z. 121 Transport 2018
Damian Lach, Elżbieta Macioszek
Katedra Systemów Transportowych i Inżynierii Ruchu, Wydział Transportu, Politechnika Śląska
ANALIZA WYBRANYCH USŁUG ITS
WYKORZYSTYWANYCH W PUBLICZNYM
TRANSPORCIE ZBIOROWYM
Rękopis dostarczono: marzec 2018
Streszczenie: Inteligentne Systemy Transportowe (ITS) stanowią zbiór narzędzi umożliwiających
lepsze i efektywniejsze wykorzystanie istniejącej infrastruktury drogowej. Wspomagają funkcjonowanie systemów transportowych na wybranych obszarach. Usługi ITS nie są jedynie związane z poprawą warunków ruchu pojazdów indywidualnych ale także z funkcjonowaniem publicznego transportu zbiorowego na obszarze ich oddziaływania. Dzięki dostępnym funkcjom ITS nadzór nad funkcjonowaniem publicznego transportu zbiorowego stał się łatwiejszy i pozwala osiągnąć zamierzone efekty w postaci zwiększenia znaczenia publicznego transportu zbiorowego (PTZ) w systemach transportowych miast i aglomeracji. Ustanawianie priorytetów przejazdu pojazdom PTZ, zamykanie ulic dla ruchu pojazdów indywidualnych, nadzór nad ruchem pojazdów PTZ, systemy dynamicznej informacji pasażerskiej czy natychmiastowe reagowanie na sytuacje awaryjne to jedne z wielu dostępnych funkcji ITS w publicznym transporcie zbiorowym. W artykule przedstawiono analizę funkcjonowania wybranych usług ITS wspomagających funkcjonowanie publicznego transportu zbiorowego na wybranych obszarach województwa śląskiego.
Słowa kluczowe: Publiczny Transport Zbiorowy, Inteligentne Systemy Transportowe, System
Dynamicznej Informacji Pasażerskiej, Śląska Karta Usług Publicznych.
1. WPROWADZENIE
Inteligentne Systemy Transportowe (ITS) to zbiór narzędzi umożliwiających lepsze i efektywniejsze wykorzystanie dostępnej infrastruktury transportowej w celu uzyskania maksymalnych zysków i minimalnych kosztów przy optymalizacji sieci systemów transportowych analizowanego obszaru. Ze względu na swe liczne zalety ich zastosowanie w różnych gałęziach transportu opisane zostało już w wielu zarówno krajowych jak i zagranicznych pracach naukowych (m.in.: [1], [2], [6], [7], [9], [10], [11], [13]). Dzięki inteligentnym systemom transportowym możliwe jest efektywne sterowanie, zarządzanie oraz nadzór nad m.in. ruchem drogowym. Dzięki takim systemom możliwe jest minimalizowanie negatywnego wpływu transportu na środowisko naturalne, a co za tym idzie, polepszenie standardów życia mieszkańców miast i aglomeracji. W przypadku publicznego transportu zbiorowego (PTZ) jednym z głównych zadań ITS jest zwiększenie
udziału PTZ w ogólnych liczbach podróży w miastach i aglomeracjach. Usługi ITS w zakresie publicznego transportu zbiorowego wykorzystywane są najczęściej w [4]: - systemach sieciowych koordynacji sygnalizacji, dzięki którym możliwa jest zmiana
cyklów faz i czasów trwania poszczególnych faz sygnalizacyjnych w taki sposób, aby nadawany był priorytet przejazdu dla pojazdów publicznego transportu zbiorowego. Możliwa jest koordynacja nadawania priorytetów dla pojazdów PTZ na sąsiednich skrzyżowaniach posiadających sygnalizację świetlną i będących skoordynowanymi z pozostałymi sygnalizacjami świetlnymi,
- selektywnej detekcji i sterowaniu dla zapewnienia wyżej wymienionego priorytetu przy sygnalizacji dla pojazdów publicznego transportu zbiorowego,
- ustalaniu lokalizacji pojazdów, które pozwala na informowanie pasażerów korzystających z usług PTZ o rzeczywistej lokalizacji pojazdu będącego na trasie oraz natychmiastowego informowania o ewentualnych opóźnieniach lub zmianach tras przejazdu poszczególnych pojazdów wynikających z sytuacji awaryjnych,
- znakach o zmiennej treści, co pozwala m.in. na czasowe wytyczenie buspasów na określonych pasach ruchu w przypadku dróg wielopasowych. W przypadku dróg jednopasowych możliwe jest zamknięcie drogi dla pojazdów indywidualnych,
- monitoringu pogody i warunków na jezdni. Usługa ta szczególnie istotna jest w przypadku trudnych warunków pogodowych, kiedy to możliwe jest ostrzeganie kierowców pojazdów PTZ o złych warunkach panujących na drogach,
- nadzorze ruchu z użyciem kamer wizyjnych, co pozwala na obserwację warunków ruchu panujących na obszarze objętych danym monitoringiem. Obraz z kamer pozwala na przekazywanie informacji o ww. warunkach ruchu dyspozytorowi ruchu pojazdów transportu publicznego,
- systemach numerycznej analizy obrazów z kamer umiejscowionych na drogach, co pozwala na monitorowanie warunków panujących na wydzielonych pasach dla autobusów, - systemach automatycznego pobierania opłat. Systemy te umożliwiają m.in. pobieranie
opłat za korzystanie z usług oferowanych przez poszczególnych organizatorów za pomocą bezdotykowych nośników danych (np. e-portmonetka) oraz urządzeń zainstalowanych w pojazdach,
- systemach bezpieczeństwa zamontowanych w pojazdach, co pozwala m.in. na uniemożliwienie uruchomienia pojazdu przez osoby nieuprawnione.
Wprowadzane w aglomeracji górnośląskiej różnych usług ITS przyczynia się do wzrostu komfortu podróżowania środkami publicznego transportu zbiorowego. W związku z powyższym w artykule poddano analizie wybrane usługi ITS wykorzystywane w publicznym transporcie zbiorowym. W artykule skupiono się na dwóch usługach ITS. Dotyczą one systemów: lokalizacji pojazdów oraz automatycznej opłaty za przejazd środkami PTZ (opłata za przejazd pasażera pojazdem komunikacji zbiorowej). Funkcjonowanie pierwszego systemu zostało przeanalizowane na przykładzie miasta Jaworzno, w którym istnieje System Dynamicznej Informacji Pasażerskiej oparty na lokalizacji pojazdów [17]. Z kolei analizę funkcjonowania systemu automatycznej opłaty za przejazd środkami PTZ oparto na ocenie funkcjonowania systemu Śląskiej Karty Usług Publicznych (ŚKUP), który został wdrożony na wybranych obszarach objętych usługami oferowanymi przez Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (KZK GOP) [18]. Ocena funkcjonowania obydwu wymienionych systemów została dokonana na podstawie wyników badań ankietowych przeprowadzonych
na analizowanych obszarach. Usługi oferowane przez SDIP w mieście Jaworzno oraz ŚKUP, która została wdrożona na wybranych obszarach aglomeracji górnośląskiej są pozytywnie odbierane przez użytkowników.
2. ANALIZA WYBRANYCH USŁUG ITS
NA OBSZARZE AGLOMERACJI GÓRNOŚLĄSKIEJ
Obszary aglomeracji, czyli tereny najczęściej silnie zurbanizowane charakteryzują się dużą dynamiką zmian pod względem liczby ludności, ekonomii, przemysłu oraz kultury. Wszystkie wymienione czynniki bezpośrednio oddziałują na zachowania komunikacyjne mieszkańców oraz destynacje poszczególnych podróży. Wzrost mobilności mieszkańców obszarów zurbanizowanych determinuje ciągły rozwój i modernizacje istniejących systemów transportowych. Dotyczy to zarówno systemów wspomagających ruch pojazdów indywidualnych jak i publicznego transportu zbiorowego. Wraz z rozwojem technologii na rynku oferowane są różnego rodzaju systemy wspomagające funkcjonowanie konkretnych systemów transportowych. Aby wspomniane systemy wspomagające (m.in. ITS) funkcjonowały w sposób zadowalający najczęściej należy dokonać niezbędnej modernizacji lub przebudowy infrastruktury technicznej. Inteligentne Systemy Transportowe w sposób właściwy spełniają swoją rolę jeżeli na danym obszarze funkcjonuje również integracja organizacyjno-administracyjna. Szczególnie jeżeli dotyczą obszarów aglomeracyjnych składających się z więcej, niż jednej jednostki administracyjnej. Takim przykładem jest Aglomeracja Górnośląska, której obszar oddziaływania wytyczają granice 19 miast o powierzchni 1468,82 km2 oraz łącznej liczbie ludności przekraczającej 2 miliony mieszkańców [5]. Efektywna współpraca pomiędzy poszczególnymi jednostkami administracyjnymi może przynieść korzyści wynikające z zastosowania elementów ITS na określonych obszarach oraz w określonych dziedzinach transportowych. Miastem na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej, które do tej pory w sposób efektywny rozwija usługi ITS jest miasto Gliwice [14]. Wybudowanie Centrum Sterowania Ruchu oraz modernizacja i rozbudowa infrastruktury towarzyszącej przynoszą efekty w postaci ciągłego usprawnienia funkcjonowania systemów transportowych. W Gliwicach nadane zostały priorytety dla określonych linii publicznego transportu zbiorowego powodując tym samym zwiększenie zainteresowania tą formą transportu. Ponadto, odpowiednia obsługa podróżnych oraz szybki przepływ informacji przyczyniają się do wzrostu komfortu podróżowania co także oddziałuje na liczbę pasażerów. W artykule skoncentrowano się na dwóch systemach dostępnych w architekturze ITS, które funkcjonują na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej. Są to system lokalizacji pojazdów oraz system automatycznego poboru opłat. Do analiz wybrano miasto Jaworzno, które posiada swój odrębny system publicznego transportu zbiorowego oraz dobrze rozbudowany System Dynamicznej Informacji Pasażerskiej (SDIP). Szczegółowy opis funkcjonowania systemu przedstawiono m.in. w [16]. Właśnie ten czynnik uwarunkował wybór miasta spośród wszystkich, w których dostępne są systemy z zakresu ITS. Kolejnym obszarem analizy jest obszar oddziaływania KZK GOP. KZK GOP z kolei wdrożył system automatycznej opłaty za przejazd środkami PTZ w postaci karty
ŚKUP. System ten charakteryzuje się dużym wyborem spośród dostępnych ofert sposobu płatności za przejazd. Szczegółowy opis funkcjonowania systemu przedstawiono w m.in. w [19].
2.1. SYSTEM LOKALIZACJI POJAZDÓW
NA PRZYKŁADZIE MIASTA JAWORZNO
System lokalizacji pojazdów Przedsiębiorstwa Komunikacji Miejskiej w Jaworznie (PKM Jaworzno) oparty jest na systemie nawigacji satelitarnej GPS (Global Positioning System). W pojazdach zainstalowane są odbiorniki sygnału GPS w celu dokładnej ich lokalizacji na trasie. Informacje o dokładnej lokalizacji pojazdu przesyłane są do tablic dynamicznej informacji pasażerskiej zlokalizowanych na wybranych przystankach sieci komunikacyjnej PKM Jaworzno. Dzięki tej usłudze pasażer otrzymuje dokładną informację o planowanym przyjeździe pojazdu objętego tym systemem (tzw. rzeczywisty czas przyjazdu/odjazdu). Informacja o lokalizacji przesyłana jest również do dyspozytora ruchu, który mając informacje o ewentualnych opóźnieniach może podjąć kroki w celu zminimalizowania niedogodności z tym związanych m.in. poprzez wysłanie autobusu zastępczego do wykonania kolejnych kursów zgodnie z rozkładem jazdy. Nowością na rynku transportowym w dziedzinie dynamicznej informacji pasażerskiej w Polsce, która została wdrożona przez PKM Jaworzno są e-papierowe rozkłady jazdy. Na przystankach są one przedstawiane w formacie zwykłych rozkładów jazdy jednak wyświetlane są rzeczywiste czasy odjazdów na podstawie lokalizacji pojazdów.
Rys. 1. Schemat blokowy działania Systemu Dynamicznej Informacji Pasażerskiej Lokalizacja pojazdu (GPS) Przesył informacji o lokalizacji pojazdu Dyspozytor (informacja m.in. o opóźnieniach) Informacja dla Informacja na tablicach przystankowych Informacja na e-papierowych rozkładach Informacja w aplikacji mobilnej lub na stronie internetowej Reakcja na odchyłki
względem rozkładu jazdy
Taka forma dynamicznej informacji pasażerskiej jest alternatywą dla większych tablic (najczęściej diodowych), których koszt zakupu i instalacji jest znacznie większy. Na rys. 1 przedstawiono poglądowy schemat blokowy funkcjonowania systemu lokalizacji pojazdów publicznego transportu zbiorowego na przykładzie PKM Jaworzno i systemu www.kiedyprzyjedzie.pl.
W latach 2014-2016 zostały przeprowadzone badania ankietowe wśród pasażerów linii autobusowych obsługiwanych przez PKM Jaworzno. Szczegółową charakterystykę badań wraz z formularzem ankiety przedstawiają materiały [12]. Badania te miały na celu uzyskanie informacji na temat oceny funkcjonowania Systemu Dynamicznej Informacji Pasażerskiej, która działa na obszarze sieci komunikacyjnej PKM Jaworzno. Przyjęta metoda badawcza pozwoliła na wskazanie tych elementów systemu informacji pasażerskiej, które funkcjonują w sposób odmienny względem oczekiwań ze strony pasażerów korzystających z usług publicznego transportu zbiorowego.
Struktura ankiety zawierała 20 pytań. Pierwsze 5 pytań dotyczyło charakterystyki respondenta oraz jego typowych zachowań komunikacyjnych. Pozostałe 15 pytań odnosiło się bezpośrednio do subiektywnej oceny funkcjonowania systemu publicznego transportu zbiorowego na terenie miasta Jaworzno oraz Systemu Dynamicznej Informacji Pasażerskiej. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w formie elektronicznej oraz w formie wywiadu w terenie i były w pełni anonimowe. Poniżej przedstawiono wybrane wyniki badań ankietowych.
Jak wykazały wyniki badań większość osób korzystających z usług linii autobusowych obsługiwanych przez PKM Jaworzno wysoko ocenia poziom oferowanych usług (rys. 2). Jedynie 9 % osób ankietowanych oceniło usługi jako złe lub bardzo złe. Wysoka ocena usług oferowanych przez PKM Jaworzno może wynikać z faktu, iż część autobusów wyposażonych jest w takie elementy jak: bezpłatny dostęp do internetu, stacjonarne ładowarki USB oraz automaty biletowe. Wyposażenie pojazdów w tego typu elementy zdecydowanie podnosi jakość oferowanych usług.
Rys. 2. Ocena jakości usług oferowanych przez PKM Jaworzno
W procesie przekazu informacji o czasach odjazdów pojazdów z poszczególnych przystanków publicznego transportu zbiorowego najczęściej wykorzystywane są
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 52% 34% 5% 5% 4% u d ział p ro cen to w y [ % ] stopień zadowolenia [-]
elektroniczne ekrany SDIP na przystankach, aplikacja mobilna oraz rozkłady jazdy na stronie internetowej (rys. 3). Wynika to z faktu przekazywania informacji o rzeczywistej lokalizacji pojazdu na trasie co powoduje, że wymienione formy przekazu informacji są bardziej wiarygodne od tradycyjnych rozkładów jazdy udostępnianych na przystankach. Jak wskazują wyniki badań, pasażerowie coraz rzadziej korzystają z tradycyjnych rozkładów jazdy. Należy jednak podkreślić fakt, iż w przeprowadzonych badaniach nie uwzględniono e-papierowych rozkładów jazdy. Wynika to z faktu przeprowadzenia badań ankietowych przed wprowadzeniem (w 2016 roku) nowej usługi na sieci komunikacyjnej PKM Jaworzno. Uzyskane wyniki potwierdzają również inne publikacje np. [20], w której to System Dynamicznej Informacji Pasażerskiej funkcjonujący we Wrocławiu przedstawiony jest jako rzetelna i sprawdzająca się w praktyce forma informacji o lokalizacji pojazdu względem tradycyjnego rozkładu jazdy.
Rys. 3. Wskazywany przez respondentów sposób sprawdzania informacji o czasach odjazdów pojazdów PTZ
Większość respondentów ocenia dostęp do rozkładów jazdy jako bardzo dobry lub dobry (rys. 4). Jedynie 3 % respondentów nie ma zdania na ten temat. Należy zauważyć, że pytanie dotyczyło wszystkich form udostępniania rozkładu jazdy (z wyjątkiem e-papierowych rozkładów jazdy). Dostęp do rozkładu jazdy to jeden z podstawowych postulatów, który stawiany jest organizatorom publicznego transportu zbiorowego aby stanowił on dla pasażerów atrakcyjną formą przemieszczania się. Publikacje takie m.in. jak [3], [8] potwierdzają, że czytelny oraz ogólnodostępny rozkład jazdy jest wymogiem, który muszą spełniać wszyscy przewoźnicy funkcjonujący na terenie Polski.
Rys. 4. Ocena dostępu do rozkładów jazdy
6%
29%
34% 31%
tradycyjny rozkład jazdy
rozkład jazdy na stronie internetowej
elektroniczne ekrany SDIP na przystankach aplikacja mobilna 54% 43% 3% bardzo dobrze dobrze nie mam zdania źle
Zdecydowana większość pasażerów linii autobusowych obsługiwanych przez PKM Jaworzno (69 %) pozytywnie ocenia elektroniczne tablice SDIP na przystankach publicznego transportu zbiorowego i uważa je za praktyczne rozwiązanie (rys. 5). Pozostali respondenci uznają je za raczej praktyczne, czyli posiadające funkcje przydatności dla podróżnych jednak nie uważają ich za konieczny element wyposażenia infrastruktury przystankowej. Odpowiednie wyposażenie przystanków publicznego transportu zbiorowego może pozytywnie wpłynąć na ocenę usług oferowanych przez organizatorów i zachęcić potencjalnych pasażerów (dotychczas stałych użytkowników samochodów osobowych) do skorzystania z ich oferty.
Rys. 5. Ocena przydatności elektronicznych ekranów SDIP na przystankach
Ostatnim elementem badań ankietowych było zebranie ogólnych informacji na temat oceny wprowadzonych zmian oraz funkcjonalności dotychczas wdrożonych Systemów Dynamicznej Informacji Pasażerskiej w mieście Jaworzno. Około 80 % respondentów uważa te zmiany za korzystne i mające pozytywny wpływ na jakość oferowanych usług przewozowych. Zgodnie z pracą [15] osoby korzystające z usług publicznego transportu zbiorowego oczekują rzetelnej informacji o najbliższych odjazdach pojazdów z poszczególnych przystanków co przekłada się na ogólną ocenę funkcjonowania danego systemu transportowego. Jak wykazały przeprowadzone badania ankietowe, taką właśnie rzetelną informację zapewnia SDIP w mieście Jaworzno.
2.2. SYSTEM AUTOMATYCZNEJ OPŁATY ZA PRZEJAZD
ŚRODKAMI PTZ NA PRZYKŁADZIE ŚKUP
W dzisiejszych czasach systemy automatycznej opłaty za przejazd PTZ są coraz powszechniejszą formą poboru opłat za wykonanie usługi transportowej. W przypadku publicznego transportu zbiorowego w Polsce systemy te nie są dosyć popularne na rynku przewozów pasażerskich. System Śląskiej Karty Usług Publicznych wpisuje się w system automatycznego poboru opłat. Wymieniony system oferuje duży wachlarz możliwości, gdyż nie jest związany wyłącznie z publicznym transportem zbiorowym. Dzięki karcie ŚKUP
69% 31% 0% 0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% praktyczne raczej praktyczne raczej niepraktyczne niepraktyczne u d ział p ro cen to w y [ % ] typ odpowiedzi [-]
możliwe jest także uiszczanie opłat za korzystanie z miejsc parkingowych w wyznaczonych strefach czy też dokonywanie opłat związanych z usługami kulturalno-rekreacyjnymi.
Projektem ŚKUP objętych jest 21 gmin oraz obszar funkcjonalny KZK GOP. Dzięki karcie ŚKUP korzystanie z usług PTZ stało się prostsze a sam system opłat jest bardzo intuicyjny. W przypadku korzystania z usług PTZ karta ŚKUP oferuje wiele możliwości dokonania opłat. Na karcie możliwe jest zakodowanie biletów jednorazowych, krótkookresowych oraz długookresowych przy zachowaniu ulg przejazdowych ustanowionych przez organizatora. Bilety można zakupić poprzez portal internetowy, w Punktach Obsługi Pasażera, Stacjonarnych Automatach Doładowania (automaty biletowe) lub w czytnikach zainstalowanych w pojazdach PTZ. Istnieje również możliwość uiszczenia opłaty za przejechaną liczbę kilometrów (tzw. taryfa odległościowa). W tym przypadku system również wykorzystuje usługę lokalizacji GPS. Wymieniona opcja pozwala na dokonanie opłaty tylko i wyłącznie za przejechane kilometry daną trasą na podstawie wcześniej ustalonej taryfy.
Dokonanie opłat za przejechane kilometry daną linią PTZ związane jest ściśle z usługą lokalizacji GPS. W pojazdach PTZ zainstalowane są komputery pokładowe systemu ŚKUP, w którym zlokalizowany jest nadajnik GPS. Komputer pokładowy steruje wszystkimi czytnikami zainstalowanymi najczęściej wewnątrz pojazdów. Ekrany pokazują przystanek lub odcinek, na którym znajduje się aktualnie pojazd. Zasada uiszczania opłat zgodnie z wymienioną taryfą opiera się na modelu "check-in - check-out". Model wymusza na podróżnym przyłożenie karty ŚKUP do czytnika zaraz po wejściu do pojazdu oraz podczas jego opuszczania przy wysiadaniu.
W ten sposób pasażer płaci wyłącznie za przejechany odcinek trasy. Taki model poboru opłat umożliwia obserwacje liczby pasażerów korzystających z poszczególnych linii komunikacyjnych a dzięki temu organizator może na bieżąco monitorować rentowność tych linii. Zebrane informacje na temat trasy przejazdu poszczególnych pasażerów umożliwiają optymalizację sieci komunikacyjnej określonego obszaru. Na rys. 6 przedstawiono poglądowy schemat modelu "check-in - check-out" wraz z archiwizacją danych.
Ocena systemu ŚKUP, podobnie jak w przypadku oceny funkcjonalności SDIP została wykonana na podstawie badań ankietowych. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w wybranych miastach Aglomeracji Górnośląskiej tj. w Katowicach, Bytomiu i Chorzowie w latach 2015-2017. Szczegółową charakterystykę badań wraz z formularzem ankiety zawierają materiały [12]. Zebrane informacje pozwoliły na częściową ocenę funkcjonalności systemu ŚKUP wraz z usługami towarzyszącymi. Formularz ankiety zawierał 18 pytań. Pierwsze siedem pytań dotyczyło charakterystyki respondentów oraz ich znajomości systemu ŚKUP. Kolejne dwa pytania dotyczyły częstotliwości korzystania z usług PTZ oraz ośrodków kulturalno-rekreacyjnych. Dalsze pytania pozwoliły na zebranie informacji na temat oceny poszczególnych funkcji systemu ŚKUP. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w formie wywiadu w terenie oraz w formie ankiety internetowej.
Na rys. 7 przedstawiono częstotliwość korzystania przez respondentów z usług PTZ. Z uzyskanych wyników można wywnioskować, że większość respondentów korzysta z usług publicznego transportu zbiorowego 5 dni w tygodniu, w dni robocze w celu dotarcia do/z miejsc pracy lub nauki. 18 % respondentów wskazało, iż korzysta z usług PTZ 6-7 dni w tygodniu - czyli praktycznie codziennie. Niewielki procent osób ankietowanych (5 %) sporadycznie korzysta z publicznego transportu zbiorowego.
Rys. 7. Częstotliwość korzystania z usług PTZ przez respondentów
Ponadto badanie wykazało także, iż 84 % respondentów popiera formę płatności za pomocą ŚKUP oraz uważa ją za łatwiejszą w porównaniu do dotychczasowej formy zakupu biletów papierowych. Uzyskane informacje pozwoliły na pozytywną ocenę usług oferowanych przez system ŚKUP.
Jako najczęściej spotykane problemy występujące podczas użytkowania karty ŚKUP respondenci wymieniali błąd czytnika karty w pojeździe oraz pobieranie opłaty za wydanie duplikatu karty (rys. 8). Ponadto osoby ankietowane wskazały problemy związane z błędami
18% 75% 2% 5% 7 - 6 razy w tygodniu 5 dni w tygodniu
mniej, niż 5 razy w tygodniu sporadycznie
odczytu karty podczas opuszczania pojazdu (11 %), rozmagnesowaniem kart (7 %) oraz mechanicznymi uszkodzeniami kart (2 %).
Rys. 8. Problemy występujące podczas użytkowania karty ŚKUP
Aż 57 % respondentów wskazuje na problemy związane z czytnikami kart ŚKUP w pojazdach. Problemy te w konsekwencji mogą skutkować błędnymi informacjami przesyłanymi do bazy danych oraz brakiem poboru opłat podczas wykonywania przejazdu. Takie sytuacje powodują straty finansowe organizatora PTZ. Kolejny znaczący problem, który wskazują respondenci to pobór opłat za wystawienie duplikatu karty. Kwestia poboru tego typu opłaty jest sporna. Duplikat karty wyrabiany jest m.in. w sytuacjach, w których podstawowa karta uległa zniszczeniu. Jednak zniszczenie takiej karty może być spowodowane wielokrotnym jej użytkowaniem lub też nieprawidłowym jej przechowywaniem. Z tego powodu organizator nie jest zobowiązany do ponoszenia kosztów związanych ze złym użytkowaniem karty ŚKUP przez podróżnych.
3. WNIOSKI
W dzisiejszych czasach Inteligentne Systemy Transportowe stanowią nieodzowny element sprawnie działających systemów publicznego transportu zbiorowego. Na podstawie analizy funkcjonowania dwóch usług ITS w publicznym transporcie zbiorowym na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej sformułowano następujące wnioski:
- wprowadzane w aglomeracji górnośląskiej różnych usług ITS przyczynia się do wzrostu komfortu podróżowania środkami publicznego transportu zbiorowego. W związku z powyższym w artykule poddano analizie wybrane usługi ITS wykorzystywane w publicznym transporcie zbiorowym. Usługi oferowane przez SDIP w mieście Jaworzno oraz ŚKUP, która została wdrożona na wybranych obszarach aglomeracji górnośląskiej są pozytywnie odbierane przez użytkowników.
- w mieście Jaworzno w ramach SDIP informacje na temat rzeczywistych czasów odjazdów pojazdów udostępniane są na elektronicznych tablicach zlokalizowanych na
14% 2% 11% 57% 7% 9%
pobieranie opłat za duplikat karty
mechaniczne uszkodzenie karty
błąd odczytu karty podczas opuszczania pojazdu
błąd czytnika karty w pojeździe
rozmagnesowanie karty
poszczególnych przystankach, e-papierowych rozkładach jazdy oraz poprzez aplikację mobilną objętą danym systemem,
- aż 52 % ankietowanych oceniło usługi oferowane przez PKM Jaworzno na bardzo dobrym poziomie. Ponad 60 % respondentów zadeklarowało, że korzysta z usług powiązanych z lokalizacją pojazdów, natomiast ponad 90 % osób ankietowanych oceniło dostęp do rozkładów jazdy na poziomie bardzo dobrym lub dobrym,
- około 70 % respondentów uważa, że elektroniczne tablice SDIP są praktyczne. Taka forma informacji sprawia, że jakość usług transportowych oferowanych przez organizatora wzrasta,
- systemem automatycznej opłaty za usługi transportowe objęty jest m.in. obszar funkcjonalny KZK GOP. 21 gmin znajdujących się na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej partycypuje w kosztach funkcjonowania systemu ŚKUP,
- ŚKUP umożliwia kodowanie biletów krótkookresowych, długookresowych oraz jednorazowych. Istnieje możliwość uiszczania opłat za przebyte kilometry na danej linii (taryfa odległościowa),
- większość respondentów (75 %) korzysta z usług PTZ 5 dni w tygodniu. Najczęściej są to podróże wykonywane do/z miejsc pracy i nauki,
- ponad 80 % osób ankietowanych uważa, że system ŚKUP umożliwia łatwiejszy dostęp do zakupu biletów względem tradycyjnej formy zakupu,
- ponad 50 % respondentów wskazało, że głównym problemem w użytkowaniu karty ŚKUP jest błędne działanie czytników kart zainstalowanych w pojazdach objętych tym systemem. Taki wynik wskazuje, że badania były przeprowadzane na początku funkcjonowania systemu ŚKUP. W celu uzyskania oceny użytkowników na temat aktualnie funkcjonującego systemu należałoby przeprowadzić kolejne badania ankietowe,
- dalsze analizy mogłyby dotyczyć także udoskonalenia funkcjonujących systemów. W przypadku SDIP można by poszerzyć usługę m.in. o informacje na temat lokalizacji w pojazdach. Ponadto SDIP można wykorzystać przy konstrukcji przyszłych rozkładów jazdy aby uwzględnić cyklicznie powtarzające się utrudnienia w ruchu pojazdów PTZ. Z kolei usługę systemu lokalizacji pojazdów można by poszerzyć o informację na temat napełnień pojazdów poprzez zainstalowanie w drzwiach urządzeń zliczających pasażerów. Dzięki takiemu rozwiązaniu otrzymując informację o lokalizacji pojazdu równocześnie przesyłana by była informacja na temat liczby pasażerów znajdujących się aktualnie w pojeździe. Z kolei system automatycznej opłaty za przejazd środkami PTZ można by udoskonalić poprzez restrukturyzację dostępnych taryf. Aktualna oferta jest zbyt obszerna co powoduje częściową dezorientację pasażerów. Dodatkowo usługą automatycznej opłaty za przejazd można by objąć kolejne środki transportu (takie jak kolej regionalna) aby system na terenie aglomeracji był w pełni zintegrowany ze wszystkimi systemami transportowymi. Takie działanie może spowodować wzrost udziału komunikacji zbiorowej w liczbie wszystkich dokonywanych podróży.
Bibliografia
1. Adamski A.: Inteligentne systemy transportowe: sterowanie, nadzór i zarządzanie. Uczelniane Wydaw. Nauk. Dydaktyczne AGH, Kraków 2003.
2. Bělinová Z., Bureš P., Jesty P.: Intelligent Transport System Architecture Different Approaches and Future Trends. Data and Mobility, AISC 81, s. 115-125, Springer 2010.
3. Dyr T.: Mocne i słabe strony ustawy o publicznym transporcie zbiorowym. Cz. 2. Autobusy: technika, eksploatacja, systemy transportowe 2011, R. 12, nr 6, s. 26-29.
4. Gaca S., Suchorzewski W., Tracz M.: Inżynieria ruchu drogowego. Teoria i praktyka. WKiŁ, Warszawa 2014, s. 364-366.
5. Główny Urząd Statystyczny. GUS, Warszawa 2018.
6. Grochowski A.: Architektura FRAME w projektach ITS. Wydawnictwo CUPT, Warszawa 2017. 7. Karoń G., Sobota A., Żochowska R.: Rola i zadania ITS w uprzywilejowaniu publicznego transportu
zbiorowego - potrzeby aglomeracji górnośląskiej. Logistyka 2014, nr 3, s. 2744-2753.
8. Kędzior R., Bryniarska Z.: Informacja pasażerska w publicznym transporcie zbiorowym. Transport Miejski i Regionalny 2015, nr 6, s. 26-33.
9. Koźlak A.: Inteligentne systemy transportowe jako instrument poprawy efektywności transportu. Logistyka, nr 2, 2008.
10. Macioszek E.: Application of Intelligent Transport Systems in road transport for providing travelers with quick and efficient information. Logistyka 2014, nr 4, s. 2983-2993.
11. Macioszek E.: Architecture of intelligent transportation systems in the world and in Poland. Archives of Transport Systems Telematics 2014, R. 7, nr 3, s. 22-26.
12. Macioszek E.: Własne materiały badawcze niepublikowane. Katowice 2018r.
13. Marczak M., Kozłowski R.: Budowa inteligentnych systemów transportowych jako szansa dla zrównoważonego rozwoju regionów. Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej. Ekonomia i Zarządzanie 2014, R. 6, nr 2, s.34-42.
14. Młyńczak J.: Analysis of Intelligent Transport Systems (ITS) in Public Transport of Upper Silesia. Modern Transport Telematics, International Conference on Transport Systems Telematics 2011, s. 164-171. 15. Molecki B.: Metoda oceny jakości wskazań systemów dynamicznej informacji pasażerskiej. Autobusy:
technika, eksploatacja, systemy transportowe 2012, R. 13, nr 5, s. 20-24.
16. Rojowski R., Gancarz T.: System dynamicznej informacji pasażerskiej. Autobusy: technika, eksploatacja, systemy transportowe 2009, R. 10, nr 4, s. 24-31.
17. Strona internetowa: http://www.pkm.jaworzno.pl/www/dynamiczna-informacja-pasazerska/ (dostęp 2018-03-21).
18. Strona internetowa: https://portal.kartaskup.pl/ (dostęp 2018-03-21).
19. Urbanek A.: Automated fare collection systems based on check-in and check-out-premises of implementation in Urban Public Transport. Archives of Transport System Telematics 2017, R. 10, nr 3, s. 40-45.
20. Wołoszyn R., Żółtkowski D.: System dynamicznej informacji pasażerskiej we Wrocławiu. Autobusy: technika, eksploatacja, systemy transportowe 2009, R. 10, nr 7-8, s. 52-55.
ANALYSIS OF SELECTED ITS SERVICES USED IN URBAN PUBLIC TRANSPORT
Summary: Intelligent Transport Systems (ITS) are a set of tools that enable better and more efficient use of
existing road infrastructure. They support the operation of transport systems in selected areas. ITS services are not only related to the improvement of cars traffic conditions but also to the functioning of urban public transport in the area of their impact. Thanks to the available ITS functions, supervision over the functioning of urban public transport has become easier and allows to achieve the intended effects in the form of increasing the importance of urban public transport (UPT) in transport systems of cities and agglomerations. Establishing transport priorities for UPT vehicles, closing streets for cars, supervising the movement of UPT vehicles, dynamic passenger information systems or immediate response to emergency situations is one of many available ITS functions in public transport. The article presents an analysis of the functioning of selected ITS services supporting the functioning of urban public transport in selected areas of the Silesian Voivodeship.
