Pañstwowy Instytut Geologiczny jako archetyp pañstwowych
instytutów badawczych
Krzysztof Jaworowski*
Pañstwowy Instytut Geologicznyzosta³ powo³any do ¿ycia w 1919 r. bez-poœrednio przez najwy¿sz¹ w³adzê pañstwow¹ tj. ówczesny Sejm Ustawo-dawczy RP. Dnia 7 maja tego¿ roku nast¹pi³o otwarcie instytutu. Jest on naj-starsz¹ ogólnopañstwow¹ placówk¹ naukow¹ zorganizowan¹ w odrodzonej po rozbiorach Rzeczypospolitej. Jest tak¿e jedyn¹ placówk¹ tego rodzaju ustanowion¹ przez sejm i zachowuj¹c¹ do dzisiaj sw¹ pierwotn¹ nazwê i zasadnicze kierunki dzia³añ.
Te wyj¹tkowe okolicznoœci, a zw³aszcza sejmowa debata i uchwa³a w sprawie PIG w czasie, gdy trwa³y woj-ny maj¹ce zadecydowaæ o granicach Polski, wynik³y z fak-tu, ¿e od samego pocz¹tku instytut by³ organizacj¹ naukow¹ o zasiêgu ogólnokrajowym, której powierzono badania o zasadniczym znaczeniu dla w³adz pañstwowych. Znaczenie PIG, jako pañstwowego instytutu badawczego, spowodowa³o, ¿e bezpoœrednio po uzyskaniu oficjalnej nominacji, jego pierwszy dyrektor prof. Józef Morozewicz zosta³ przyjêty na audiencji przez Naczelnika Pañstwa Józefa Pi³sudskiego.
Ogólnopañstwowy charakter badañ naukowych insty-tutu znalaz³ wyraz w sk³adzie powo³anej przez Ministra Przemys³u i Handlu w 1921 r. Radzie Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego, do której rz¹d RP delegowa³ przedsta-wicieli ministerstw: Przemys³u i Handlu, Robót Publicznych, Spraw Wojskowych oraz Rolnictwa i Dóbr Publicznych. Obecnoœæ przedstawicieli tego ostatniego resortu œwiadczy, ¿e od samego pocz¹tku instytut zajmuj¹c siê zasobami naturalnymi, obok surowców, bada³ tak¿e problemy ochrony œrodowiska zgodnie z ówczesnym ich pojmowaniem.
Ogólnokrajowy charakter badañ naukowych Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego i ich znaczenie dla pañstwa zosta³y prawnie potwierdzone powierzeniem instytutowi sprawowania s³u¿by geologicznej. Tak w³aœnie rola insty-tutu, po latach jego dzia³alnoœci, zosta³a okreœlona w dekretach Prezydenta Rzeczypospolitej z 31 marca 1938 r. oraz 3 lutego 1947 r. Pe³nienie s³u¿by geologicznej, trwaj¹ce do chwili obecnej, zosta³o nastêpnie formalnie przes³oniête mechanicznym zaliczeniem PIG do kategorii instytutów resortowych i jednostek badawczo -rozwoj-owych. Ostatnio usankcjonowano stan faktyczny zapisem o pe³nieniu przez PIG zadañ pañstwowej s³u¿by geologicz-nej w znowelizowageologicz-nej 27 lipca 2001 r. ustawie Prawo geo-logiczne i górnicze. Ponadto, znowelizowana 18 lipca 2001 r. ustawa Prawo wodne powierzy³a PIG pe³nienie funkcji pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e zarówno sprawowana przez PIG s³u¿ba geologiczna, jak i hydrogeologiczna, nie wykonuj¹ czynnoœci administracyjnych lecz s¹ placówkami
nauko-wymi prowadz¹cymi badania w celu uzyskania danych nieodzownych dla gospodarczych i spo³ecznych potrzeb pañstwa. Jest to zgodne z rozwi¹zaniami prawno-organiza-cyjnymi Unii Europejskiej. Z tego powodu, jeszcze przed przyst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej, geolodzy nale¿¹cych do niej krajów zaprosili PIG do udzia³u w dzia³aniach unijnych organizacji: FOREGS (Forum of Euro-pean Geological Surveys) oraz EUROGEOSURVEYS. Instytut jest ich cz³onkiem.
W latach 1919–1948 (z przerw¹ podczas II wojny œwia-towej) Pañstwowy Instytut Geologiczny by³ podporz¹dko-wany Ministerstwu Przemys³u; w latach 1948–1952 Ministerstwu Górnictwa, w latach 1952–1985 Centralne-mu Urzêdowi Geologii, a od koñca 1985 r. podlega obecne-mu Ministerstwu Œrodowiska. Ogólnopañstwowy charakter badañ instytutu, w po³¹czeniu ze znacznymi ró¿-nicami w budowie geologicznej poszczególnych regionów kraju, sprawi³y, ¿e zasz³a koniecznoœæ powo³ania regional-nych oddzia³ów PIG. Ich prekursorami by³y istniej¹ce przed wojn¹ stacje w Karpatach Wschodnich (Borys³aw), na Górnym Œl¹sku (D¹browa Górnicza) oraz tzw. grupa œwiêtokrzyska. Po roku 1945 powo³ano istniej¹ce obecnie oddzia³y regionalne PIG, a mianowicie: karpacki (Kra-ków), górnoœl¹ski (Sosnowiec), dolnoœl¹ski (Wroc³aw), œwiêtokrzyski (Kielce), geologii morza (Gdañsk-Oliwa), pomorski (Szczecin) oraz samodzielne pracownie regionu wielkopolskiego (Poznañ) i lubelskiego (Lublin).
W swej 87-letniej dzia³alnoœci, PIG po³o¿y³ znaczne zas³ugi dla gospodarki narodowej jako oœrodek badañ i poszukiwañ takich zasobów naturalnych, jak surowce mineralne i wody podziemne. W ostatnich latach instytut zintensyfikowa³ prace dotycz¹ce ochrony œrodowiska naturalnego. Objêto nimi ska¿enia i zagro¿enia geogenicz-ne zarówno powierzchni Ziemi, jak i wg³êbnych struktur geologicznych. Struktury te maj¹ istotne znaczenie dla ochrony œrodowiska naturalnego wp³ywaj¹c na wiele dzie-dzin ¿ycia. Szczególnego znaczenia nabieraj¹ tu prowa-dzone od lat przez PIG badania zagro¿eñ wód podziemnych. S¹ one jedyn¹ strategiczn¹ rezerw¹ wód pit-nych w Polsce.
Do najbardziej znanych osi¹gniêæ PIG nale¿¹ odkrycia wielu z³ó¿ kopalin u¿ytecznych, a w szczególnoœci: mie-dzi, siarki rodzimej, wêgla kamiennego, wêgla brunatnego, soli kamiennej, soli potasowych, rud ¿elaza oraz rud cynku i o³owiu.
Ponadto geolodzy PIG odkryli z³o¿a: glin ognio-trwa³ych, kaolinów, fosforytów oraz wielu surowców budowlanych. Wg³êbne badania regionalne instytutu przy-czyni³y siê tak¿e do stworzenia podstaw poszukiwañ z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego stwierdzonych, obok Kar-pat, na Ni¿u Polskim i w polskiej strefie ekonomicznej Morza Ba³tyckiego. Wymienione wy¿ej z³o¿a miedzi i siarki s¹ unikalne w skali œwiatowej. Ich odkrycie by³o wielkim sukcesem polskiej myœli geologicznej sfor-mu³owanej przy udziale PIG, a nastêpnie potwierdzonej w praktyce przez instytut.
Powa¿ne znaczenie dla gospodarki narodowej i ochro-ny œrodowiska maj¹ osi¹gniêcia PIG zwi¹zane z pracami 204
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; krzysztof.jaworowski@pgi.gov.pl
geologiczno-kartograficznymi podjêtymi na samym pocz¹tku jego dzia³alnoœci. PIG realizuje, i koordynuje w skali ogólnokrajowej, sporz¹dzanie zarówno podstawo-wych map geologicznych w ró¿nych skalach, jak i map hydrogeologicznych, geologiczno-gospodarczych i geo-chemicznych. Poziom map wykonanych przez Instytut spotyka³ siê z najwy¿szym uznaniem specjalistycznych gremiów miêdzynarodowych zarówno w odniesieniu do naukowych treœci tych map, jak i techniki edytorskiej (obecnie ca³kowicie skomputeryzowanej).
Wyniki badañ Pañstwowego Instytutu Geologicznego by³y (od 1968 r.) publikowane w wielotomowym dziele kilkudziesiêciu autorów pt. Budowa geologiczna Polski. Przedstawia ono dorobek polskich geologów w dziedzinie geologii regionalnej, stratygrafii, tektoniki, z³ó¿ surowców mineralnych, hydrogeologii i zawiera katalogi i atlasy ska-mienia³oœci wystêpuj¹cych w Polsce. Wyniki badañ pod-stawowych zawarto tak¿e w wielu wydawnictwach w³asnych instytutu. Nale¿y tu wymieniæ Prace PIG (do 2005 r. 184 tomy), Biuletyn PIG (do 2005 r. 417 tomów), Kwartalnik Geologiczny — Geological Quarterly znaj-duj¹cy siê na tzw. „liœcie filadelfijskiej” (do 2005 r. 49 tomów), Sprawozdania z Posiedzeñ PIG (do 2005 r. 61 numerów), Polish Geological Institute Special Papers (do 2005 r. 20 tomów). Od 1957 r. instytut wydaje jako wydaw-nictwo ci¹g³e Bibliografiê Geologiczn¹ Polski.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e wszystkie badania i prace insty-tutu, obejmuj¹ce geologiczne zasoby naturalne kraju i geo-logiczne aspekty ochrony œrodowiska naturalnego, by³y i s¹ prowadzone tak¿e w polskiej strefie ekonomicznej Morza Ba³tyckiego. Sporz¹dzono m.in. ró¿norodne mapy geologiczne dna i osadów dennych Ba³tyku. Ostatnio instytut przyst¹pi³ do prac nad ocen¹ geogenicznych ska-¿eñ wód tego morza.
Wa¿ne miejsce w dziejach Pañstwowego Instytutu Geologicznego zajmuj¹ prace jego geologów poza granica-mi kraju. Stanowili oni wiêkszoœæ polskich zagranicznych ekip badawczych i kierowali ich pracami. Do najwiêk-szych nale¿¹ prace Polskiej Ekspedycji Geologicznej w Wietnamie (1958–1963 r.), uwieñczone odkryciem najbo-gatszych w po³udniowo-wschodniej Azji z³ó¿ ¿elaza, oraz prace Polskiej Ekspedycji Geologicznej w Mongolii (1961 –1990 r.) zakoñczone skartowaniem wielkich obszarów z jednoczesnym rozpoznaniem perspektyw wystêpowania z³ó¿ wielu surowców mineralnych. Geolodzy instytutu pracowali jako eksperci ONZ, m.in. w Czadzie, Gwinei, Haiti, Madagaskarze i Nigrze. W ramach kontraktów zbio-rowych i indywidualnych pracownicy Instytutu dzia³ali w Algierii, Indonezji, Iraku i Libii, a przy krótkotrwa³ych opracowaniach ekspertyzowych w wielu innych krajach.
Trud i naukowe kompetencje pracowników PIG zna-laz³y uznanie wyra¿one licznymi nagrodami pañstwowymi oraz nagrodami prezesa CUG, a w ostanich latach nagroda-mi nagroda-ministra œrodowiska. Pracownicy Instytutu zdobyli tak¿e szereg wyró¿nieñ na zagranicznych spotkaniach naukowych. Miêdzynarodowe organizacje geologiczne powierza³y PIG organizacjê wielu spotkañ naukowych
m.in. o zasiêgu œwiatowym (np. Miêdzynarodowy Kongres Geologii Karbonu i Permu w 1995 r.).
Jednym z ogniw ³¹cz¹cych badania i prace PIG z gospodarczymi dzia³aniami pañstwa, i organizacji prywat-nych, by³y obecne w strukturach instytutu od pocz¹tku jego istnienia, komórki gromadz¹ce i udostêpniaj¹ce informa-cje geologiczne w skali ca³ego kraju. W nastêpnych latach rolê tak¹ pe³ni³o, i pe³ni, prowadzone przez instytut Cen-tralne Archiwum Geologiczne. Obok ró¿norodnych doku-mentów geologicznych, m.in. map i sprawozdañ z badañ naukowych, gromadzi ono od wielu dziesi¹tków lat mate-ria³y skalne, w tym rdzenie wiertnicze, których zasoby nale¿¹ do najwiêkszych w Europie.
Pañstwowy Instytut Geologiczny, pocz¹wszy od 1988 r., sporz¹dza i publikuje coroczny Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce. Misjê tê powierzy³ instytuto-wi Minister Œrodoinstytuto-wiska realizuj¹c na³o¿ony na resort usta-wowy obowi¹zek. Wspomniany bilans zawiera materia³y niezbêdne dla pracy organów administracji publicznej. Jest tak¿e Ÿród³em informacji dla potencjalnych inwestorów zajmuj¹cych siê dzia³alnoœci¹ geologiczno-górnicz¹ lub przeróbk¹ surowców mineralnych.
Dzia³alnoœæ PIG, bezpoœrednio zwi¹zana z zagadnie-niami gospodarczymi pañstwa i ochron¹ œrodowiska na jego terytorium, mia³a z regu³y podstawy naukowe. Bada-nia naukowe wysuwano w PIG zawsze na czo³o sposobów rozwi¹zywania zagadnieñ stosowanych. Z tego wzglêdu Instytut by³ i pozostaje silnym oœrodkiem naukowym. Do jego tradycji nale¿y wspó³praca ze wszystkimi krajowymi œrodowiskami geologicznymi: akademickimi, akademijny-mi oraz zwi¹zanyakademijny-mi z firmaakademijny-mi pañstwowyakademijny-mi i prywatny-mi. Od momentu ustanowienia instytutów resortowych i jednostek badawczo-rozwojowych, PIG zaliczono do ich najwy¿szej kategorii posiadaj¹cej uprawnienia do nadawa-nia stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego oraz do wystêpowania z wnioskami o nadanie tytu³u naukowego profesora.
Jak wynika z niniejszej, krótkiej informacji o dziejach instytutu, by³ on w trakcie ca³ej swej 87-letniej historii praktyczn¹ realizacj¹ koncepcji pañstwowych instytutów badawczych. Gdy w pamiêtnym roku 1920, w³adze pañstwowe rozwa¿a³y sposoby finansowania badañ PIG, Minister Przemys³u i Handlu w piœmie do Prezydenta (tak !) Rady Ministrów (by³ nim wówczas Wincenty Witos) jed-noznacznie stwierdzi³: „Pañstwo nie mo¿e badañ geolo-gicznych swojego terytorjum powierzaæ ewentualnym instytucjom i przedsiêbiorstwom prywatnym (...). Dla poli-tyki gospodarczej pañstwa jest rzecz¹ wa¿n¹ posiadaæ dane o rozporz¹dzalnych zasobach (...) pewniejsze i bardziej szczegó³owe od tych wiadomoœci, które czêstokroæ w for-mie umyœlnie pesymistycznej lub umyœlnie optymistycznej kr¹¿¹ wœród przedsiêbiorców prywatnych i aferzystów. Wiadomoœci prawdziwe, oparte na œciœle naukowej anali-zie danego zagadnienia praktycznego, Pañstwo mo¿e otrzymaæ tylko od swojego w³asnego organu (...)”.
Trudno o bardziej klarowne wy³o¿enie jednego z g³ównych aspektów idei pañstwowych instytutów badaw-czych. Nie jest to idea nowa. Sformu³owano j¹ ju¿ 87 lat temu powo³uj¹c uchwa³¹ Sejmu RP Pañstwowy Instytut Geologiczny.
205
