Nazwy miejscowe północnego Mazowsza w edycji źródłowej "Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemquae Cruciferorum" : przyczynek do dziejów osadnictwa na pograniczu mazowiecko-pruskim

Wiesław Sieradzan

Nazwy miejscowe północnego

Mazowsza w edycji źródłowej "Lites

ac res gestae inter Polonos

Ordinemquae Cruciferorum" :

przyczynek do dziejów osadnictwa

na pograniczu mazowiecko-pruskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 285-290

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

W iesław Sieradzan

Nazwy miejscowe północnego Mazowsza w edycji źródłowej

Lites ас res gestae inter Polonos Ordinemquae Cruciferorum.

Przyczynek do dziejów osadnictwa na pograniczu

mazowiecko-pruskim

A k ta procesów polsk o -k rzy żack ich w y dane w ram ach szeroko zakrojonej edycji źródłow ej L ite s ac res gestae inter Polonosj Ordinemquae Cruciferorum od d a w n a są przedm iotem w szechstronnego za in tereso w an ia h isto ry k ó w 1. Służyły i służą w dalszym ciągu p rzede w szystkim rek o n stru k c ji ró żn o ro d n y ch prob lem ó w z zakresu historii politycznej, ja k i dziejów k u ltu r y 2. W yraźnie n iedocenione w ydają się być one d la b a d a ń historii o sadnictw a, kolonizacji, ja k rów nież ja k o źró d ło ilustrujące życie gospodarcze. N a uspraw iedliw ienie dotychczasow ej histo rio g rafii p o d a ć je d n a k w y p ad a bezsporny fakt zróżnicow anej w artości edytorskiej poszczególnych tom ów w spom nianej edycji. Nie w szystkie bow iem p o sia d a ją niezbędny a p a ra t n au k o w y (ograniczone przypisy, częsty b ra k indeksów rzeczow ych i osobow ych). D otyczy to zwłaszcza to m u drugiego edycji pierwszej o raz to m u dru g ieg o edycji drugiej, k tó re zaw ierają m .in. niezm iernie ciekaw y m a teria ł to p o n o m a sty c zn y . Szczególnie cenny w ydaje się on być d la terenu M azow sza, i to p rzede w szystkim je g o północnej części. C hodzi tu głów nie o a k ta procesów po lsko-krzyżackich z 1412— 1414 o raz 1422 1423. Z asadnicze znaczenie m a ją tu nie w ykorzystane d o tej p o ry a k ta p o stę p o w an ia d o w odow ego w ysłannika k ró la Z y g m u n ta L uksem burskiego do Polski, L itw y i Z a k o n u — B enedykta M a k ra ia z ro k u 1413 o raz p ro to k o ły p o stę p o w an ia le g ata p ap ież a M a rc in a V — A nto n ieg o Z en o n a , z lat 1422— 1423. M a teria ł ten nie zo stał d o strze żo n y przez au to ró w podstaw ow ych p ra c z zakresu osadnictw a, czy to p o n o m a sty k i w poszczególnych ziem iach północnej części M a z o w sz a 3. D o p iero pierw sze zeszyty Słow nika historyczno-geograficznego n iektórych części M azow sza w o dpow iednich hasłach zaw ierają inform acje z interesującego nas źródła. A u to rzy tych zeszytów — A . B orkiew icz-C elińska, A. W o lff nie czynili tego je d n a k w sposób system atyczny, ig n o ru jąc p rzy tym całkow icie ak ta z o statn ieg o p rocesu p o lsk o -k rzy ż ack ieg o 4. Celem więc niniejszego arty k u łu będzie p rezen tacja w ystępujących

1 L ites ac res gestae O rdinem quae C ruciferorum , t. 1— 3 (ed. I), ed. T . D zialy ń sk i, P o z n a ń 1855— 1856; t. 1— 2(2 ), ed. I. Z ak rzew sk i, P o z n a ń 1890; l. 2 (2), ed. J. K a rw asiń sk a, W arszaw a 1935; t. 1(3), ed. H . C h lo p o c k a, W ro cław 1970.

2 H . C h ło p o c k a , D otychczasow e edycje „ L ites ac res g e sta e " w św ietle k r y ty k i, S lu d ia Ż ró d ło zn aw cze, 1965, l. 11, ss. 109— 115; W. S ierad zan , Ś w iadom ość histo ryczn a św iadków w procesach p o lsko -krzyża ckich w X I V — X V w\, T o ru ń 1993 (tam że sze ro k a lite ra tu ra p ro b le m u ).

3 A . Paw iński, Źródła dziejowe, t. 16; Polska X V I и \, t. 5, W arsz a w a 1875; K . Z ierhoffer, N a zw y m iejscow e północnego M a zo w sza , W ro cław 1957; A . B o rkiew icz-C elińska, O sadnictw o ziem i ciechanow skiej w X V w. (1 3 7 0 — 152 6 ), W ro cław — W a rsz a w a — K ra k ó w 1970; tejże, O sadnictw o Z a w k rza w okresie k sią żęcym , w: Stu d ia i m ateria ły do dziejów ziem i za w krżeń skiej, t. 1, W arszaw a 1971, ss. 37— 78.

4 Sło w n ik h istoryczno-geograficzny w ojew ództw a p ło ckiego w średniow ieczu, z. 1— 2, o p ra ć . A . Borkiew icz- C eliń sk a, W ro cław 1980— 1981. A u to rk a n ie je d n o k ro tn ie m ia ła tru d n o śc i z w łaściw ą d a ta c ją n iek tó ry ch w zm ian ek , zap o m n iaw szy że o d n o sz ą się one d o sp o ró w m a z o w ieck o -k rzy żack ich od 1363 d o 1423; S ło w n ik historyczno-geograficzny z ie m i w yszo g ro d zkiej w średniow ieczu, o p rać. A . W o lff i A . B orkiew icz-C elińska, W ro cław 1971.

K om unikaty

w m ateriałach procesow ych nazw m iejscow ych z północnego M azow sza o ra z zw eryfiko­ w anie części dotychczasow ych p o g lą d ó w o dziejach osad n ictw a n a tym terenie.

*

Zam ieszczony poniżej w ykaz nazw w ystępujących w ak tac h procesów p o lsko- krzyżackich z lat 1412— 1423 zaw iera 94 nazw y m iejscowe z terenu półn o cn eg o M azow sza. A ż 56 (ok. 6 0% ) spośród nich pochodzi z ziemi zaw krzeńskiej, 11 (11,7% ) z ziemi ciechanow skiej. R e szta — 27 (ok. 2 8,7% ) odnosi się do innych ziem z tego teren u (głów nie ziemi łom żyńskiej, płockiej, wiskiej, w arszaw skiej, zakroczym skiej). R ó ż n o ro d ­ ność geograficzna tych o sta tn ic h nie p o zw ala je d n a k n a szerszą analizę ich przy d atn o ści d o b a d a ń nad osadnictw em tego o b sz aru . P rzew aga nazw p ochodzących z ziemi zaw krzeńskiej i ciechanow skiej w ynikała z isto ty sp o ru m azow iecko-krzyżackiego. Jego p rzedm iotem był, zarysow ujący się ju ż od 1341 r., spór g ra n ic z n y 5. P o regulacji przebiegu granicy d o k o n an e j 8 lis to p a d a 1343 r. w B ratian ie przez książąt m azow ieckich S iem ow ita II i Bolesław a III o ra z w ielkiego m istrza Z a k o n u R u d o lfa K ö n ig a (w dw óch osobnych d o k u m e n tac h ) była o n a p o c z ą tk o w o p rze strzeg a n a przez obie s tr o n y 6. Je d n ak od p o cz ątk u XV w. zaczęły n a ra sta ć pretensje w ładców m azow ieckich wobec system atycz­ nego n aru sz an ia w yznaczonej linii granicznej, a n aw et o okupację wielu wsi. W edług ostatn ich ustaleń należy przyjąć, iż w rękach krzyżackich było o k o ło 30 wsi n ad g ra n ic z ­ nych, k tó re n ajp ra w d o p o d o b n ie j leżały n a po łu d n ie od linii G n o jn o —P etrykozy - K rę p a— Lew iczyn— M ła w k a — U niszki P epłow o-K rajew o S m olany— Ż ard aw y , czyli p ó łn o c n a część ziemi zaw k rz eń sk iej7. N ie w ykluczone, że zakres te ry to ria ln y aneksji krzyżackiej w tej części M azo w sza płockiego był znacznie szerszy8. K siążęta m azow ieccy Siem ow it IV i Ja n u sz I S tary prosili n aw et o w sparcie w tej spraw ie sw ojego seniora W ładysław a Jagiełłę (1407)9. K rzyżacy w ykazyw ali je d n a k w tym względzie ta k ty k ę polegającą n a p o zornej zgodzie i akceptacji u kładów z 1343 r., przy jednoczesnej stałej okupacji części księstw m a z o w ie c k ic h ,0.

D an e zaw arte w przed staw io n y m zestaw ieniu skłaniają d o rewizji po g ląd ó w o p o ­ stępach o sadnictw a, zw łaszcza n a Z aw krzu i w ziemi ciec h an o w sk ie j1 '. P o n ad p ołow a (52) spośród w ym ienionych 94 m iejscow ości p o jaw ia się w ak tac h procesow ych ja k o źródłach historycznych p o raz pierw szy.

286

W iesław Sieradzan

5 Lit. 11(2), s. 62.

6 C odex D iplom aticus Prussicus, t. 3, ed. J. V oigt, K ö n ig sb erg 1853, n r 39, 40; E . K ow alczyk, Topografia granicy m a zo w ie c ko -krzyża c kie j w św ietle u g ody granicznej z listopada 1343 roku, K w art. H ist. 1992, t. 99, ss. 33— 58.

7 W . S ierad zan , M a zo w iec k i m a teria ł dow odow y w procesach p o lsko -krzyża ckich w latach 1412— 1423, K o m u n ik a ty M a z u rsk o -W a rm iń sk ie 1993, n r 4, ss. 4 9 5 — 509.

8 P o r. G S A X X , O B A 1613, s. 54; Lit. II (2), s. 62. W ysoce p ra w d o p o d o b n a je st ró w n ież teza o m ożliw ości zag arn ięcia p rz e z K rz y ż ak ó w ró w n ież ziem zn ajd u jący ch się na p o łu d n ie od w schodniej linii g ran iczn ej, tzn. po m ięd zy rzekam i P isą a B ieb rzą. P o r. Lit. II (2), s. 62, a rt. V.; K . N e ilm a n n , D ie S ta a tsverträ g e des D eutschen Ordens in Preußen 1230— 1449, K ö ln 1986, ss. 533— 536. O k u p a cje w części zachodniej nie m ogły, ja k się w ydaje, m ieć trw ałego, dłu ższeg o c h a ra k te ru . W liczając je d n a k o k re s zastaw u ziem ia zaw k rzeń sk a była w p o s ia d a n iu Z a k o n u przez 15— 17 lat.

9 Lit. 11(2), s. 185.

10 Z. H . N o w a k , P ro to k ó ł z rokow ań p o lsko -krzyża c kic h w G rahiu i na kęp ie wiślanej p o d R aciążkiem w ro ku 1414, w: P race z d ziejó w p a ń s tw a i z a k o n u k rzy żack ieg o , p o d red. A . C zach aro w sk ieg o , T o ru ń 1984, s. 154 i n.

11 In fo rm acje o m iejscow ościach z in teresu jąceg o nas o b sza ru w y stęp u ją w a k ta c h procesow ych p rz e d e w szystkim ja k o o b ie k ty n a ja zd ó w k rzy żack ich o ra z ja k o k ró tk ic h lu b d łu g o trw a ły c h o k u p acji.

N azw y miejscowe północnego M azowsza

287

M iejscow ości p ó łn o c n eg o M azow sza w ystępujące w L ites ac res gestae inter Polonos

Ordinemquae C ru cifero ru m 12

Nazwa miejscowości _{pierwsza wzmianka}Dotychczasowa Pierwszy raz w Lites

B artni ki 1239 1413/1414 Będzisław 1405 1413/1414 Bielawy G rzebskie 1435 1413 Bielsk 1065 1413/1414 B ogurzyn 1425 1413 Borzew o 1401 1414 B ukow iec W . M . 1428 1413/1414 C iechanów 1065 1413 Cyw ino 1240 1414 D ą b ro w a 1406 1413 D łu g o k ą ty W . 1414 1413 D łu to w o 1401 1422 D ro g iszk a 1435 1413 G ałk i 1363 1422 G ied n ia 1414 1422 G iełczyn 1388 1413/1414 G iżyno 1349 1422 G n o jn o 1448 1413 G o łębki 1449 1413/1414 G ościszka 1434 (1448) 1422 G ra b o w o 1427 1413 G rzeb sk 1065 1413 G rz y b o w o W. 1435 1413 Ja b ło n o w o 1448 1413/1414 Janow iec K ościelny 1443 1413/1414

K argoszyn 1375 1413/1414 K ęczew o 1468 1422 K luszew o 1399 1422 K obuszyn 1447 1413 K osiny S tare 1349 1413 K ow alew o 1381 1413 K rajew o W . 1497 1413/1414 K rę p a 1436 1413 K róle 1403 1422 K ruszę 1497 1413/1414 K rzyw ki 1400 1413 K u k lin o 1349 1414 Leśniew o W . 1404 1413/1414 Lewiczyn 1438 1413

12 Ź ró d ło d la d o ty c h c za so w y c h u staleń , zob. p rzy p . 3 i 4. D o k o n a n a k w eren d a źró d ło w a w G eh eim es S ta a ta rc h iv P reu ssisch er K u ltu rb e sitz B erlin -D ah lem (X X , O B A 1613, s. 19v, 74) p o z w ala n a p o d staw ie nie op u b lik o w a n y c h d o tą d d ru k ie m m a te ria łó w p ro ceso w y ch w ym ienić d a tę 1411 r. d la n astęp u jący ch m iejscow ości: Jan o w iec K ościelny, K rę p a , Leśniew o W ., Lew iczyn, M o sz c zo n o . P o n a d to w tych sam ych m a te ria ła ch z o stała w ym ien io n a m iejscow ość Szem en w byłym pow iecie ło m ży ń sk im , d la k tórej d o ty c h c za so w ą p ierw szą w zm ian k ę u stalo n o n a ro k 1385.

W iesław Sieradzan

L ipow iec K ościelny 1435 1413

Ł ęki 1452 1412

Ł o m ża 1424 1413/1414

Ł om życa 1428 1413/1414 M a k ó w 1065 1413/1414 M ały P łock 1488 1412 M iecznikow o— C ygany 1435 1413/1414 M ła w k a 1413 1413/1414 M o d ła 1404 1413 M oszczono — 1413/1414 M roczki 1487 1422 N ick 1401 1413/1414 N iech ło n in 1447 1413/1414 N o sarze w o 1298 1422 N o w a W ieś 1451 1413 N ow e M ia sto 1424 1414 N o w o g ró d 1355 1412 O b rą b 1430 1413 Om ulew 1426 1422 Pepłow o 1435 1413/1414 P etrykozy 1405 1413/1414 Pęza 1428 1413/1414 P io trk o w o 1444 1413/1414 P o d k ra jew o 1415 1413/1414 P rzasnysz 1425 1413/1414 P rzążew o 1436 1412 R a d z a n o w o 1407 1413 R ogienice 1424 1422 R o m an y 1428 1422 R ó żan 1425 1413/1414 S am b o ry 1428 1422 S arn o w a G ó ra 1426 1422 S arnow o 1402 1413/1414 S ław o g ó ra S ta ra 1403 1413 S m olany— Ż a rd aw y 1412 1413 S taw iszyn— Ł az isk a 1391 1413 S zczepkow o— B orow e 1435 1413

S zreńsk 1065 1413 Szydłow o 1438 1422 T rz cian k a 1434 1422 T u ro w o 1473 1413 T rzęszew o 1400 1414 T u rz a 1430 1413 U niszki 1445 1413/1414 W a n d o w o 1430 1413 W ieczfnia 1349 1413 W iśniew o 1437 1413/1414 W izna 1065 1413 W yszkow o 1240 1413 Z abłocie 1497 1413 Z ałęże 1405 1413/1414

288

N azw y miejscowe północnego M azowsza

289

W p o ró w n a n iu z dotychczasow ym i ustaleniam i za pierw sze w zm ianki o tych m iejscow ościach należy o d tą d przy jm o w ać d a ty odpow iednio wcześniejsze. W przew aża­ jącej m ierze chodzi o d a n e o k ilk a lub kilkanaście lat wcześniejsze. Z d a rz a ją się je d n a k i takie p rzy p a d k i, iż pierw sze ślady istn ien ia n iektórych m iejscow ości p rzy p a d ają n a okres n aw et o 90 la t w cześniejszy (np. Z ło to ria w byłym pow iecie ostrow skim ). N ow y m a teria ł faktograficzny, ja k i p rzy n o sz ą ze so b ą m ateriały z procesów polsko-krzyżackich z lat 1412— 1423, p o zw a la skorygow ać, a p rzede w szystkim u p ra w d o p o d o b n ić wiele p o d ­ staw ow ych w niosków o p o stę p a c h osadnictw a n a terenie półn o cn eg o M azow sza w średniow ieczu. S pójrzm y n a d a n e d la wsi Szydłow o, leżącej w byłym pow iecie m ław skim . W M etry ce K oronnej wieś ta w ystępuje p o raz pierw szy w ro k u 143813. W L ites 0 16 la t wcześniej. P rzy czym z treści a rty k u łu L X X X III w procesie przed legatem papieskim A n to n im Z enonem w ynika, iż in teresu jąca nas wieś zo stała n a p a d n ię ta przez K rzy żak ó w n a jp ra w d o p o d o b n ie j we w rześniu 1413 r . 14 M niejsza różnica chrono lo g iczn a w ystępuje w p rz y p a d k u wsi zaw krzeńskiej P od k rajew o . W Księdze ziem skiej płońskiej jest o n a w zm ian k o w an a pod d a tą 1415 r . 15 N a to m ia s t w edług a k t procesow ych m o żn a nieznacznie p rze su n ąć d a tę pierw szego p o jaw ien ia się tej wsi w źródłach n a przełom lat 1413 /1 4 1 4 1б. D w a pow yższe p rzy k ła d y n ależą d o najbardziej typow ych dla tych osad, d la których różnice chro n o lo g iczn e p om iędzy do ty ch czaso w ą pierw szą w zm ianką a tą zam ieszczoną w L ites są sto su n k o w o m a łe 17. N ie m o żn a oczywiście przyjm ow ać tych 1 innych now ych ustaleń ja k o p o c z ą tk u osadnictw a. W edług obow iązującej m etodologii b a d a ń n ad p o cz ątk am i o sa d n ictw a zabieg taki byłby z g ru n tu fałszywy. M am y bow iem d o czynienia niew ątpliw ie z p ierw szą w iadom ością o istnieniu danej wsi, k tó ra p o w sta ła odpow iednio wcześniej. W p rz y p a d k u Z aw k rza p rzedstaw iony m a teria ł to ponom astycz- ny niew ątpliw ie sk łan ia d o śm ielszego przesunięcia końcow ego procesu u k ształto w an ia się o sa d n ictw a n a p o cz ątk i pierw szej połow y XV w .18 C hodzi głów nie o osady leżące w p obliżu granicy m azow iecko-pruskiej (m .in. Ja b ło n o w o , P etrykozy, K rę p a, Lewiczyn, U niszki, Ja n o w iec K ościelny, Pepłow o). D la w ystępujących m iejscow ości z ziemi ciechanow skiej p o tw ie rd z a się teza, iż p ow stały one w zasadniczym swym zrębie przed 1429 r. M a te ria ł ten d o d a tk o w o u za sa d n ia tezę o stałym rozw oju osadnictw a n a tym obszarze w k ońcu X IV w .19

W y k o rz y stan y w stu d iu m m a te ria ł źródłow y należałoby w dalszej perspektyw ie poszerzyć o nie d ru k o w a n e d o k u m e n ty , a przed e w szystkim korespondencję Z a k o n u , zn ajd u jącą się w archiw um B erlina i W iednia. Ź ró d ła tam zgro m ad zo n e w przew ażającej swej m asie d o ty c zą ta k ż e pierw szej połow y X V w. M o g ą więc do starczy ć bardziej precyzyjnych d an y c h fak to g raficzn y ch o p rzedstaw ionych pow yżej m iejscow ościach m azow ieckich, ja k i tych, o któ ry ch m a teria ł d ru k o w a n y m ilczał. Ow oce postulow anej

13 A G A D , M K 336, 54v; A . B o rk iew icz-C eliń sk a, O sadnictw o Z a w k rza , s. 75. 14 L it. 11(1), s. 46.

15 K sięga ziem sk a p ło ń ska 1400— 1417, w yd. M . H a n d elsm a n , W arsz a w a 1920, nr 2467. 16 L it. 11(2), s. 170.

17 M iejscow ości, d la k tó ry c h w sp o m n ia n a ró ż n ic a w ynosi od jed n eg o d o 25 lat je st 34, n a to m ia st w przedziale 26— 90 aż 18.

18 P o r. A . B orkiew icz-C eliń sk a, O sadnictw o Z a w k rza , ss. 55— 59.

kw erendy w zbogaciłyby z pew nością w arto ść kolejnych tom ów Słow nika historyczno-

geograficznego M azow sza. W k ońcu należy w yrazić p o stu la t szerszego w ykorzystyw ania

m ateriałów z procesów p o lsko-krzyżackich z X V w. także d o b a d a ń histo rii gospodarczej M azow sza w średniow ieczu, ja k skali i stru k tu ry w ym iany gospodarczej pom iędzy p ó łn o c n ą częścią M azow sza a państw em zakonnym .