u p e tn ic z n y c h , a m ie s z k a ją c y c h n a B lis k im W sch o d zie. S k u p is k a lu d n o ś c i k a r a im s k ie j w P o lsc e , w Z w ią z k u R a d z ie c k im (4571 w y z n a w c ó w ), in n y c h

(5)

k r a j a c h E u ro p y , A m e ry k i i A zji, to o k o ło 6 ty s . o sób. N a jw ię c e j w y z n a w c ó w k a r a im iz m u z n a jd u j e się o b e c n ie w I z r a e lu (o k o ło 12 ty s.) r e s z tę p o d a n e j liczb y 20 ty s. d o p e łn ia ją g m in y k a r a im s k ie w T u r c ji, S y rii, I r a k u i E g ip cie. K . T r a c z y k u k a z a ła b o g a ty r y s o b rz ę d ó w i o b y c z a jó w . S ą o n e z w ią za n e u K a ra im ó w z g łó w n y m i ś w ię ta m i r e lig ijn y m i o ra z w y d a r z e n ia m i w ż y ciu r o d z in y k a r a im s k ie j, tj. u ro d z e n ie m się d z ie c k a , ślu b e m i p o g rz e b e m . P rz e p is y d o ty c z ą c e ś w ią t w y w o d z ą K a r a im i ze S ta r e g o T e s ta m e n tu . D zień św ią te c z n y ro z p o c z y n a się po zach o d z ie s ło ń c a w w ig ilię d a n e g o ś w ię ta , a k o ń c z y się o z a c h o d z ie sło ń c a d n ia ś w ią te c z n e g o , ta k ie są b o w ie m r a m y d o b y b ib lijn e j. M o d litw a , d u c h o w a ro z m o w a z B o g iem , je s t e le m e n te m c o d z ie n n y m K a ra im ó w , je d n a k w ś w ię to o d m a w ia się m o d litw y s p e c ja ln e , p s a lm y o ra z c z y ta się w y b r a n e f r a g m e n ty z B ib lii. G łó w n e ś w ię ta i dni. u ro c z y s te u K a ra im ó w to W ie lk a n o c — p a m i ą tk a w y jś c ia I z r a e litó w z E g ip tu , Z ie lo n e Ś w ią tk i — p r z y p o m n ie n ie p r z e k a z a n ia p r a w n a G ó rze S y n a j,

Ś w ię to P lo n ó w — z a k o ń c z e n ie ro c z n e g o c y k lu o d c z y ty w a n ia B ib lii, Ś w ię to R a d o śc i — p o c z ą te k p rz y g o to w a n ia do d n ia sp o w ie d z i i o d p u sz c z e n ia g r z e chów , s o b o ta — d z ie ń o d p o c z y n k u , D zień N o w iu — p ie r w s z y d z ie ń k a ż d e g o m ie sią c a . Ś w ię ta r e g u lu je k a le n d a rz , k tó r y — ja k i in n e u lu d ó w w sc h o d n ic h — je s t k a le n d a r z e m k się ż y c o w y m . O b rz ę d y i o b y c z a je są ró w n ie ż z w ią z a n e u K a r a im ó w z w a ż n ie js z y m i w y d a r z e n ia m i w ro d z in ie czy g m in ie . D o ty c z ą g łó w n ie ta k ic h u ro c z y s to śc i j a k c h rz c in y , z a w ie ra n ie z w ią z k u m a łż e ń sk ie g o , p o g rz e b . W ś w ią ty n i n a c m e n ta rz u , w d o m a c h u c z e s tn ic y m o d litw m a ją zaw sz e n a k r y t e g ło w y . P o z a tr a d y c y jn y m i o b rz ę d a m i z w ią z a n y m i z u ro c z y s to ś c ia m i, n a u w a g ę z a s łu g u je szczeg ó ln a g o śc in n o ść K a ra im ó w . C zęsto g ości o b d a ro w u je się s p e c ja ła m i k u lin a r n y m i, są to d o w o d y s y m p a tii i s z a c u n k u o ra z m iło ści b liźn ieg o .

T rz e c ie P ie n ię ż n ie ń s k ie S p o tk a n ie z R e lig ia m i to n ie ty lk o r e f e r a ty , lecz ta k ż e to w a rz y s z ą c e im b e z p o śre d n io , c zęsto b a rd z o z a a n g a ż o w a n e d y s k u s je , w k tó r y c h k a ż d y m ó g ł z a b ra ć głos, s ta w ia ć p y ta n ia , w y ja ś n ić w ie le k w e s tii. T o ró w n ie ż o k a z ja do z a p o z n a n ia się z w y s ta w ą p a m ią te k K a r a im ó w p o ls k ic h (e k s p o n a ty p o c h o d z iły ze z b io ró w p ry w a tn y c h ) o ra z m o ż li w o ść o b e jr z e n ia f ilm u d o k u m e n ta ln e g o p t. O s ta tn i h a zz a n , w re ż E. S t r o - b u r z y ń s k i e j z W ro c ła w ia .

J e d n a k , k ie d y s p o ty k a ją się lu d z ie w ia ry , w a ż n y m m o m e n te m je s t z a w sze m o d litw a . T a k ż e to d o ś w ia d c z e n ie z o s ta n ie p rz e z u c z e s tn ik ó w c h y b a tr w a le z a p a m ię ta n e . W n im m o ż n a b y ło o d k ry ć f a k t p lu r a liz m u lu d z k ie g o m y ś le n ia , a le z a ra z e m p o d s ta w y k u so lid a rn o ś c i w o b ro n ie c z ło w ie k a ż y ją cego w e w sp ó łc z e s n y m św iecie.

S p o tk a n ie z a k o ń c z y ł ks. К . K e 1 e r. W sw o im w y s tą p ie n iu n a w ią z a ł do w y d a rz e n ia , ja k ie o d b y ło się w d n iu 27 p a ź d z ie r n ik a 1986 r. w A sy żu , g d zie d la w s p ó ln e j m o d litw y s p o tk a li się p r z e d s ta w ic ie le w s z y s tk ic h K o śc io łó w c h rz e ś c ija ń s k ic h o ra z re lig ii p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h . T a k ie s p o tk a n ie , m ó w ił k s. K . K e le r, to w z a je m n e u b o g a c e n ie , z d o b y w a n ie się n a s z a c u n e k d la in n e g o sp o s o b u m y ś le n ia i p rz e ż y w a n ia d o ś w ia d c z e n ia A b so lu tu , k tó r e n a j g łę b ie j w y r a ż a lu d z k ą n a d z ie ję . D zień K a r a im s k i u m o ż liw ił p rz e ś le d z e n ie h is to r ii fe n o m e n u n a d z ie i k a r a im s k ie j. T ą sw o ją n a d z ie ją , c ią g le p ie lę g n o w a n ą w litu r g ii, o b rz ę d a c h , o b y c z a ja c h , m a ją n a m w ie le do p o w ie d z e n ia , p o m a g a ją re f le k to w a ć w ła s n e p r z e k o n a n ia , p o sz e rz a ć z a k re s r e lig ijn e j w ie d z y .

k s . T o m a s z B a r a n k ie w ic z S V D , P ie n ię ż n o II. IN F O R M A C JE

P o lsk ie b ib lio g ra fie relig io zn a w cze

P rz e d s ta w io n a b ib lio g r a fia w y b r a n y c h b ib lio g r a fii re lig io z n a w c z y c h w ję z y k u p o ls k im , k tó r e u k a z a ły się w o k re s ie p o w o je n n y m , z o s ta ła u ję t a w tr z e c h d z ia ła c h , w k a ż d y m zaś d z ia le z a w ie r a ją c y m b ib lio g ra fie s a m o is tn e

(6)

i z a łą c z n ik o w e , p rz y z e s ta w ia n iu p o szc z e g ó ln y c h p o z y c ji p o s łu g iw a n o się k r y t e r iu m c h ro n o lo g ic z n y m (w e d łu g r o k u w y d a n ia ). B ib lio g ra fię re lig io z n a w c z ą s y s te m a ty c z n ie p o d a je „ E u h e m e r. P rz e g lą d R e lig io z n a w c z y ”, p is m o w y d a w a n e p rz e z P o ls k ie T o w a rz y s tw o R e lig io z n a w c z e , b ę d ą c e o rg a n e m p o l sk ic h re lig io z n a w c ó w la ic k ie j i m a r k s is to w s k ie j o rie n ta c ji, a ta k ż e „ P rz e w o d n ik B ib lio g ra fic z n y . U rz ę d o w y w y k a z d r u k ó w w y d a n y c h w P o ls k ie j R z e c z y p o sp o lite j L u d o w e j”, sp o rz ą d z a n y p rz e z I n s ty tu t B ib lio g ra fic z n y B i b lio te k i N a ro d o w e j w W a rs z a w ie . W p re z e n to w a n y c h w n in ie js z y m o p ra c o w a n iu b ib lio g r a fia c h p o m in ię to d o k ła d n e w y p u n k to w a n ie b ib lio g r a fii z a w a r ty c h w p o w y ż sz y c h d w u ty tu ła c h . N a o d d z ie ln ą u w a g ę z a s łu g u ją n a to m ia s t b ib lio g ra fie p o d m io to w e , u m ie sz c z o n e p od te k s te m h a s ła lu b a r t y k u łu e n c y k lo p e d y c z n e g o z r e lig io z n a w s tw a w E n c y k lo p e d ii K a to lic k ie j t. I— IV w y d a  n e j p rz e z K a to lic k i U n iw e r s y te t L u b e ls k i i T o w a r z y s tw o N a u k o w e K U L , k tó r e to b ib lio g r a fie m o g ą by ć p rz e d m io te m o d d z ie ln e g o o p ra c o w a n ia .

B i b l i o g r a f i e z a ł ą c z n i k o w e w p o l s k i c h p r z e k ł a d a c h d z i e ł o b c y c h

1. M. E l i a d e , T r a k t a t o h is to r ii re lig ii, W a rs z a w a 1966 (w yd. K s ią ż k a i W iedza)

D zieło z a w ie ra w s k a z ó w k i b ib lio g ra fic z n e do p o szc z e g ó ln y c h ro z d z ia łó w : S t r u k t u r a i m o rfo lo g ia s a c r u m . N ieb o : b ó s tw a u r a n ic z n e , r y t y i sy m b o le n ie  b ie s k ie . S ło ń ce i k u lt y s o la rn e . K się ż y c i m is ty k a lu n a r n a . W ody i sy m b o liz m a k w a ty c z n y . Ś w ię te k a m ie n ie : e p ifa n ie , z n a k i, fo rm y . Z ie m ia — k o b ie ta — p ło d n o ść. R o ślin n o ść : s y m b o le i r y tm y o d n o w ie n ia . R o ln ic tw o i k u lt p ło d n o ści. Ś w ię ta p rz e s trz e ń : ś w ią ty n ia , p a ła c , „ ś ro d e k ś w ia t a ”. C zas ś w ię ty i m it w ieczn eg o ro z p o c z y n a n ia n a n o w o . M o rfo lo g ia i f u n k c j e m itó w . S t r u k t u r a sy m b o li. Z a łączo n o r ó w n ie ż w k sią ż c e a lf a b e ty c z n y sp is p o z y c ji z w a rty c h i a r ty k u łó w (s. 461—491).

2. H. v o n G l a s e n a p p , R e lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie , W a rs z a w a 1966, s. 373— 387

B ib lio g ra fia w y m ie n ia d z ie ła i p is m a w e d łu g n a s tę p u ją c e g o p o d z ia łu : I. D z ie ła o g ó ln e (p o d rę c z n ik i, d z ie ła o w ie lu re lig ia c h ). II. D z ie ła s p e c ja ln e 0 p o szcz e g ó ln y c h r e lig ia c h (re lig ie k u l t u r s ta r o a m e r y k a ń s k ic h , re lig ią b a b i- lo ń s k o -a s y r y js k a , b a h a iz m , re lig ie b a łty c k ie , re lig ią b o n , b u d d y z m : p r z e k ła d y te k s tó w , b u d d y z m n a C e jlo n ie i w A zji W s c h o d n ie j o ra z w T y b ecie, re lig ią c e lty c k a , u n iw e rs y z m c h iń s k i, d żin izm , re lig ią e g ip s k a , re lig ią g e r m a ń s k a , r e lig ią g re c k a , h e lle n is ty c z n e re lig ie m is te rió w , h in d u iz m , islam , re lig ią Je z y d ó w , ju d a iz m , k a o d a iz m , re lig ie k o re a ń s k ie , m a n d e iz m , m a n i

c h e iz m , re lig ie lu d ó w p ie r w o tn y c h , re lig ią rz y m s k a , r e lig ią S ik h ó w , re lig ie sło w ia ń sk ie , s h in to iz m , re lig ie u g ro fiń s k ie , re lig ie s ta ro ż y tn e g o W sch o d u , re lig ią Z a r a tu s tr y ) .

3. H. R i n g g r e n — A. V. S t r ö m , R e lig ie w p r z e szło śc i i w d o b ie w s p ó łc z e s n e j, W a rs z a w a 1975

W o p ra c o w a n iu , po z a k o ń c z e n iu k a ż d e g o p a r a g r a f u , p o d a n o p o d s ta w o w ą lite r a t u r ę o b c ą i p o ls k ą d o ty c z ą c ą o m a w ia n e g o z a g a d n ie n ia . B ib lio g ra fia o d n o si się do n a s tę p u ją c y c h d z ia łó w : p o d s ta w o w e p ro b le m y i p o ję c ia , k u l tu r y lu d ó w p iś m ie n n y c h n a B lis k im W sch o d zie (w p ro w a d z e n ie o g ólne, E g ip c ja n ie , S u m e ro w ie i A k a d o w ie , S em ici z a c h o d n i, H e ty c i, Iz ra e l, c h rz e ś c i ja ń s tw o . islam ), k u lt u r y in d o e u r o p e js k ic h lu d ó w p iś m ie n n y c h (w p ro w a d z e n ie ogólne, Ira ń c z y c y , In d o w ie w ep o ce k la s y c z n e j, h in d u iz m , b u d d y z m , G recy , R z y m ia n ie , s y n k r e ty z m h e lle n is ty c z n y C e lto w ie , G e rm a n o w ie , S ło w ia n ie

1 B a łto w ie ), k u lt u r y w s c h o d n io a z ja ty c k ic h lu d ó w p iś m ie n n y c h (C hińczycy i K o re a ń c z y c y , Ja p o ń c z y c y ) k u lt u r y lu d ó w n ie p iś m ie n n y c h (w p ro w a d z e n ie ogólne, A fry k a , A z ja , A m e ry k a , A u s tra lia ).

(7)

152

4. D. M . U g r i n o w i c z , W s tą p d o r e lig io z n a w s tw a te o r e ty c z n e g o , W a r  sz a w a 1977, s. 245— 251

B ib lio g ra f ia z a w a r ta w p o z y c ji (tłu m a c z e n ie z ję z y k a ro sy jsk ie g o ) w s e r ii re lig io z n a w c z e j w y d a w n ic tw a K s ią ż k a i W ied z a, p o d a je l i t e r a t u r ę obcą, g łó w n ie ra d z ie c k ą .

L a i c k i e b i b l i o g r a f i e z a ł ą c z n i k o w e i z w a r t e

5. M a r g u 1, B ib lio g r a fia b ieżą ca (re lig io z n a w s tw a poró w n aw czeg o );, w : E u h e m e r . P r z e g lą d re lig io z n a w c z y , 1958— 1980 (k o n ty n u a c ja — E. M a r g u 1 o w a, od 1980)

B ib lio g ra f ia u k a z u ją c a się p rz e w a ż n ie w k a ż d y m n u m e r z e p is m a p r z e d s ta w ia d z ie ła s a m o is tn e i a r t y k u ły p o ls k ie i obce.

6. Z. P o n i a t o w s k i , W s tę p do r e lig io z n a w s tw a , W a r s z a w a2 1962, s. 241— 278

B ib lio g ra f ia p o d a n a w o p ra c o w a n iu (s e ria S y g n a ły , w y d a w n ic tw o W ied z a P o w sz e c h n a ) o b e jm u je w y łą c z n ie l i t e r a t u r ę w ję z y k u p o ls k im u ję t ą w n a s t ę p u ją c y c h d z ia ła c h : h is to r ia p o w sz e c h n a , h is to r ia k u lt u r y , h is to r ia r e lig io z n a w s tw a , p r z e d m io t i m e to d y re lig io z n a w s tw a , re lig io z n a w s tw o og ó ln e, h i s to ria r e lig ii (ogólna), p o c h o d z e n ie re lig ii, re lig ie p ie r w o tn e , re lig ie n ie c h rz e ś c ija ń s k ie , r e lig ie sło w ia ń s k ie , re lig ie W sc h o d u (E g ip t, A s y ria i B a b ilo n , I r a n , in n e k r a j e B lisk ie g o W sc h o d u , r e lig ia ż y d o w sk a , re lig ie In d ii, b r a m i- n izm , b u d d y z m , C h in y , J a p o n ia , is la m , in n e re lig ie A zji), d a w n e re lig ie E u ro p y , re lig ie in n y c h części ś w ia ta , c h rz e ś c ija ń s tw o a ta k ż e : so c jo lo g ia re lig ii, p sy c h o lo g ia re lig ii, filo z o fia re lig ii, in n e n a u k i re lig io z n a w c z e , n a u k i p o m o c nicze r e lig io z n a w s tw a .

7. T. M a r g u 1, S to la t n a u k i o re lig ia c h ś w ia ta , W a rs z a w a 1964, s. 350— 361 (w y d a w n ic tw o K s ią ż k a i W iedza)

K s ią ż k a z a w ie r a sp is d z ie ł n a p is a n y c h p rz e z o m a w ia n y c h re lig io z n a w c ó w i b a d a c z y r e lig ii (F . M. M u lle r, K . P . T iele, E. B. T y lo r, J . G. F r a z e r , E. D ü rk h e im , H . H u b e r t, M. M a u ss, N . S ö d e rb lo m , W . S c h m id t, K . T . P r e u s s , R . O tto , G. M e n s c h in g , R. P e tta z z o n i, E. O. J a m e s , H . v o n G la s e n a p p , K . K e - re n y i, M . E liad e). 8. H. C h y l i ń s k i , R e lig io z n a w s tw o i p r o b le m la ic y za c ji. P r z e w o d n ik b ib lio g r a fic z n y , W a rs z a w a 1965 W y d a n y z in ic ja ty w y C e n tra ln e g o O ś ro d k a D o s k o n a le n ia K a d r L a ic k ic h z e s ta w b ib lio g r a fic z n y p r z e d s ta w ia m . in . p o z y c je d o ty c z ą c e so c jo lo g ii i p s y c h o lo g ii re lig ii, a ta k ż e h is to r ii re lig ii (o p r a c o w a n ia og ó ln e, p o c h o d z e n ie i p ie r w o tn e f o r m y re lig ii, s ta ro ż y tn e i w s p ó łc z e s n e re lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie ).

9. M . Z y c h o w s k i i in . (red.), B ib lio g r a fia re lig io z n a w c z a i re lig ijn a . T. I: D r u k i z w a r t e w P o lsc e L u d o w e j z a la ta 1944 (lip ie c ) — 1966 (m a j), W a rs z a w a 1967. T. II : D r u k i z w a r te w P o lsce L u d o w e j za la ta 1966 (s ty c z e ń ) — 1967 (sie rp ie ń ) o ra z u z u p e łn ie n ie do to m u I la ta 1944— 1965, W a rs z a w a 1967. T . I I I : P o lo n ic a — d r u k i z w a r te : la ta 1939— 1962, W a rs z a w a 1967. T. IV : Z a w a r to ś ć c za s o p ism p o ls k ic h , cz. 2. P u b lik a c je c za s o p ism ś w ie c k ic h w y z n a n io w y c h w la ta c h 1944— 1966, W a rs z a w a 1969. T . V: Z a w a r to ś ć c z a s o p is m w j ę z y k u p o ls k im w o k r e  sie 11 w o jn y ś w ia to w e j, cz. 1. A r t y k u ł y c za s o p ism p o d z ie m ia w k r a ju , W a rs z a w a 1969

W k a ż d y m to m ie s p is u b ib lio g ra fic z n e g o o p ra c o w a n e g o w Z a k ła d z ie R e lig io z n a w s tw a W y ższej S z k o ły N a u k S p o łe c z n y c h p r z y К С P Z P R p r e z e n to w a n a je s t b ib lio g r a fia i o p ra c o w a n ia o c h a r a k t e r z e b ib lio g r a fic z n y m z d a n eg o p rz e d z ia łu czaso w eg o o ra z z e s ta w io n e są o p ra c o w a n ia d o ty c z ą c e z a g a d n ie ń o g ó ln y c h re lig io z n a w s tw a i so c jo lo g ii re lig ii.

(8)

10.Ή . С h y 1 i ń s к i, R e lig ia i la ic y za c ja . P o r a d n ik b ib lio g r a fic z n y , W a r s z a w a 1968

W y d a n a p rz e z I n s t y t u t B ib lio g ra fic z n y B ib lio te k i N a ro d o w e j w W a rs z a w ie b ib lio g r a fia p r e z e n tu je k s ią ż k i m . in. z te m a ty k i: o g ó ln e p ro b le m y r e lig io z n a w s tw a o ra z re lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie (p o ró w n a w c z a h is to r ia re lig ii, p ie r w o tn e fo r m y re lig ii, s ta r o ż y tn e i w sp ó łc z e s n e re lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie ro z w in ię te ).

11. H. S w i e n k o , R e lig ia — k u lt u r a — c y w iliz a c ja . M a te r ia ły d o b ib lio  g ra fii. P u b lik a c je p o ls k ie z la t 1945— 1967, W a rs z a w a 1970

B ib lio g ra fia w y d a n a w S e rii M e to d y c z n e j (M a te ria ły i D o k u m e n ty ) p rz e z T o w a rz y s tw o K rz e w ie n ia K u ltu r y Ś w ie c k ie j (C e n tr a ln y O ś ro d e k D o sk o n a le n ia K a d r L a ic k ic h ) p r e z e n tu je o p ra c o w a n ia o s c y lu ją c e w o k ó ł ty t u łu k sią ż k i.

12. Z. P o n i a t o w s k i , Ś w ia to p o g lą d r e lig ijn y i la ic k i — b ib lio g r a fia p u b lik a c ji w j ę z y k u p o ls k im , w : S tu d ia R e lig io z n a w c z e 16 (1980) 121— 164

P r e z e n to w a n a w s e r ii T e o r ia i M e to d o lo g ia R e lig io z n a w s tw a p e rio d y k u , k tó r y je s t o rg a n e m Z a k ła d u F ilo z o fii i S o c jo lo g ii R e lig ii I n s t y t u t u F ilo z o fii i S o cjo lo g ii P A N b ib lio g r a fia o b e jm u je p u b lik a c je p o ls k ie (ro d z im e p r z e k ła d y ) od p o c z ą tk u X X w . do 1978 r. p o d z ie lo n e n a d z ia ły : I. P u b lik a c je w d z ie ła c h i p e r io d y k a c h la ic k ic h , II. P u b lik a c je w d z ie ła c h i p e rio d y k a c h k o n fe s y jn y c h .

13. T. M a r g u 1, M e to d y i k i e r u n k i w b a d a n ia c h n a d re lig ia m i. S k r y p t d la s tu d e n tó w r e lig io z n a w s tw a do p r z e d m io tó w : W s tę p do re lig io  z n a w s tw a o ra z T e o r ia i filo z o fia re lig ii, K r a k ó w 1983, s. 122— 130 S k r y p t u c z e ln ia n y (n r 423) U n iw e r s y te tu Ja g ie llo ń s k ie g o , I n s t y t u t R e lig io z n a w s tw a , p o d a je b ib lio g r a fię p o d rę c z n y c h in f o r m a to r ó w re lig io z n a w czych.

14. T. . M a r g u l , M ię d z y n a r o d o w a b ib lio g r a fia r e lig io z n a w s tw a p o r ó w  n a w c ze g o w u k ła d z ie d z ia ło w y m , K ra k ó w 1984

W y d a n a p rz e z U n iw e r s y te t J a g ie llo ń s k i w K ra k o w ie b ib lio g r a fia u k a z u je 5197 p o z y c ji k s ią ż k o w y c h i a r ty k u łó w z g ru p o w a n y c h w n a s tę p u ją c y c h d z ia ła c h : b ib lio g r a fie re lig io z n a w c z e , b ó stw o , cu d , d e f in ic ja re lig ii, d u sz a , e n c y k lo p e d ie i in f o r m a to r y o g ó ln o re lig io z n a w c z e , e tn o lo g ia re lig ii, e ty k a r e lig ijn a , fe n o m e n o lo g ia re lig ii, f o lk lo r W re lig ia c h , g e o g ra f ia i e k o lo g ia re lig ii, g w ia z d y w re lig ia c h , h e r m e n e u ty k a i e g z e g e ty k a re lig ijn o h is to r y c z n a , h is to r ia r e l i g io z n a w s tw a , in d o e u r o p e is ty k a re lig io z n a w c z a , in f o r m a to r y p o z a re lig io z n a w - cze, ir r a c jo n a liz m w re lig ii, k a p ła n i i z a k o n n ic y , k o n g re s o w e i k o n fe r e n c y jn e p u b lik a c je re lig io z n a w c z e , k o sm o g o n ia r e lig ijn a i e sc h a to lo g ia k o sm ic z n a , k u lt re lig ijn y , k u ltu r o w o h is to r y c z n a szk o ła, m a g ia r e l ig i jn a i w ró ż b y , m e to d y w re lig io z n a w s tw ie p o ró w n a w c z y m , m is ty k a i a sc e z a , m ito z n a w s tw o , m ity , m o d litw a , n ie ś m ie rte ln o ś ć i z b a w ie n ie , n o w e r u c h y r e lig ijn e , o f ia r a re lig ijn a , p ie lg rz y m k i, p la s ty k a r e lig ijn a , p le m ie n n e re lig ie , p łe ć w re lig ia c h ,, p o c h o d z e n ie re lig ii, p o d rę c z n ik i h is to r ii re lig ii, p o ró w n y w a n ie re lig ii, p r e h is to r ia re lig ii, a rc h e o lo g ia re lig ii, p ro r o c y i z a ło ż y c ie le r e lig ii i se k t, p rz y r o d a w re lig ia c h , p s y c h o a n a liz a re lig ii i r e lig ijn a , p sy c h o lo g ia re lig ii, p s y c h o p a to lo g ia i p s y c h o tr o n ik a re lig ii, re lig io g ra fia p rz e d n a u k o w a , re lig io z n a w s tw o ja k o n a u k a i n a u c z a n ie , s e k u la r y z a c ja i la ic y z a c ja re lig ii, so cjo lo g ia re lig ii, ś w ię ta re lig ijn e , św ię to ść , sy m b o le re lig ijn e , s z a m a n , s z a ta n , ta ń c e re lig ijn e , t e k s ty ś w ię te , to te m iz m , z o o la tria , ty p o lo g ia re lig ii i in k o n tro lo g ia , w s tę p y do re lig io z n a w s tw a , w y c h o w a n ie r e lig ijn e , in ic ja c ja , k a te c h e z a .

15. H . S w i e n ko, H isto ria p o r ó w n a w c z a relig ii. B ib lio g r a fia p r z e d m io  to w a p u b lik a c ji p o ls k ic h w y d a n y c h w la ta c h 1945— 1983, W a rsz a w a . 1984.

(9)

B ib lio g ra fia w y d a n a p rz e z C e n tr a ln y O ś ro d e k M e to d y c z n y S tu d ió w N a u k P o lity c z n y c h .

16. H . S w i e n к o, A n tr o p o lo g ic z n y w y m i a r re lig ii. B ib lio g r a fia p r z e d  m io to w a p u b lik a c ji p o ls k ic h w y d a n y c h w la ta c h 1945— 1984, W a rs z a w a 1985 (w y d a w c a : C e n tr a ln y O ś ro d e k M e to d y c z n y S tu d ió w N a u k P o li ty c z n y c h )

P r z y z e s ta w ie n iu b ib lio g r a fii o b e jm u ją c e j 3543 p o z y c je u w z g lę d n io n o p o n a d 350 ró ż n y c h c z a so p ism p o ls k ic h . P r o b le m a ty k ę b ib lio g ra fic z n ą u ję to w n a s tę p u ją c y c h p u n k ta c h : h is to r ia e tn o lo g ii i a n tr o p o lo g ii re lig io z n a w c z e j, te o r ia , m e to d o lo g ia , te c h n ik i b a d a w c z e , m ito lo g ia i d e m o n o lo g ia lu d o w a , m a g ia i p rz e s ą d — w y o b ra ż e n ia i d z ia ła n ia m a g ic z n e , c z a ro w n ic y — c z a ro w n i ce — p ro c e s y o c z a ry , d ia b e ł w w ie rz e n ia c h i w y o b ra ż e n ia c h lu d o w y c h , śm ie rć w w ie rz e n ia c h , o b y c z a ja c h i z w y c z a ja c h lu d o w y c h , o b rz ę d y d o ro c z n e , ro d z in n e , sp o łeczn e.

17. H . S w i e n к o, S o c jo lo g ia i p sy c h o lo g ia r e lig ii i re lig ijn o śc i. B ib lio  g r a fia p r z e d m io to w a p u b lik a c ji p o ls k ic h w y d a n y c h w la ta c h 1945— 1985, W a rs z a w a 1984 (w y d a w c a : C e n tr a ln y O ś ro d e k M e to d y c z n y S tu  d ió w N a u k P o lity c z n y c h )

B ib lio g ra f ia c y tu je 3477 p o z y c ji w y b r a n y c h z 191 ró ż n y c h czaso p ism . W p a r a g r a f ie p t. B ib lio g r a fia b ib lio g r a fii s a m o is tn y c h i z a łą c z n ik o w y c h (str. 218—223), w c y to w a n y c h 43 z e s ta w a c h b ib lio g r a fic z n y c h u w z g lę d n io n o m . in. 14 z e s ta w ó w o p u b lik o w a n y c h w „ E u h e m e r z e ”, k tó r e o b e jm u ją p u b lik a c je p o l s k ie za l a t a 1785— 1938 o raz 1945— 1983.

18. H . S w i e n к o, F ilo zo fia r e lig ii i filo z o fia r e lig ijn a . B ib lio g r a fia p r z e d m io to w a p u b lik a c ji p o ls k ic h w y d a n y c h w la ta c h 1945— 1985, W a r s z a w a 1986 (w y d a w c a : C e n tr a ln y O ś ro d e k M e to d y c z n y S tu d ió w N a u k P o lity c z n y c h )

P r z y z e s ta w ie n iu b ib lio g r a fii u w z g lę d n io n o 169 ró ż n y c h c z aso p ism . B i b lio g ra fia o b e jm u ją c a 5068 p o z y c ji je s t p r e z e n ta c ją g łó w n ie filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j, b ib lio g r a fię zaś d o ty c z ą c ą in n y c h re lig ii u ję to w p a r a g r a f ie p t. F ilo zo fia r e lig ijn a p o z a c h r z e ś c ija ń s k a (s. 410— 422).

K o n f e s y j n e b i b l i o g r a f i e z a ł ą c z n i k o w e i z w a r t e 19. E. D ą b r o w s k i (red.), R e lig ie ś w ia ta , W a rs z a w a 1957

K s ią ż k a p o d a je : b ib lio g ra fię o g ó ln ą o ra z b ib lio g r a fie do o m a w ia n y c h t e m a tó w : p o ró w n a w c z a h is to r ia re lig ii, je j ro z w ó j i zn a c z e n ie , re lig ią lu d ó w p ie r w o tn y c h a g e n e z a re lig ii, re lig ie W sc h o d u (b u d d y z m , h in d u iz m , re lig ie C h in , re lig ie J a p o n ii, re lig ią B a b ilo n ii i A sy rii, r e lig ią E g ip tu , re lig ią I r a n u , m a n ic h e iz m , m a n d a iz m , re lig ią K a n a n e jc z y k ó w i F e n ic ja n , islam ), re lig ie ś w ia ta k la s y c z n e g o (re lig ią G re c ji, re lig ią R z y m u , re lig ie E u ro p y i A m e ry k i (re lig ie C e ltó w , re lig ią G e rm a n ó w , re lig ią d a w n y c h S ło w ia n , re lig ią M e k s y k u i P e ru ), r e lig ią I z r a e la , ś w ia t s ta r o ż y tn y n a p ro g u c h rz e ś c ija ń s tw a . D o d z ie ła załą c z o n o ró w n ie ż b ib lio g r a fię p o ls k ą (s. 591—604) o b e jm u ją c ą p ra c e r e l i - g io lo g iczn e a u to r ó w p o ls k ic h i w ję z y k u p o ls k im z X IX i X X w.

20. L. К а с z m a r e k , I s to ta i p o c h o d z e n ie re lig ii, P o z n a ń 1958, s. 312— 318 (w y d a w c a : K s ię g a r n ia Ś w ię te g o W o jciech a)

B ib lio g ra fia o d n o si się do części k s ią ż k i: I. I s to ta re lig ii, II. P o c h o d ze n ie religii.

21. J . R . B a r O F M C onv., P o lsk a b ib lio g r a fia te o lo g ic z n a za la ta 1940— 1948, W a rs z a w a 1969 (w y d a w c a : A TK )

B ib lio g ra f ia w p a r a g r a f ie p t. T eo lo g ia fu n d a m e n ta ln a i h is to r ia r e lig ii u k a z u je ty lk o d w ie p o z y c je z z a k r e s u h is to r ii re lig ii.

(10)

1 5 5

22. K o śció ł — ś w ia t. P rze g lą d k r a j o w e j li te r a tu r y i c za s o p ism , W a rs z a w a 1969 (w y d a w c a : O ś ro d e k D o k u m e n ta c ji i S tu d ió w S p o łe c z n y c h p rz y K lu b ie In te lig e n c ji K a to lic k ie j w W a rs z a w ie i r e d a k c ji m ie się c z n ik a ,,W ięź” . K o n ty n u a c ja od 1970: „ C h rz e ś c ija n in w św ie c ie ” (w y d a w c a : O D iSS)

23. J . M y ś k ó w — B. P r z y b y s z e w s k i (red.), P o so b o ro w e p u b li k a  c je te o lo g ic z n e w P o lsce, W a rs z a w a 1969 (w y d a w c a : A TK )

W z e s ta w ie n iu b ib lio g r a fic z n y m (s. 380— 437) p r z e d s ta w io n o n ie lic z n e p o z y c je d o ty c z ą c e re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h .

24. J. R. B a r O F M C o n v . (red.), P o lsk a b ib lio g r a fia te o lo g ii i p r a w a k a  n o n ic z n e g o za r o k 1969, W a rs z a w a 1971 (w y d a w a c a : A TK )

W d z ie le u k a z a n o m . in . p o z y c je z te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j, w ty m z r e lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h i h is to rii re lig ii (s. 22— 24).

25. J . R. B a r O F M C o n v . — R . S o b a ń s k i , P o ls k a b ib lio g r a fia te o lo g ii i p r a w a k a n o n ic z n e g o za la ta 1949— 1968, W a rs z a w a 1972 (w y d a w c a : A TK )

W d z ie le p o d a n o m . in . b ib lio g ra fię d o ty c z ą c ą r e lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h i h is to rii re lig ii (s. 81—89).

26. J . R . B a r O F M C o n v ., P o ls k a b ib lio g r a fia te o lo g ii i p ra w a k a n o n ic z  n eg o za r o k 1970, W a rs z a w a 1972 (w y d a w c a : A TK )

W z e s ta w ie b ib lio g ra fic z n y m u k a z a n o p o z y c je z te o lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, w ty m z r e lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h i h is to r ii re lig ii (s. 28— 30).

27. J . R. B a r O F M C o n v . — R . S o b a ń s k i , P o ls k a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za r o k 1971, W a rs z a w a 1973 (w y d a w c a : A TK )

W z e s ta w ie b ib lio g r a fic z n y m u ję to o p ra c o w a n ia z te o lo g ii fu n d a m e n ta ln e j, w ty m d o ty c z ą c e re lig ii w ogóle (s. 34—35) i re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h i m i s j i s. 41—42).

28. R. M a ł e k S V D — H. Z i m o ń SV D , D ialog z re lig ia m i p o z a c h r z e - ś c ija ń s k im i (B ib lio g r a fia te o lo g ic z n o -r e lig io z n a w c z a ), w : F . Z a p ł a t a — W. K o w a l a k (red.), K o śció ł w A m e r y c e Ł a c iń s k ie j i w A z ji, cz. I I I : T e o lo g ia m is ji. W a rs z a w a 1979, s. 171—225, s e ria : Z e s z y ty M i- sjo lo g ic zn e A k a d e m i i T e o lo g ii K a to lic k ie j, t. II

B ib lio g ra fię p r z e d s ta w io n o w n a s tę p u ją c y m u k ła d z ie : I. B ib lio g ra fie , II. P r o b le m a ty k a o g ó ln a. 1. K o n f r o n ta c ja i d ia lo g . 2. N a u k a K o śc io ła k a to lic k iego. 3. T e o lo g ia re lig ii p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h . I I I . P o sz c z e g ó ln e re lig ie a c h rz e ś c ija ń s tw o . 1. I s la m a c h rz e ś c ija ń s tw o . 2. R e lig ie A z ji a c h r z e ś c ija ń stw o (ogólnie), a . b u d d y z m , b. h in d u iz m , c. re lig ie C h in i J a p o n ii. 3. R e lig ie a f r y k a ń s k ie a c h rz e ś c ija ń s tw o .

29. P. P a c h c i a r e k , P rze g lą d b ib lio g r a fii z z a k r e s u filo z o fii relig ii, w : R o c z n ik i F ilo z o fic z n e 25 (1977) z. 2, s. 1,71— 192 (ro k w y d a n ia 1979) W w y d a n y m p rz e z T o w a r z y s tw o N a u k o w e K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e lsk ie g o p e rio d y k u n a u k o w y m u k a z a n o p o z y c je k s ią ż k o w e i z a w a rto ś ć c z a so p ism w ję z y k a c h o b cy ch .

30. R. S o b a ń s k i (red.), P o lsk a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za la ta 1972— 1973, W a rs z a w a 1979 (w y d a w c a : A T K )

W sp isie b ib lio g r a fic z n y m z e sta w io n o i o m ó w io n o p o z y c je z te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j, w ty m d o ty c z ą c e re lig ii w ogóle (s. 173— 188) i re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h i m is ji (s. 207— 214).

31. H. Z i m o ń SVD, B ib lio g r a fia e tn o lo g ic z n o -r e lig io z n a w c z a a r ty k u łó w i a n a le c tó w o p u b lik o w a n y c h w c za s o p iśm ie „ A n th r o p o s ” (to m y 1— 74 : 1906— 1979), w . H . Z i m o ń SV D , D zia ła ln o ść I n s t y t u t u A n th r o p o s

(11)

w d z ie d z in ie li n g w is t y k i, e tn o lo g ii i r e lig io z n a w s tw a , P ie n ię ż n o 1980, s. 246—282

W w y d a n y m d z ie le z s e r ii M a te r ia ły i S tu d ia K s ię ż y W e r b is tó w n r 17, z a w a r ty je s t m . in . sp is b ib lio g ra fic z n y w s z y s tk ic h a r ty k u łó w i a n a le c tó w p is m a „ A n th r o p o s ” w n a s tę p u ją c y m u k ła d z ie : 1. D z ia ł o g ólny. 2. A fry k a . 3. A m e ry k a . 4. A zja. 5. A u s tr a lia i O c e a n ia . 6. E u ro p a .

32.J. В a n i a k , S o c jo lo g ia re lig ii i r e lig ijn o ść . B ib lio g r a fia p ra c p o l s k ic h i p r z e k ła d ó w o b c y c h za la ta 1929— 1979, W a rs z a w a 1981

O p ra c o w a n ie w y d a n e w r a m a c h S tu d i ó w S o c jo lo g ic z n o -R e lig ijn y c h (n r 4), a o p ra c o w a n e w Z a k ła d z ie S o c jo lo g ii R e lig ii S to w a rz y s z e n ia A p o s to ls tw a K a to lic k ie g o o b e jm u je d w ie części: I. S tu d ia i m a t e r i a ły o ś ro d k ó w k o ś c ie l n y c h (w części te j p o d a n o b ib lio g r a fię d o ty c z ą c ą so cjo lo g ii re lig ii, s. 1—2). II. S tu d ia i m a t e r i a ły o śro d k ó w la ic k ic h (p o d a n o 62 b ib lio g ra fie re lig io z n aw cze, s. 93— 95).

33. L . G r a b o w s k i , W i e lk i N ie z n a n y . Z a r y s re lig io z n a w s tw a , P ł o c k г 1983, s. 211—219 (w y d a w c a : P ło c k ie W y d a w n ic tw o D iecezjaln e) P r e z e n to w a n a b ib lio g r a fia o b e jm u je p o z y c je te o lo g ic z n e , filo zo ficzn e o ra z re lig io z n a w c z e .

34. W . R o s ł o n O F M C o n v . — J . L a s k o w s k i S J, P o ls k a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za la ta 1974— 1976, cz. 1, W a rs z a w a 1983 (w y d a w c a : A T K )

C zęść I I I z e s ta w u b ib lio g ra fic z n e g o p t. R e lig io z n a w s tw o (s. 126— 138) u j ę  to w p u n k ta c h : z a g a d n ie n ia o g ólne, so c jo lo g ia re lig ii, re lig ie n ie c h r z e ś c ija ń skie.

35. Z. J . Z d y b i с к a, C z ło w ie k i re lig ia . Z a r y s filo z o fii relig ii, L u b lin 3

1984, s. 319— 331

W y d a n e p rz e z R e d a k c ję W y d a w n ic tw K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e l sk ieg o p o z y c ja Z p ra c W y d z ia łu F ilo z o fii C h r z e ś c ija ń s k ie j K U L (1 w y d . T o  w a rz y s tw o N a u k o w e K U L ) p r e z e n tu je a r t y k u ły i d z ie ła z w a r te w e d łu g n a s tę p u ją c e g o u k ła d u : b ib lio g r a fie z a w ie ra ją c e p o z y c je z filo z o fii re lig ii o ra z w y b r a n e p o z y c je z filo z o fii re lig ii.

36. L. B a l t e r i in. (red.), P o ls k a b ib lio g r a fia n a u k k o ś c ie ln y c h za la ta 1977— 1979, z e sz y t 1, W a rs z a w a 1986 (w y d a w c a : A TK )

W z e s ta w ie b ib lio g r a fic z n y m u ję to m . in. p o z y c je w części p t. R e lig io  z n a w s tw o (s. 112— 134) w d z ia ła c h : z a g a d n ie n ia o g ó ln e, so cjo lo g ia re lig ii, r e  lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie .

37. H . Z i m o ń SV D , W y b r a n a re lig io lo g ic zn a b ib lio g r a fia p o ls k a , w : G . L a n c z k o w s k i , W p r o w a d z e n ie do r e lig io z n a w s tw a , W a rs z a w a 1986, s. 149— 163 (w y d a w c a : V e rb in u m . W y d a w n ic tw o K się ż y W e r b istó w )

B ib lio g ra f ia p o d a je p u b lik a c je z w a r te (z X I X i X X w.) d o ty c z ą c e h u m a n is ty c z n y c h d y s c y p lin re lig io z n a w c z y c h (h is to r ia re lig ii, e tn o lo g ia re lig ii, f e n o m e n o lo g ia re lig ii) o ra z filo z o fii i te o lo g ii re lig ii, a ta k ż e c z a so p ism a i w y d a w n ic tw a e n c y k lo p e d y c z n e p o ru s z a ją c e p ro b le m a ty k ę re lig io z n a w c z ą (łącz n ie 385 ty tu łó w ).

38. M. M a j e w s k i S DB — H. Z i m o ń SV D, R e lig io z n a w s tw o w k a  te c h e z ie . M a te r ia ły k a te c h e ty c z n e z r e lig io z n a w s tw a , K r a k ó w 1987 W y d a n a n a k ła d e m I n s p e k to r a t u T o w a r z y s tw a S a le z ja ń s k ie g o w K r a k o  w ie p o z y c ja , n a k tó r ą s k ła d a s ię z b ió r a r ty k u łó w p ra c o w n ik ó w i a b s o lw e n tó w K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o , p o d a je w y b r a n ą b ib lio g r a fię do n a s tę p u ją c y c h te m a tó w : n a u k i re lig io lo g ic z n e , czy m je s t i d la c z e g o is tn ie je re lig ia , g e n e z a re lig ii, re lig ia a o so b o w o ść c z ło w ie k a , sp o łe c z n y c h a r a k t e r re lig ii, re lig ia a k u lt u r a , m a r k s iz m a re lig ia , a te iz m , re lig ie lu d ó w p ie r w o t

(12)

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y _{1 5 7}

n y c h , k o n fu c ja n iz m , ta o iz m , sin to iz m , ju d a iz m , b u d d y z m , is la m , p o c h o d zen ie c h r z e ś c ija ń s tw a , c h rz e ś c ija ń s tw o a re lig ie n ie c h r z e ś c ija ń s k ie w ś w ie tle te o lo g ii b ib lijn e j (z a ry s p ro b le m a ty k i). E u g e n iu s z S a k o w ic z , L u b lin III. O P R A C O W A N IA W p o ls k ie j k u ltu r z e la ic k ie j za do sy ć p o w sz e c h n ie p r z y j ę tą u c h o d z i k o n c e p c ja re lig io z n a w s tw a p a d a n a p rz e z Z. P o n i a t o w s k i e g o . Z g o d n ie z tą k o n c e p c ją p rz e d m io te m re lig io z n a w s tw a ja k o n a u k i o re lig ia c h je s t c a ło k s z ta łt p e w n e j k a te g o r ii z a jw is k s p o łe c z n y c h , z w a n y r e lig ią . W b a d a n ia c h re lig io z n a w c z y c h , w e d łu g Z. P o n ia to w s k ie g o , n ie ty lk o n a le ż y o p isać, z a n a li zo w ać i s k la s y fik o w a ć ró ż n e f a k ty re lig ijn e , lecz ta k ż e u s ta lić z a le żn o ści re lig ii od p ro c e s ó w sp o łe c z n y c h i p rz y ro d n ic z y c h , o d b ija n y c h w m y ś le n iu lu d z k im . D o p ie ro p o z n a n ie ty c h z a le ż n o śc i p o zw o li sfo rm u ło w a ć p r a w a ro z w o ju re lig ii. M e to d a e m p iry c z n a , sto s o w a n a w t a k o k re ś lo n y c h b a d a n ia c h n a d z ja w is k ie m re lig ii, p o z w o liła b y je d y n ie n a o b ję c ie n im i w ie rz e ń , p r a k t y k i o rg a n iz a c ji re lig ijn y c h , n a to m ia s t n ie z e z w a la ła b y n a z a jm o w a n ie się k w e s tią is tn ie n ia B oga, ja k o n a u k o w o n ie s p ra w d z a ln ą 1. J u ż sam o z a p o z n a n ie się z ta k ą te o r ią re lig io z n a w s tw a p o z w a la d o strz e c je d e n f a k t. U p o d s ta w m e to d o lo g ic z n y c h ta k ie j k o n c e p c ji b a d a ń z ja w is k a r e lig ii z n a jd u j ą się z a ło ż e n ia m e ta e m p iry c z n e m a r k s is to w s k ie j te o r ii re lig ii. T y m s a m y m p rz e d m io t r e f le k s j i n a d p r o b le m a ty k ą za ło ż e ń m e to d o lo g ic z n y c h re lig io z n a w s tw a la ic k ie g o p r a w ie c a łk o w ic ie s p ro w a d z a się do z a g a d n ie n ia zało ż e ń m a r k s i sto w s k ie j filo z o fii re lig ii.

J a k p o d k re ś la w ie lu b a d a c z y , filo zo ficzn e w y ja ś n ie n ie o g ó ln o lu d z k ie g o f a k t u re lig ijn e g o n ig d y n ie je s t te o r ią w p e łn i a u to n o m ic z n ą , z b u d o w a n ie b o w ie m ja k ie jk o lw ie k te o r ii re lig ii w y m a g a u p rz e d n ie g o w y ja ś n ie n ia s p r a w b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h , d o ty c z ą c y c h is to ty sam e g o c z ło w ie k a , n a tu r y o ta c z a ją c e g o go ś w ia ta i m o ż liw o śc i p ra w d z iw e g o p o z n a n ia rz e c z y w isto śc i. D la te g o te ż ż a d e n r o d z a j filo z o fii re lig ii n ie m oże b y ć k o n c e p c ją c a łk o w ic ie o d e rw a n ą od o k re ś lo n e j te o r ii p o z n a n ia , filo z o fii c z ło w ie k a i c ało ścio w ej ■wizji rz e c z y w is to ś c i2. K o n s e k w e n tn ie ró w n ie ż m a r k s is to w s k a te o r ia re lig ii o ra z z a le ż n a od n ie j k o n c e p c ja re lig io z n a w s tw a la ic k ie g o p r z y jm u je p e w n e m e ta te o r e ty c z n e z a ło ż e n ia z p ła s z c z y z n y gn o zeo lo g ii, a n tr o p o lo g ii i o n to lo g ii. D o b re ro z p o z n a n ie n a jb a r d z ie j is to tn y c h z ty c h zało ż e ń m oże z n a c z n ie u ła tw ić u d z ie le n ie o d p o w ie d z i n a d w a z a s a d n ic z e p y ta n ia . P ie r w s z e z n ic h d o ty c z y p ra w d z iw o ś c i m a r k s is to w s k ie j te o r ii re lig ii, czy li s ta w ia o no p ro b le m , c z y ta k a te o r ia s ta n o w i b e z s tro n n e o d c z y ta n ie p r a w d y o p e łn y m fa k c ie r e lig ijn y m , czy te ż p rz e c iw n ie — je s t o n a ty lk o in t e r p r e ta c j ą n a rz u c o n ą w y b r a n y m fa k to m . D ru g ie z ty c h p y ta ń d o ty c z y p rz e d m io tu r z e te ln e j d y s k u s ji (d ialo g u ) m ię d z y m a r k s is ta m i a p rz e d s ta w ic ie la m i in n y c h k o n c e p c ji re lig ii. U d z ie le n ie w ła ś c iw e j o d p o w ie d z i n a te o b a p y ta n i a w a r u n k u je p r a

w id ło w y ro z w ó j w sp ó łc z e s n e j te o lo g ii re lig ii w k o n te k ś c ie ż y c ia k a ż d e g o K o śc io ła lo k a ln e g o .

1 P o r. Z. P o n i a t o w s k i , W s tę p do r e lig io z n a w s tw a , W a r s z a w a3 1962,

86— 92; t e n ż e , R e lig io z n a w s tw o , w : M a ły s ło w n ik r e lig io z n a w c z y , W a rs z a w a 1969, 378— 379; M. N o w a c z y k — Z. P o n i a t o w s k i , P r z e d m io t, d z ie d z in y i h is to r ia r e lig io z n a w s tw a , E u h e m e r 30 (1986) n r 4— 5, 5— 17. P ra w ie id e n ty c z n ą te o r ią b a d a ń z ja w is k a re lig ii p r z y jm u je E. С i u p а к (R elig ia г r e lig ijn o ść , W a rs z a w a 1982, 5— 8).

2 P o r. А. В r o n k, O g ra n ic z e n ia a n a lity c z n e j filo z o fii re lig ii, w : H. Z i m o ń (red.), Z za g a d n ie ń e tn o lo g ii i re lig io z n a w s tw a , W a rs z a w a 1986, 98— 124; Z. Z d y b i с к a, C z y m je s t i d la czeg o is tn ie je relig ią . — R e lig ia w u ję c iu filo z o fii re lig ii, A te n e u m K a p ła ń s k ie 108 (1987) z. 486, 198—213.

(13)

158

Z a ł o ż e n i a g n o z e o 1 o g i с z n e

R z e te ln ą r e f le k s ję n a d g łó w n y m i tw ie r d z e n ia m i te o rio p o z n a w c z y m i s y s te m u m a r k s is to w s k ie g o p r z e d s ta w ił W . C h u d y . A u to r te n w y k a z a ł, że czy sto f u n k c jo n a ln e u ję c ie k la s y c z n e g o p rz e c iw s ta w ie n ia te o rio p o z n a w c z e g o : p o d m io t — p rz e d m io t p o z n a n ia , n ie ty lk o p ro w a d z i do k o n ie c z n e g o p r z y ję c ia „ s y tu a c jo n is ty c z n e g o ” r e la ty w iz m u p o zn a w c z e g o , lecz ta k ż e n ie u c h r o n n ie w ie d z ie d o b a rd z o c h a r a k te r y s ty c z n e g o d la filo z o fii m a r k s is to w s k ie j p r a k t y c y z m u 3. T e n p r a k ty c y z m n a jb a r d z ie j w y ra ź n ie p r z e ja w ia się w m a r k s is to w s k im ro z u m ie n iu sa m e j filo zo fii, ja k i je j z a d a ń .

K la s y c y m a r k s iz m u u to ż s a m ili filo z o fię z id e o lo g ią i d z ia ła n ie m . Ic h z d a n ie m w filo z o fii n ie c h o d zi o p o z n a n ie p r a w d y , lecz o p rz e m ia n ę ś w ia ta , z w łaszcza p rz e m ia n ę s to s u n k ó w e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h w e d łu g id e i p r z y ję te j p rz e z tw ó rc ó w d o k tr y n y . W t e j p e r s p e k ty w ie m y ś l je s t u s p r a w ie d liw io n a ty lk o o ty le , o ile s ta n o w i ś r o d e k o k re ś lo n e g o d z ia ła n ia . K o n k r e tn ie w m a r k s iz m ie m y ś l je s t ś r o d k ie m re w o lu c y jn e j p rz e m ia n y s to s u n k ó w m ię d z y lu d z k ic h w d z ie d z in ie p ra c y . W sz y stk o n a to m ia s t co ta k ie j p r z e m ia n ie p rz e s z k a d z a je s t złem , k tó r e n a le ż y w y e lim in o w a ć z ży cia . P rz e z k la s y k ó w m a r k s iz m u za n a c z e ln y p r z e ja w te g o r o d z a ju z łe j m y ś li a r b i t r a l n ie z o s ta ła u z n a n a re lig ia . W te n sp o só b ju ż n a p o c z ą tk u r e f le k s j i m a r k s i s to w s k ie j re lig ia z g ó ry z o s ta je z re d u k o w a n a do cz y sto n a tu r a ln e g o z ja w is k a k u ltu ro w e g o . Ł a tw o m o ż n a d o strz e c , że to w s tę p n e z re d u k o w a n ie re lig ii p rz y jm o w a li n ie ty lk o k la s y c y m a r k s iz m u , lecz ta k ż e tw ó rc y n o w sz y c h k o n c e p c ji r e lig ii w sz e ro k o ro z u m ia n y m n u r c ie m a r k s is to w s k im 4. Z te j te ż r a c j i p r a k ty c y z m s y s te m u m a rk s is to w s k ie g o , b e z p o śre d n io p ro w a d z ą c y do cz y sto n a tu r a lis ty c z n e g o ro z u m ie n ia re lig ii, n a le ż y u z n a ć za je d n o z n a c z e ln y c h z a ło ż e ń m a r k s is to w s k ie j filo z o fii re lig ii i la ic k ie g o re lig io z n a w s tw a .

A b s o lu tn e p rz y z n a n ie p ie r w s z e ń s tw a p r a k ty c e p rz e d m y ś lą w c a ły m s y s te m ie m a r k s is to w s k im p o c ią g a za s o b ą jeszcze in n ą z n a m ie n n ą k o n s e k w e n c ję n a p ła s z c z y ź n ie re lig io lo g ic z n e j. J a k o d n o to w a ł to М . А. К r ą p i e c, m a r k s iś c i u z n a ją c w ła s n y s y s te m z a „ ś w ia to p o g lą d n a u k o w y ”, b ę d ą c y ’’n a d b u d o w ą id e o lo g ic z n ą ” p o p ra w n y c h s to s u n k ó w sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , p o s z u k u ją ró w n o c z e ś n ie u lu d z i r e lig ijn y c h p o d o b n e j „ id e o lo g ii”, k tó r e j w p ra w d z iw e j r e lig ii po p r o s tu n ie m a . D la te g o m a r k s iś c i m ie s z a ją w ia r ę , teo lo g ię, filo z o fię , n a u k ę i p o g lą d n a ś w ia t, a b y m ie ć „ p a r t n e r a ” d la sw o je j w ła s n e j id eo lo g ii. D o k o n u ją w ię c ta k ie g o p o m ie s z a n ia s ta n o w is k , k tó r e ju ż c a łk o w ic ie u n ie m o ż liw ia rz e te ln ą d y s k u s j ę 5. W y d a je się, że ta k ie p o m ie sz a n ie s ta n o w is k p o z n a w c z y c h je s t ty lk o in n ą f o r m ą re d u k c y jn e g o u ję c ia r e lig ii ja k o czy sto n a tu r a ln e g o z ja w is k a sp o łe c z n o -k u ltu ro w e g o .

I n n y m g n o z e o lo g ic z n y m z a ło ż e n ie m p rz y jm o w a n y m w m a r k s is to w s k ic h b a d a n ia c h n a d z ja w is k ie m re lig ii je s t te o r ia d ia le k ty k i ro z u m ia n e j ja k o m e to d a b a d a ń rz e c z y w is to śc i. J e d n a k ż e d la m a r k s is tó w , co p o d k re ś la A . S t ę p i e ń , d ia le k ty k a je s t ró w n o c z e śn ie te o r ią rz e c z y w is to śc i i te o r ią o m e to d z ie j e j b a d a ń . K o n s e k w e n tn ie w m a r k s is to w s k ie j k o n c e p c ji filo z o fii p r o b le m a ty k a te o rio p o z n a w c z a je s t śc iśle p o w ią z a n a z p r o b le m a ty k ą o n to lo g ic z n ą 6.

3 W . C h u d y , C z ło w ie k ja k o p o d m io t a lb o c z ło w ie k ja k o fu n k c ja ? , w: A. B. S t ę p i e ń (red.), W o b e c filo z o fii m a r k s is to w s k ie j. P o ls k ie d o ś w ia d  c ze n ia , R z y m 1987, 87— 104.

4 A . S i e m i a n o w s k i , C z ło w ie k i p ra w d a , P o z n a ń 1987, 213—219; Z. Z d y b i c k a , C z ło w ie k — zb a w c ą c z ło w ie k a ? U w a g i o m a r k s i s to w s k i e j te o r ii re lig ii, w: A. B. S t ę p i e ń (red.), d z. c y t., 194— 195. W c z e ś n ie j (s. 181— 185) a u to r k a t a o p is a ła m a r k s is to w s k ą r e d u k c ję r e lig ii do fa k tó w sp o łecz n y ch .

5 М . А. К r ą p i e c, D ialog? w : A . B. S t ę p i e ń (red.), d z. c y t., 7— 17, * P o r. A. B. S t ę p i e ń , R y s r o z w o ju filo z o fii m a r k s i s to w s k i e j i p r o b le m d ia lo g u filo z o fic z n e g o z m a r k s iz m e m od 1945 r., w : t e n ż e (red.), dz. c y t., 19—57.