Pale ogen i neo gen Pomo rza — pro fil regio nal ny i kore la cje
z obsza ra mi s¹sied ni mi
Mar cin Piwoc ki*
Regio nal ny pro fil pale oge nu i neo ge nu jest repre zen to wa ny na Pomo rzu przez osa dy pale oce nu, eoce nu, oli go ce -nu, mio ce nu i plio ce nu (m.in. Piwoc ki, 1995; Kra mar ska, 1999)**. Mi¹¿szoœæ osa dów pale oge nu wyno si na Pomo -rzu prze ciêt nie 130 m, a neo ge nu 40 m.
Pale ocen o œred niej mi¹¿szo œci 34 m wystê pu je w niecce pomor skiej. Pomiê dzy kred¹ a pale oce nem ist nie je wyra Ÿna luka stra ty gra ficz na obej muj¹ca czê œæ kre dy gór nej. Pro fil pale oge nu tworz¹ pia ski i s³abo zwiêz³e pia skow -ce wap ni ste, gezy piasz czy ste i piasz czy sto-mar gli ste z
glauko ni tem i wk³adka mi wapie ni. Miej sca mi s¹ zna ne wapien ne pia ski orga no de try tycz ne z czer ta mi i fos fo ry ta -mi. S¹ to mor skie utwo ry for ma cji pu³awskiej, któ rej wiek okre œla ny jest jako dan (Piwoc ki, 2001). W wy¿ szej czê œci pozna no sza ro bru nat ne mu³owce piasz czy ste, s³abo wap ni -ste, któ rych wiek S³odkow ska (2000) wi¹¿e z tane tem. W trak cie dal szych badañ mog¹ one zostaæ wyod rêb nio ne jako osob na jed nost ka lito stra ty gra ficz na.
For ma cja pu³awska sta no wi w Bran den bur gii i Meklem bur gii odpo wied nik mor skich warstw z Wülpen i for ma cji z Was s mannns dorf. Na obszarze Okrê gu Kali nin -gradz kie go i na Litwie s¹ to mor skie utwo ru formacji z Lubavy.
Eocen pozna ny w niec ce pomor skiej i na wynie sie niu £eby ma œred ni¹ gru boœæ 20 m. Pale ocen i eocen dzie li 693
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 8/1, 2004
*Pañstwo wy Insty tut Geo lo gicz ny, ul. Rako wiec ka 4, 00-975 Warszawa; marcin.piwocki@pgi.gov.pl
**spis literatury zamieszczono na str. 702
Sesja Nauko wa Oddzia³u Geo lo gii Morza
Pañstwo we go Insty tu tu Geo lo gicz ne go
„Nowe sta no wi sko osa dów paleogenu i neogenu w £êczy cach ko³o Lêbor ka”
Gdañsk, 23 mar ca 2004 r.
Sesja Naukowa, która odby³a siê 23 mar ca 2004 r. w Oddziale Geo log ii Morza Pañstwowego Instyt utu Geo log -iczne go w Gda ñsku by³a poœ wiê cona wynik om badañ geo log iczny ch uzys kany ch pod czas realiz acji pro jektu badawczego 3 P04D 007 22 pt. „Pozyc ja geo log iczna osa dów mio ceñ sko-pli oce ñskich w £êcz yca ch ko³o Lêb orka”, finans owa nego przez Komit et Badañ Naukow ych oraz zadan ia 6.20.1838.00.0 pt. „Weryf ika cja pro fili m³odszego trzeci orzêdu w region ie wschod niop omo rskim”, realiz owa nego w ramach dzia³alnoœci sta tut owej Pañ stw owe go Instyt utu Geo log iczne go.
Celem pra cy by³o roz poz nanie i zba dan ie pro filu osa dów paleo genu i neo genu, ze szc zeg ólnym uwz glê dnieniem neo genu, w mie jsc owoœci £êcz yce ko³o Lêb orka. Badan ia zosta³y ukier unko wane na szcze gó³ow¹ chara kter yst ykê lito- i bio strat ygr afic zn¹ oraz okr eœlen ie œro dowis ka i war unków powstan ia osadów.
Przy czynk iem do podj êcia badañ by³o udok ume ntow anie utwo rów neo genu w sztucz nym ods³oniêciu zlo kal izo wan ym w zbo czu wysoc zyzny moren owej opad aj¹cym ku pra dol inie Redy–£eby pod czas prac kar tog rafi cznych zmie -rzaj¹cych do sporz¹dze nia arkus za £êczyce Szcze gó³owej mapy geo log icznej Pol ski 1 : 50 000 (Zaleszk iewi cz, 2000). Przy puszc zenia o mioc eñsko-plio ceñsk im wie ku osa dów, oparte o eks pert yzy palin olo gic zne wykon ane przez B. S³odkowsk¹ i badan ia minera³ów ciê¿k ich prze prow adz one przez R. Kra marsk¹, by³y pod staw¹ pod jêcia dal szych prac i bad añ zmie rzaj¹cych do ustal enia pozyc ji geo log icznej osa dów oraz okr eœl enia zmian œrodowiskowych i kli -mat yczny ch przy najmn iej w odnies ieniu do neo genu. Potrzeba prze prow adz enia szcz egó³owych badañ wynika³a w istoc ie z fak tu, i¿ w tej czê œci Ni¿u Pol skiego nie by³y dotychc zas roz poz nane i udok ume ntow ane osady neog eñskie m³odsze od mio cenu œro dko wego.
Geo log iczny ch mater ia³ów dokum enta cyj nych, umo¿l iwiaj¹cych roz wi¹zanie zadan ia, dostarc zy³ otwór wiert nic zy, zaproj ekto wany i wykon any w ramach pro jektu badawczego KBN oraz ods³oniêcie osadów. Szczegó³owo zba dany pro fil otworu wiert nic zego i ods³oniêc ia, dokum entuj¹cy ogniwa neo genu m³odsze od opis ywa nych dotychc zas w region ie kaszubs kim mo¿e byæ dobrym punk tem odnies ienia dla dal szych bad añ budowy geo log icznej tego obszaru. Ma to równie¿ du¿e zna czen ie wobec ogólnie s³abego roz poz nania osa dów paleo genu i neo genu w region ie kaszubs kim.
Pra ce i badan ia, w ramach pro jektu badawczego oraz dzia³alnoœci sta tut owej, zosta³y zre aliz owa ne w Oddziale Geo log ii Morza Pañstwowego Instyt utu Geo log iczne go z udzia³em Zak³adu Geo log ii Gospod arcz ej PIG, Zak³adu Kar tog rafii PIG oraz Muzeum Geo log iczne go PIG.
wyra Ÿna luka stra ty gra ficz na. Pro fil mor skich osa dów eoce nu tworz¹ w dol nej czê œci bez wa pien ne pia ski kwar -co wo-glauko ni to we z wk³adka mi s³abo wap ni stych mu³owców piasz czy s tych zawie raj¹ce z regu³y w sp¹gu war stew kê drob ne go ¿wi ru kwar co we go. Wy¿ej spo czy waj¹ sza ro zie lo ne i oliw ko we mu³owce i i³owce bez wa -pien ne, s³abo wap ni ste, miej sca mi lami no wa ne, z ³awi ca mi drob no ziar ni stych pia sków glauko ni to wych. Jest to for ma -cja pomor ska, któ ra na ca³ym obsza rze wyka zu je wyra Ÿn¹ dwu dziel noœæ pro fi lu na czê œæ doln¹ piasz czyst¹ i górn¹ mu³kowo-ilast¹ (Piwoc ki, 2001). Czê œæ doln¹ piasz czyst¹ wyró¿ nia siê na wynie sie niu £eby jako ogni wo z Mie ro szy na dol ne, a czê œæ mu³owcowoilast¹ jako ogni wo z Mie -ro szy na gór ne (Piwoc ki i in., 1985). Na pod sta wie badañ bio stra ty gra ficz nych wiek tych osa dów okre œla ny jest jako bar ton i pria bon.
Osa dy eoce ñskie repre zen to wa ne przez for ma cjê pomorsk¹ kore lu je siê z for ma cj¹ jerz ma no wick¹ i for ma cj¹ sie mie ñsk¹ z Pol ski œrod ko wej i wschod niej. W Okrêgu Kali nin gradz kim for ma cji pomor skiej oraz for ma cji mosiñ skiej dol nej odpo wia daj¹ utwo ry for ma cji z Alk i bursz ty no -daj ne osa dy for ma cji pru skiej. W Niem czech for ma cji pomor skiej odpo wia daj¹ mor skie osa dy for ma cji z Conow i for ma cji z Sch ön ewalde z fau na mi typu Conow i Calau. W Danii ich odpo wied ni kiem jest for ma cja z Srvind.
Oli go cen jest zna ny na ca³ym tere nie Pomo rza gdzie spo czy wa bez po œred nio na pod³o¿u mezo zo icz nym lub na osa dach eoce nu. Jego prze ciêt na gru boœæ wyno si 80 m, ale na obsza rze wa³u œrod kowopol skie go male je do 20–30 m. Oli go cen na Pomo rzu repre zen tuj¹ osa dy rupel skie (Piwoc ki & Kasiñ ski, 1995; Piwoc ki, 2001). Ni¿sz¹ czê œæ pro fi lu tworzy for ma cja mosiñ ska dol na repre zen to wa na przez sza ro zie lo ne, drob no ziar ni ste, bez wa pien ne pia ski kwar co woglauko ni to we ze ¿wi rem kwar co wym i fos fo ry -ta mi w sp¹gu. Miej sca mi s¹ to pia ski mu³kowa te, zai lo ne, zawie raj¹ce bry³ki bursz ty nu i szcz¹tki miê cza ków. Na wynie sie niu £eby wyró¿ nia siê w dole pro fi lu ogni wo z Po³czy na w posta ci mu³ków piasz czy s tych z glauko ni tem i bursz ty nem. W gór nej czê œci pro fi lu wydzie lo no ogni wo z Ch³apo wa repre zen to wa ne przez drob no- i ró¿ no ziar ni ste pia ski kwar co wo-glauko ni to we ze ¿wi rem kwar co wym. Osa dy te tworz¹ naj ni¿sz¹ czê œæ pro fi lu wier ce nia £êczy ce. Ponad nimi spo czy waj¹ bra kicz ne i l¹dowe osa dy for -ma cji czem piñ skiej. S¹ to sza ro bru nat ne i sza re, zwy kle lami no wa ne, mu³ki i mu³owce piasz czy ste oraz pia ski pyla ste z wk³adka mi wêgla bru nat ne go o mi¹¿szo œci do 1,4 m. Wêgiel two rzy cha rak te ry stycz ny poziom wydzie la ny jako V czem piñ ska gru pa pok³adów. Miej sca mi, np. w £êczy cach, s¹ to dwa pozio my wêgli ste roz dzie lo ne seri¹ pia sków mu³kowa tych ze smu ga mi glauko ni tu. Górn¹ czê œæ pro fi lu tworz¹ sza ro zie lo ne, drob no ziar ni ste pia ski kwar co -we z glauko ni tem ze ¿wi rem i fos fo ry ta mi w sp¹gu, któ re wyró¿ nia ne s¹ jako for ma cja mosiñ ska gór na. W pó³noc nej Pol sce jej osa dy koñcz¹ sedy men ta cjê pale oge nu.
Na obsza rze Nie miec pó³noc no-w schod nich for ma cjê mosiñsk¹ doln¹ nale ¿y kore lo waæ z rupel ski mi pia ska mi pod sta wo wy mi. For ma cja rupel ska roz wi niê ta na Pomo rzu zachod nim jest ekwi wa len tem for ma cji i³ów rupel skich a obec ne w niej l¹dowe war stwy z Calau odpo wia daj¹ for -ma cji czem piñ skiej. For -ma cja mosiñ ska gór na kore lu je siê z wy¿sz¹ czê œci¹ for ma cji i³ów rupel skich. W Danii ekwi -wa len tem for ma cji rupel skiej jest for ma cja z Viborg. Na
Litwie i w Okrê gu Kali nin gradz kim for ma cji czem piñ skiej odpo wia da czêœæ serii pruskiej (tzw. bia³a œcia na), a for ma cji mosiñ skiej gór nej seria z Palves a na Litwie jest to for -ma cja z Nau ja kuršiai.
Mio cen wystê pu je na ca³ym Pomo rzu. Jego podzia³ lito stra ty gra ficz ny przed sta wio ny zosta³ przez Piwoc kie -go i Ziem biñsk¹-Tw orzyd³o (1997). W dol nej czê œci wydzie lo no for ma cjê gorzowsk¹ — sza re i jasno sza re pia -ski kwar co wye, drob no ziar ni ste z wk³adka mi drob ne go ¿wi ru. W pia skach s¹ obec ne prze³awi ce nia mu³ków, czê sto wêgli stych oraz spo ra dycz nie wk³adki wêgla bru nat ne -go o mi¹¿szo œci zwy kle do 1 m. Opi sa ne osa dy powsta³y we wczesnym mio ce nie, ale dol na czê œæ mo¿e repre zen to waæ jesz cze gór ny oli go cen. Œrod kow¹ czê œæ pro fi lu osa -dów mio ce nu budu je for ma cja kra je ñska, któr¹ tworz¹ sza re i sza ro bru nat ne kwar co we pia ski pyla ste i drob no -ziar ni ste z licz nym musko wi tem i z wk³adka mi mu³ków czê sto wêgli stych. W obrê bie for ma cji kra je ñskiej wystê -pu je 1–3 pok³adów wêgla bru nat ne go o gru bo œci rzad ko ponad 1 m, ale miej sca mi nawet do 12 m (Wiêc bork). Odpo wia daj¹ one II ³u¿yc kiej gru pie pok³adów. W wêglu z kli fu w Ch³apo wie ziden ty fi ko wa no poziom tufi to wy (M. Wagner — infor. ust na). Wy¿ej s¹ zna ne osa dy for ma cji ada mow skiej i for ma cji paw³owic kiej. S¹ to pia ski kwar co -we jasno sza re, drob no ziar ni ste i pyla ste z wk³adka mi drob nych ¿wi rów oraz mu³ków i cien kich pok³adów wêgla bru nat ne go odpo wia daj¹cych IIA paw³owic kiej gru pie pok³adów. Osa dy te powsta³y w mio ce nie œrod ko wym w œro do wi sku rzecz nym, a po czê œci w bra kicz nym, o czym mog¹ œwiad czyæ stwier dzo ne w ich obrê bie ich no ce no zy. Naj wy ¿sz¹ czê œæ mio ce nu i byæ mo¿e dol ny plio cen sta no -wi na Pomo rzu for ma cja pozna ñska roz -wi niê ta w typo wy spo sób na po³udnie od linii Tucho la–Cz³uchów. Jej gru -boœæ wyno si tutaj prze ciêt nie 50 m. Repre zen to wa na jest przez cha rak te ry stycz ne sza ro zie lo ne i³y i mu³ki z wk³adka mi pia sków. W jej sp¹gu wystê pu je powszech nie wêgiel bru nat ny I œrod ko wo pol skiej gru py pok³adów.
W mio ce nie roz wi niê tym na przy gra nicz nych obsza -rach pó³noc no-za chod nich Nie miec w Bran den bur gii i Meklen bur gii for ma cji gorzow skiej odpo wia daj¹ war stwy z Möl lin, a for ma cjê kra je ñsk¹ porów ny waæ nale ¿y z war -stwa mi z Mal liss. For ma cji paw³owic kiej i ada mow skiej odpo wia daj¹ war stwy Boc kup i for ma cja z Meu ro a for ma -cja pozna ñska jest ekwi wa len tem for ma cji z Rau no. W Danii osa dy mio ce nu dol ne go i œrod ko we go nale¿¹ do for -ma cji Ribe i Odde rup. Na Litwie mio cen jest wyró¿ nia ny jako for ma cja z Ran tavy, a w Okrê gu Kali nin gradz kim jako seria z Gra èeva.
Plio cen, wed³ug wyni ków badañ pali no lo gicz nych wyko na nych w £êczy cach, tworz¹ bia³e pia ski kwar co we z ³awi ca mi ¿wi ru, wk³adka mi mu³ków i pozio ma mi ich no -œla dów, któ re powsta³y w warun kach rzecz nych a byæ mo¿e rów nie¿ bra kicz nych. Gene za tych osa dów oraz ich stra ty gra fia wyma ga dal szych badañ.
W rejo nie Kali nin gra du plio cen sta no wi¹ utwo ry piasz -czyste serii z Iliè eva, któ re mog¹ sta no wiæ ekwi wa lent bia³ych pia sków plio ce ñskich z £êczyc. W Danii z for ma -cj¹ pozna ñsk¹ mo¿na kore lo waæ mu³kowo-piasz czy ste utwo ry for ma cji z Gram i for ma cji z Saed repre zen tuj¹ce gór ny mio cen i plio cen i odpo wia daj¹ce byæ mo¿e osa dom piasz czy stym ze stro pu neo ge nu w ods³oniê ciu w £êczy -cach.
694
