Zagadka zaniku jeziora skaliskiego w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich
Katarzyna Pochocka-Szwarc*
Mystery of the ancient Skaliska Lake in the Mazury Lakeland (NE Poland). Prz. Geol., 53: 873–878.
S u m m a r y. In the northern part of the Great Mazurian Lakes there is a post-lacustrine plain extending over 90 km2.
This depression, called Skaliska Basin (Kondracki, 1998), is situated NE of Wêgorzewo, overlapping the state boundary between Poland and Russian Kaliningrd Region (thus the northernmost part of the structure was not accessible for study). A glaciolacustrine lake existed there during Late Pleistocene (Pochocka-Szwarc & Lisicki 2001a, 2003). Defining the exact extent and direction of outflow from the Skaliska Lake are most important aims for palaeogeographic investigation of the area. For paleogeomorphological analyses of the Skaliska Basin, the following methods were used: Digital Terrain Model (1 : 200,000 scale), Landsat TM satellite images, archival car-tographic materials, and results of geological investigations accompanying compilation of sheets Budry (Pochocka-Szwarc, Lisicki 2001a) and Banie Mazurskie (Pochocka-Szwarc 2003) of the Detailed Geological Map of Poland (1 : 50,000). The study allowed to recognize the lateral extension of the paleolake, and reconstruct the sequence of events that led to catastrophic out flow towards the NW.
Key words: deglaciation, glaciolacustrime basin, catastrophic flow, Digital Terrain Model, Mazurian Lakeland, Late Glacial,
Pleistocene
W pó³nocnej czêœci Krainy Wielkich Jezior znajduje siê
równina pojezierna zajmuj¹ca powierzchniê ok. 90 km2
. Obni¿enie to jest jednym z mikroregionów Krainy Wiel-kich Jezior wyró¿nionym przez Kondrackiego (2000) pod nazw¹ Niecka Skaliska. Niecka ta jest zlokalizowana na pó³nocny wschód od Wêgorzewa (ryc. 1).
Nieckê Skalisk¹ (ryc. 1) wype³niaj¹ i³y, mu³ki o mi¹¿szoœci (maksymalnie) do 20 m. Sporadycznie, opisy-wano wystêpowanie warstwowañ (warw) wœród osadów jeziornych (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001a). W po³udniowo wschodniej i wschodniej czêœci zbiornika, wystêpuj¹ piaski, dosyæ dobrze przemyte, miejscami z wk³adkami mu³ków o mi¹¿szoœciach ok. 5–8 m. Na tych osadach wystêpuj¹ liczne torfowiska, oraz dosyæ du¿e obni¿enie wype³nione obecnie gyti¹. Obszar ten, obecnie zmeliorowany i poroœniêty lasem, tworzy kompleks Lasów Skaliskich. Zasiêg wystêpowania wspomnianych piasków, pokrywa siê z granic¹ wystêpowania lasu. Z prac geolo-giczno-zdjêciowych prowadzonych przez autorkê na oma-wianym obszarze wynika, ¿e osady te buduj¹ rozleg³¹ deltê (ryc. 2) — sto¿ek nap³ywowy (Pochocka-Szwarc & Lisic-ki, 2001a). Forma ta jest zbudowana ze ¿wirów i piasków ze ¿wirami w czêœci proksymalnej oraz materia³u dobrze wysortowanego w czêœci dystalnej Wykonuj¹c sondy mechaniczne, stwierdzono, ¿e mi¹¿szoœæ piasków maleje w kierunku dystalnym, a w ich sp¹gu wystêpuj¹ i³y i mu³ki jeziorne (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001).
Interesuj¹cym jest fakt wystêpowania, wewn¹trz niecki, odizolowanego pagórka zbudowanego ze ¿wirów i piasków. Pagórek ten, wystaje niczym wyspa, poœród rozleg³ej rów-niny Niecki Skaliskiej. Czêœæ pó³nocna zbiornika, przeciê-ta granic¹ pañstwa, jest wype³niona torfami.
RzeŸba terenu
Obecnie Niecka Skaliska tworzy rozleg³¹ równiê poje-ziern¹ (ryc. 2) o wysokoœciach 90–92 m n.p.m. Od wschodu s¹siaduje ze wzgórzami morenowymi. S¹ to tzw. Kruckie i Klewiñskie Góry, o wysokoœciach od 195 do 200 m n.p.m. Deniwelacje terenu pomiêdzy obszarem Niecki Skaliskiej a
tymi wzgórzami morenowymi s¹ znaczne i wynosz¹ (maksymalnie) ponad 100 m na odcinku ok. 1,5 km.
Niecka Skaliska jest otoczona od po³udnia i od zacho-du wysoczyzn¹ morenow¹ falist¹ o wysokoœciach 117– 130 m n.p.m. Na stokach wysoczyzny, w bezpoœrednim s¹siedztwie z obni¿eniem Niecki Skaliskiej wystêpuj¹: pokrywy wodnomorenowe, tarasy kemowe wykszta³cone w facjach piaszczysto-¿wirowych. W czêœci po³udnio-wo-wschodniej, stwierdzono obecnoœæ wzgórz moren z wyciœniêcia (ryc. 2).
Obszar równiny pojeziernej czêœciowo jest przykryty, wspomnianym ju¿, sto¿kiem nap³ywowym — delt¹ o wysokoœciach od 117 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-wschodniej do 100 m n.p.m w czêœci pó³nocnej. Jego powierzchnia jest urozmaicona licznymi torfowiskami i rozciêta niewielkimi ciekami. Najwiêkszym z nich jest Parchatka, p³yn¹ca z kierunku SE na NW, w dolince wyciê-tej w powierzchni sto¿ka.
Przez obszar Niecki Skaliskiej przep³ywaj¹ rzeki: Wêgorapa i Go³dapa. Obie silnie meandruj¹, p³yn¹c w sto-sunkowo g³êboko (do 3 m) wciêtym korycie. Tarasy nadza-lewowe s¹ rozwiniête tylko na niektórych odcinkach tych rzek. Wêgorapa opuszcza granicê Polski w Miedunisz-kach, gdzie poziom lustra wody w rzece oscyluje ok. 87,6 m n.p.m. Dalej p³ynie w kierunku pó³nocnym do Prego³y.
Historia badañ regionu
Obszar obejmuj¹cy Nieckê Skalisk¹ jest odwzorowany na mapie geologicznej w skali 1 : 100 000 Ûbersichts —
Karte Des Mauresee-Gebietes in Jongdiluvialer Zeit
wydanej w 1904 r. w Berlinie pod red. L. Kraatza. W tym opracowaniu, osady wystêpuj¹ce w Niecce Skaliskiej zosta³y sklasyfikowane jako utwory reprezentuj¹ce aku-mulacje jeziorn¹ na tarasach nale¿¹cych do wielkiego jeziorzyska tzw. pra-Mamer.
Wed³ug innych geologów niemieckich (Kaunhoven & Krause, 1903) kartuj¹cych okolice Wêgorzewa i Gi¿ycka pra-Mamry mia³y powstaæ przed czo³em l¹dolodu stacjo-nuj¹cego w okolicach Wêgorzewa, a wody tego zbiornika mia³y byæ spiêtrzone a¿ do wysokoœci 132 m n.p.m.
Inaczej genezê obszaru przedstawil Hess von
Wichdorff (1919). By³ on zwolennikiem koncepcji tzw.
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
„tarasów abrazyjnych”. Uwa¿a³, ¿e tak rozleg³y zbiornik musia³ byæ podparty barier¹ lodow¹ tak¿e od po³udnia. W czasie topnienia lodu two-rzyæ siê mia³y “otwory” wype³nione wod¹ roz-topow¹, a po ich po³¹czeniu mia³y utworzyæ olbrzymi basen zastoiskowy pra-Mamer”. Wraz z topnieniem lodu obni¿a³ siê poziom tego zastoiska — st¹d te¿ powstanie licznych tara-sów abrazyjnych. Uwzglêdniaj¹c koncepcjê
wielkiego jeziora pra-Mamer opracowane
zosta³y mapy geologiczno-glebowe, wydane pod wspólnym tytu³em: Geologische Karte von
Preussen und benachbarten Bundesstäten.
Teren objêty opracowaniem znalaz³ siê na arku-szu: Buddern (Budry) map z tej serii (Krause & Piccard, 1903).
W latach powojennych, budowa geologiczna omawianego obszaru zosta³a przedstawiona na Mapie geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, na arkuszach: Kêtrzyn (S³owañski, 1972) oraz Suwa³ki (Ber, 1969). Wed³ug autorów tych map, (Ber, 1969; S³owañski, 1972) osady zastoisko-we stadia³u g³ównego zlodowacenia
pó³nocno-polskiego wype³niaj¹ obni¿enie Niecki
Skaliskiej.
Reasumuj¹c, z analizy materia³ów archiwal-nych wynika, ¿e omawiany obszar by³ opracowywany g³ównie na podstawie zestawieñ regionalnych, nie uwzglêd-niaj¹cych prac terenowych. Wyj¹tkiem s¹ niemieckie mapy geologiczno-glebowe: dobrze ukazuj¹ce litologiê, jednak uwzglêdniaj¹ce wspó³czesne autorom koncepcje (takie jak jeziora pra-Mamer i innych.)
W latach dziewiêædziesi¹tych, obszar Niecki Skaliskiej zosta³ dok³adnie skartowany w ramach realizacji arkusza Budry SMGP w skali 1 : 50 000 (Pochocka-Szwarc & Lisic-ki, 2001a). Najbardziej pó³nocny fragment Niecki Skaliskiej nie by³ dostêpny dla prac terenowych poniewa¿ nale¿y do Obwodu Kaliningradzkiego.
Prace kartograficzne wykonane dla s¹siedniego od
wschodu obszaru (Pochocka-Szwarc, 2003) wyjaœni³y pewne mechanizmy, które przyczyni³y siê do powstania i zaniku jeziora skaliskiego.
W œwietle dotychczasowych badañ (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001a; Pochocka-Szwarc, 2003) przyjmuje siê, ¿e kopalne jezioro skaliskie by³o typu glacilimnicznego. Jego wody wype³nia³y obni¿enie misy koñcowej, powsta³ej na zapleczu strefy czo³owo-morenowej, utworzonej w cza-sie jednej z faz recesyjnych stadia³u pomorskiego (górnego) zlodowacenia wis³y.
Dla okreœlenia pe³nego zasiêgu przestrzennego kopal-nego zbiornika skaliskiego, jego wizualizacji oraz korelacji z obszarami przyleg³ymi wykorzystano wybrane metody teledetekcyjne. Dokonano analizy zdjêcia satelitarnego Landsat TM oraz Numerycznego Modelu Terenu wykorzy-stuj¹c oprogramowanie ErMapper i Globar Mapper.
Zdjêcie Landsat TM zosta³o wykonane w lipcu 2001, zawiera 7 kana³ów spektralnych i jeden panchromatyczny. Wykonane jest w uk³adzie UTM. Do celów interpretacji wizualnej obiektów na zdjêciu satelitarnym stosuje siê przetworzenia kompozycji barwnych oraz zmian kontrastu pojedynczych kana³ów. Dla wzmocnienia kontrastów sto-suje siê kilka funkcji np: funkcje liniowe (obraz o jednoli-tym kontraœcie), nieliniowe (jasne obiekty s¹ bardziej wyeksponowane w stosunku do ciemnych; Erdas Field... 1998). Spoœród wielu prób kompozycji barwnych wybrano
0 2 km
zasieg jeziora skaliskiego extent of the Skaliska Lake
granica pañstwa state boundary
Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badañ Fig. 1. Location of the study area
J. Œwiêcajty
J. Strêgielek
0 2km
sto¿ek nap³ywowy – delta deltaic fan równiny wodnolodowcowe fluvioglacial plains równiny torfowe peats plains koryta rzeczne river beds
stare dno jeziora - równina jeziorna lacustrine plain (old lake bottom) taras rzeczny I r river te race I zag³êbienia wytopiskowe thaw depressions kemy kames zastoiska ice dams pokrywy wodnomorenowe fluvioglacial crust moreny czo³owe end moraine wysoczyzny morenowe postglacial plateau rynny lodowcowe glacial throughs r t
granice Niecki Skaliskiej extent of the Skaliska Basin moreny czo³owe z wycisniêcia push moraine t t t t t t t t t r r r r r r r r r r r
Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny omawianego obszaru Fig. 2. Geomorphologic sketch map of the study area
kombinacjê R-7, G-5, B-2 wzmocnion¹ transformacj¹ typu Equalize Histogram. Tego typu kompozycja dobrze pod-kreœla sieæ wodn¹ na analizowanym obszarze. Rejestracja rozmieszczenia sieci wodnej na terenach okalaj¹cych Nieckê Skalisk¹ okaza³a siê kluczowa dla dalszych obser-wacji.
Dobra znajomoœæ terenu umo¿liwi³a wykonanie klasy-fikacji nadzorowanej (ryc. 3) omawianego obszaru: na zdjêciu wytypowane zosta³y poligony takie jak: wody, lasy, ³¹ki, nieu¿ytki, torfowiska, obszary zabudowane, itp. Wybranym poligonom przypisane zosta³y poszczególne kolory, co umo¿liwi³o interpretacjê obiektów takich jak zbiorniki wodne, nieu¿ytki, lasy itp. na terenach nierozpo-znanych tj. na obszarze poza granic¹ pañstwa.
Ponadto, znaj¹c litologiê osadów powierzchniowych wystêpuj¹cych na obszarze Niecki Skaliskiej, dokonano „klasyfikacji litologicznej” (ryc. 3). Wiedz¹c, ¿e w danym miejscu wystêpuj¹ np. torfy — naniesiono granicê ich wystêpowania na zdjêcie, umo¿liwiaj¹c tym samym inter-pretacjê podobnych pikseli na obszarze nierozpoznanym (tj. poza granic¹ pañstwa). Umo¿liwi³o to wyznaczenie
pó³nocnego zasiêgu zbiornika. Na marginesie nale¿y
dodaæ, i¿ w oprogramowaniu ER Mapper istnieje mo¿li-woœæ zastosowania gotowych formu³ — algorytmów np. obrazuj¹cych wystêpowanie minera³ów ilastych (clay ratio). Niestety, zastosowanie tych formu³ nie da³o zada-walaj¹cych wyników.
Numeryczny Model Terenu zosta³ udostêpniony przez CAG PIG. U¿yto dwóch plików rastrowych obejmuj¹cych
W ê gorapa J. Czupowskie Czupowskie L. Par chatka Parchatka r. Go³dapa Goldapa r. Wêgorapa gl – gliny tills p – i – p¿ – piaski sands piaski, ¿wiry sands, gravels i³y clays t – torfypeats
granica zasiegu kopalnego jeziora skaliskiego extent of the ancient Skaliska Lake przypuszczalne granice pólnocnego zasiegu kopalnego jeziora skaliskiego probable extent of the north part the Skaliska Lake
kierunek sp³yniêcia wód z jeziora skaliskiego direction of the catastrophic flow from the Skaliska Lake
kierunek p³yniêcia rzek river flow direction granice wydzieleñ litologicznych lithological borders miejscowoœci villages granica pañstwa state boundary Wegorapa r. 0 2km cieki wodne streams J. Graniczne Graniczne L. J. Jagielskie Jagielskie L.
Ryc. 3. Landsat TM — kompozycja barwna RBG Fig. 3. RGB composite image
zasiêg Niecki Skaliskiej extent of the Skaliska Basin
granica pañstwa state boundary
krwêdŸ erozyjna dokumentujaca spiêtrzenie wód w zbiorniku skaliskim
erosion edge marking the flooding extent of Skaliska Lake
odcinek prze³omowy gorge section
zatoki zbiornika skaliskiego Skaliska Lake bights (creeks?)
Wêgorapa Parchatka Par chatka Go³dapa Goldapa r. Wegorapa r. 0 2km
Ryc. 4. Morfologia Niecki Skaliskiej — numeryczny model terenu, relief cieniowany Fig. 4. Morphology of the Skaliska Basin — Digital Terrain Model, shaded relief
obszar bêd¹cy odpowiednikiem dwóch map skali 1 : 200 000 obejmuj¹cych obszar pó³nocnej czêœci Pojezierza Mazurskiego oraz wschodniej czêœci suwalszyzny. Nume-ryczny Model Terenu ma format danych DTED, przedsta-wionych w odwzorowaniu UTM i elipsoidzie odniesienia
WGS84. Rozdzielczoœæ danych wynosi ok. 30 x 30 — podobnie jak rozdzielczoœæ sceny Landsat. Po zaimporto-waniu NMT do programu ER Mapper i dokonaniu niezbêd-nych operacji, uzyskano trójwymiarowy obraz terenu. By³o to mo¿liwe dziêki zastosowaniu opcji wysokoœci
prze³om rzeki Wêgorapy – miejsce odp³ywu wód z Jeziora Skaliskiego
the gorge formed by Skaliska Lake outflow
obszar deglacjacji aeralnej (Pochocka-Szwarc, 2003)
zone of the aeral deglaciation
niewielkie zastoisko oraz „kapta¿u” wód lodowcowych (Pochocka-Szwarc, 2003)
the small ice-dammed and “capture event” outwash
granica pañstwa
state boundary
0 2km kierunki p³yniêcia wód lodowcowych
najm³odszego szlaku sandrowego (Pochocka-Szwarc, 2003)
direction of the youngest sandurs
pozosta³e kierunki p³yniêcia wód lodowcowych (Pochocka-Szwarc, 2003)
directions of other sandurs
zasiêg moren czo³owych akumulacyjnych (Pochocka-Szwarc and Liscicki, 1999 a, b)
end moraine extent
300 250 200 150 100 50 0 (m n.p.m.) (m a.s.l.) NIECKA SKALISKA SKALISKA BASIN PI£ACKIE WZGÓRZA PI£ACKIE HILLS Audyniskie Góry Audyniskie Hills J. Oœwin Oswin L. J. Rydzówka Rydzowka L. J. Mamry Mamry L. J. Stregielek Stregielek L. J. Go³dapiwo Goldapiwo L. J. Litygajno Litygajno L. Kruckie Góry Kruckie Hills Klewiñskie Góry Klewiñskie Hills R o s j a R u s s i a SZESKIE WZGÓRZA SZESKIE HILLS
Wêgorzewo Banie Maz.
Ryc. 5. Numeryczny model terenu — hipsometria omawianego terenu Fig. 5. Digital Terrain Model — hipsometric map of the investigation area
KRUCKIE GÓRY KLEWIÑSKIE GÓRY A ZBIORNIK SKALISKI a AUDYNISKIE WZGÓRZA PI£ACKIE WZGÓRZA B c a b a PI£ACKIE WZGÓRZA AUDYNISKIE WZGÓRZA C kierunek odp³ywu wód lodowcowych outwash direction granice zasiêgu zbiornika skaliskiego extent of the Skaliska Basin granice obszaru objêtego deglacjacj¹ aeraln¹ aeral deglaciation zone obszar pokryty l¹dolodem area covered by ice-sheet moreny z wyciœniêcia
oraz starsze formy morenowe, push moraines and older moraines
moreny czo³owe akumulacyjne end moraine
zastoisko ice-dammed lake drumliny drumlins
zasiêg postoju l¹dolodu ice-sheet extent bry³y martwego lodu dead-ice blocks
wiêksze obni¿enia po bry³ach martwego lodu large melt-out depression after dead-ice blocks kemy kames szlaki sandrowe sandurs kierunek sp³ywu wód ze zbiornika skaliskiego flow out direction from the Skaliska Lake
a, b, c
naœwietlania — 45 m i jego azymutu: 45o(ryc. 4). NMT przetworzono tak¿e w programie Globar Mapper i uzyska-no obraz oddaj¹cy morfologiê omawianego obszaru (ryc. 5).
Analiza danych pochodz¹cych ze zdjêcia satelitarnego oraz Numerycznego Modelu Terenu, pozwoli³a okreœliæ zasiêg przestrzenny omawianego zbiornika jeziornego. Wbrew pierwotnym przypuszczeniom, jego pó³nocne obrze¿enie wystêpuje stosunkowo niedaleko (tj. ok. 1 km) na pó³noc od obecnej granicy pañstwa. Znajduj¹ siê tam dwie zatoki do których dop³ywaj¹ cieki odwadniaj¹ce pobliskie wzgórza.
Na NMT doskonale widaæ (ryc. 4, 5) rozciêcie erozyj-ne, którym obecnie p³ynie Wêgorapa. Jar ten, rozcina prawdopodobnie powierzchnie wysoczyzny. Wysokoœæ jego œcian dochodzi do prawie 20 m. Odcinek prze³omowy ma d³ugoœæ ok. 2 km (górski charakter rzeki po stronie rosyjskiej, potwierdza ustna relacja osoby, bior¹cej udzia³ w I Miêdzynarodowym Sp³ywie Kajakowym rzek¹ Wêgo-rap¹, który odby³ siê w maju 2004 r.). Równie¿ powierzch-nia sto¿ka — delty jest bardzo dobrze czytelna na NMT (ryc. 4). Obecnie niewielkich rozmiarów ciek — Parchat-ka, jest najm³odszym rozciêciem erozyjnym na powierzch-ni delty. Byæ mo¿e to ona by³a g³ównym korytem rozprowadzaj¹cym wody na delcie.
Rekonstrukcja zdarzeñ — paleogeografia
Bior¹c pod uwagê wyniki prac geologiczno-zdjêcio-wych prowadzonych na obszarze Niecki Skaliskiej i na terenach przyleg³ych (Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001a, b; Pochocka-Szwarc, 2003) oraz materia³y uzyskane z ana-lizy teledetekcyjnej mo¿na dokonaæ rekonstrukcji pale-ogeografii omawianego obszaru. Schemat rozwoju zdarzeñ jakie mia³y miejsce podczas zaniku ostatniego l¹dolodu na tym obszarze przedstawia ryc. 6.
Na powierzchni terenu wystêpuj¹ osady stadia³u pomorskiego (górnego) zlodowacenia wis³y. L¹dolód
nasuwaj¹c siê na ten obszar z³o¿y³ gliny zwa³owe,
buduj¹ce powierzchniê wysoczyzny morenowej. Z jego nasuniêciem najprawdopodobniej by³o zwi¹zane powsta-nie moren wyciœniêcia tworz¹cych Klewiñskie i Kruckie Góry (ryc. 6A) oraz towarzysz¹cych im (od pó³nocy) nie-wielkich drumlinów (Pochocka-Szwarc, 2003).
Zanik l¹dolodu ostatniego stadia³u pomorskiego prze-biega³ w sposób zró¿nicowany. Kolejne fazy recesyjne dokumentuj¹ ci¹gi wzgórz czo³owo-morenowych czytelne w rzeŸbie terenu pó³nocnej czêœci Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Jedn¹ z nich przebiegaj¹c¹ z SW na NE przed-stawia ryc. 6B (Pochocka-Szwarc, 2003). Tworz¹ j¹ more-ny akumulacyjne Pilackich i Audyniskich Wzgórz. Na
zapleczu tych wzgórz istnia³a misa koñcowa, której obni¿-enie by³o zacz¹tkiem dla powstania jeziora skaliskiego. Misê tê wype³nia³y pojedyncze bry³y martwego lodu. Pomiêdzy nimi oraz w strefie bezpoœredniego s¹siedztwa z okalaj¹ca wysoczyzn¹ morenow¹ utworzy³y siê tarasy kemowe i kemy (ryc. 2).
Odp³yw wód lodowcowych spowodowa³ powstanie najstarszego na omawianym obszarze szlaku sandrowego (a — ryc. 6B) po³o¿onego na wysokoœciach 160–150 m n.p.m. (Pochocka-Szwarc, 2003). Prawdopodobnie ju¿ na tym etapie deglacjacji istnia³ zbiornik glacilimniczny w Niece Skaliskiej (ryc. 6B), w którym mog³y znajdowaæ siê izolowane bry³y lodu. Dalsza deglacjacja obszaru (w stre-fie na NE od Audyniskich Wzgórz; Pochocka-Szwarc, 2003) spowodowa³a powstanie drugiego, m³odszego szla-ku sandrowego (b — ryc. 6B). Szlak ten wystêpuje na wysokoœciach 145–150 m n.p.m. (Pochocka-Szwarc, 2003). Jego wody p³ynê³y z pó³nocy na po³udnie w kierun-ku obecnej Puszczy Boreckiej (ryc. 5).
Ten zdawa³oby siê uporz¹dkowany rozwój wydarzeñ zosta³ zaburzony: przep³yw wód lodowcowych (na szlaku B) w kierunku po³udniowym zosta³ czêœciowo zablokowa-ny. W okolicach obecnej wsi Ró¿yñsk powsta³o niewielkie zastoisko (ryc. 6B, 5).
Zwiêkszone masy wód, szukaj¹c drogi odp³ywu, prze-la³y siê w kierunku po³udniowozachodnim — nast¹pi³o zjawisko podobne do kapta¿u. Wody rozciê³y powierzch-niê starszego szlaku sandrowego (a — ryc. 6B), Pozo-sta³oœci¹ dokumentuj¹c¹ to zdarzenie jest stroma krawêdŸ erozyjna rozcinaj¹ca poziom piasków lodowcowych szla-ku a od szlaszla-ku b oraz p³aski obszar fragmentu wysoczy-zny. Przep³yw ten musia³ byæ na tyle gwa³towny, ¿e fragment wysoczyzny morenowej (znajduj¹cy siê obecnie na pó³nocnym brzegu doliny Go³dapy) zosta³ silnie zdenu-dowany i nie pozosta³y tam ¿adne osady wodnolodowco-we, a jej morfologia jest p³aska i nachylona w kierunku po³udniowo-zachodnim.
Wody lodowcowe p³yn¹c teraz na zachód (ryc. 6C, 5) nanios³y piaski i ¿wiry trzeciego, najm³odszego szlaku san-drowego (najni¿szego c). Osady dokumentuj¹ce ten przep³yw wystêpuj¹ na wysokoœciach: 140–150 m n.p.m oraz 140–125 i 125–120 m n.p.m. Wody te wp³ywaj¹c do zbiornika skaliskiego utworzy³y rozleg³¹ deltê (ryc. 6C), przykrywaj¹c osady glacilimniczne. Rzêdne wysokoœcio-we powierzchni delty s¹ nastêpuj¹ce: od 115 m n.p.m. w czêœci proksymalnej do ok. 100 m n.p.m. w czêœci dystal-nej. Nie jest wykluczone, ¿e wody wlewaj¹c siê do zbior-nika, kluczy³y pomiêdzy pojedynczymi bry³ami martwych lodów. Z ich póŸniejszego wytopienia powsta³y obni¿enia obecnie wype³nione torfem, tworz¹c dosyæ urozmaicon¹ powierzchniê delty. Tak wiêc wlanie siê wód ze szlaku
san-¬
Ryc. 6. Schemat rozwoju paleogeografii omawianego obszaru z uwzglêdnieniem g³ównych elementów geomorfologicznych; A — transgresja l¹dolodu na omawiany obszar: przeobra¿enie starszych form morenowych (Klewiñskie i Kruckie Góry), utworzenie moren i niewielkich drumlinów; B — recesja l¹dolodu: postój l¹dolodu na linii Pi³ackie Wzgórza Audynieckie Wzgórza, powstanie najwy¿szego szlaku sandrowego (a), w zbiorniku skaliskim prawdopodobnie zalegaj¹ bry³y martwego lodu; C — deglacjacja obsza-ru: w strefach kontaktu pomiêdzy bry³ami martwych lodów powstaj¹ formy kemowe, przelanie wód ze szlaku sandrowego (b) w kie-runku zachodnim, powstanie delty (c), spiêtrzenie wód i ich gwa³towne sp³ycenie
Fig. 6. Paleogeographical scheme of the study area with emphasis on main geomorphological elements; A — ice sheet advance onto the study area: reworking older moraines (Klewiñskie, Kruckie Hills), formation of push moraines and drumlins; B — ice sheet ret-reat, formation of moraines Pi³ackie and Audynieckie Hills, formation of the highest outwash route (a), probably at the time, dead-i-ce blocks existed within the bottom of the Skaliska Lake; C — deglaciation of the study area: kame structures from in the contact zones between thedead-ice blocks, waters flowed west from sandur outwash (b), formation of a delta (c), quick shallowing of the dammed waters
drowego (C) spowodowa³o spiêtrzenie lustra wody w jeziorze skaliskim. Spiêtrzenie to dokumentuje krawêdŸ erozyjna (100–105 m n.p.m.) zlokalizowana w pó³nocnej czêœci Niecki Skaliskiej, obecnie blisko granicy pañstwa. Jedyna mo¿liwa droga odp³ywu nadmiaru wód z jeziora skaliskiego uk³ada³a siê w kierunku pó³nocnym. Wspo-mniany dwukilometrowy odcinek prze³omowy Wêgorapy, jest miejscem którym prawdopodobnie wody, w sposób nag³y (katastroficzny?) opuœci³y jezioro skaliskie. Prze-strzenn¹ rekonstrukcjê opisanych zdarzeñ doskonale widaæ na NMT (ryc. 5).
Na powierzchni osadów wype³niaj¹cych Nieckê Ska-lisk¹ nie ma torfów ani innych osadów wskazuj¹cych na stopniowe zarastanie zbiornika. Œwiadczy to o tym, i¿ wody wype³niaj¹ce jezioro musia³y znikn¹æ gwa³townie.
Œwiadectwem morfologicznym, wskazuj¹cym na
wcze-œniejsze spiêtrzenie wód jest krawêdŸ o wysokoœci wzgled-nej ok. 5 m wystêpuj¹ca w pó³nocnym obrze¿eniu Niecki Skaliskiej, w bezpoœrednim s¹siedztwie granicy pañstwa. Na delcie wystêpuj¹ pod³u¿nie zorientowane obni¿enia obecnie wype³nione torfem, przypominaj¹ce krajobraz tzw. sandru dziurawego. Kolejnymi pozosta³oœciami po bry³ach martwego lodu zalegaj¹cych niegdyœ w zbiorniku skaliskim s¹ kemy i tarasy kemowe utworzone na sk³onie z s¹sia-duj¹c¹ wysoczyzn¹.
Nale¿y dodaæ, i¿ rzeka Wêgorapa wyp³ywa z jeziora Mamry (poziom lustra wynosi 115,8 m n.p.m.) w okolicy Wêgorzewa. Rozcinaj¹c poziom wysoczyzny morenowej, nastêpnie przep³ywa przez obszar Niecki Skaliskiej (poziom wody ok. 87 m np.m.). Po stronie rosyjskiej, p³ynie w g³êboko wciêtym jarze w kierunku swojego ujœ-cia tj. do Prego³y.
Nie mo¿na wykluczyæ, i¿ rzeka ta by³a w swej przesz³oœci ciekiem wp³ywaj¹cym od strony zachodniej do zbiornika skaliskiego i wyp³ywaj¹cym z niego od strony pó³nocnej. Wody, które gwa³townie opuœci³y zbiornik ska-liski mog³y wiêc wykorzystaæ t¹ istniej¹c¹ ju¿ drogê odp³ywu. Œwiadczyæ mo¿e o tym g³êbokie wciêcie jaru po stronie rosyjskiej. Otwartym pozostaj¹ pytania: czy mean-dry Wêgorapy zosta³y rozwiniête wczeœniej i pog³êbione póŸniej, np. przez gwa³towny sp³yw wód z jeziora skali-skiego? A mo¿e powstanie g³êbokich œcian w¹wozu któ-rym p³ynie rzeka, jest zwi¹zane z obni¿aniem bazy erozyjnej w dolinie Prego³y? Niewykluczone, ¿e to obni¿-anie bazy erozyjnej w dolinie Prego³y, mog³o daæ impuls dla sp³yniêcia wód z jeziora skaliskiego.
Wnioski
Powierzchnia kopalnego zbiornika skaliskiego (ok. 90
km2
) jest porównywalna z powierzchni¹ zajmowan¹ przez misê jeziora Œniardwy.
Analiza materia³ów geologicznych (wiercenia archi-walne) wyklucza istnienie starszych, np. tektonicznych za³o¿eñ dla powstania tak rozleg³ego zbiornika jeziornego (Pochocka-Szwarc, 2003). Nie mo¿na wykluczyæ, wyko-rzystania lokalnych obni¿eñ powierzchni terenu dla zaini-cjowania misy koñcowej l¹dolodu w³aœnie w tym miejscu.
Kopalny zbiornik skaliski:
funkcjonowa³ w czasie deglacjacji omawianego
obszaru tj. podczas recesji l¹dolodu stadia³u pomorskiego ;
wype³nia³ obni¿enie misy koñcowej powsta³ej na
zapleczu moren czo³owych akumulacyjnych: Pi³ackich i
Audyniskich Wzgórz (Pochocka-Szwarc & Lisicki,
2001a, b; Pochocka-Szwarc, 2003). Moreny te wyznaczaj¹ kolejn¹, recesyjn¹ fazê postoju l¹dolodu;
sedymentacja osadów w tym zbiorniku by³a typu
„zimnego” — glacilimnicznego. Dowodz¹ tego i³y i mu³ki miejscami o charakterze warwowym.
W wyniku „kapta¿u” wód p³yn¹cych szlakiem sandro-wym, nast¹pi³o wlanie wód do jeziora skaliskiego i tym samym dostawa materia³u w postaci sto¿ka nap³ywowego — delty. Zdarzenie to by³o najpierw przyczyn¹ spiêtrzenia wód i w konsekwencji ich gwa³townego sp³yniêcia w kie-runku pó³nocnym.
Sp³yniêcie wód z jeziora skaliskiego dokumentuje prze³omowy, prawie dwukilometrowy odcinek jaru (obec-nie poza granicami Polski). Prze³om ten prawdopodob(obec-nie zosta³ wykorzystany przez rzekê Wêgorapê. Liczne mean-dry tej rzeki s¹ bardzo dobrze czytelne na Numerycznym Modelu Terenu i na zdjêciu satelitarnym.
Na zakoñczenie nale¿y dodaæ, ¿e s¹ planowane szcze-gó³owe badania osadów wype³niaj¹cych Nieckê Skalisk¹ w celu okreœlenia warunków paleoklimatycznych, paleo-œrodowiskowych jakie panowa³y w czasie funkcjonowania jeziora skaliskiego. Bez takich badañ trudno jest umiejsco-wiæ w czasie zdarzenia o których mowa.
Na obecnym etapie badañ, trudno mówiæ o zaniku jezio-ra skaliskiego w kontekœcie póŸnoglacjalnej i
wczesnoholo-ceñskiej historii jezior Pojezierza Mazurskiego,
Mr¹gowskiego (Wiêckowski, 1966, 1968; Stasiak, 1963, 1967; Ralska-Jasiewiczowa, 1966, 1989) czy wschodniego Pomorza (B³aszkiewicz, 2003).
Literatura
BER A.1969 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Suwa³ki. CAG Pañstw. Inst. Geol.
Erdas Field Guide — Przewodnik geoinformatyczny. Geosystem Pol-ska, Warszawa 1998.
KAUNHOVEN F. & KRAUSE P.G. 1903 — Beobachtungen an dilu-vialen Terrassen und See becken im östlichen Norddeutschland und ihre Beziehundgen zur glazialen Hydrographie. Jahrb. d. Preuss. Geol. Landesanstalt Berlin.
KONDRACKI J. 2000 — Geografia regionalna Polski. PWN. KRAUSE P.G. & PICKARD E. 1903 — Geologische Karte von Preus-sen und benachbarten Deutschen Landern, bl. Buddern — Budry. Berlin. HESS VON WICHDORFF H. 1919 — Das masurische Interstadial. Jb. Preuss. Geol. Landesanst. Bd., 35, H. 2.
POCHOCKA-SZWARC K. 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Banie Maz. i Ma¿ucie z objaœnieniami. Pañstw. Inst. Geol.
POCHOCKA-SZWARC K. & LISICKI S. 2001a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Budry z objaœnienia-mi. CAG Pañstw. Inst. Geol.
POCHOCKA-SZWARC K. & LISICKI S. 2001b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Wêgorzewo z obja-œnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol.
S£OWAÑSKI W. 1972 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Kêtrzyn. CAG Pañstw. Inst. Geol.
STASIAK J. 1963 — Historia Jeziora Kruklin w œwietle osadów strefy litoralnej. Pr. Inst. Geogr. PAN, 41:1–93.
STASIAK J.1967 — Notes on the orgin of Late Glacial lacustrine deposits in North-Easten Poland. Biul. Perygl., 16: 247–256.
RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1966 — Osady denne Jeziora mikolaj-skiego w œwietle badañ paleobotanicznych. Act. Paleobot., 7: 1–118. RALSKA-JASIEWICZOWA M. 1989 — Lake Goœci¹¿, Central Poland, a monographic study. Wyd. PAN, Kraków.
WIÊCKOWSKI K. 1966 — Osady denne jeziora Miko³ajskiego. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 57: 1–111.
WIÊCKOWSKI K. 1968 — Geneza, wiek i ewolucja jezior w pó³noc-no-wschodniej Polsce. Folia Quater., 29: 145–151.
