Tomczak, Andrzej
"Historyja prawdziwa o przygodzie
żałosnej książęcia finlandzkiego Jana
i królewny polskiej Katarzyny",
Marcin Kromer, oprac. Janusz
Małłek, Olsztyn 1974 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 538-539
538 R E C E N Z J E 1 O M Ó W IE N IA
M a rc in K ro m e r, H is to r y ja p r a w d z iw a o p r zy g o d zie ża ło sn e j k sią żę cia f i n l a n d z k ie g o J a n a i k r ó le w n y p o ls k ie j K a ta r z y n y . O p ra c o w a ł J a n u s z M ałłek , O lszty n 1974, „ P o je z ie rz e ”, ss. 141, m a p a p o za te k ste m .
W y d a w n ic tw o „ P o je z ie rz e ” z a p o c z ą tk o w a ło n ie d a w n o p u b lik o w a n ie n o w e j se r ii „ L ite r a tu r a W a rm ii i M a z u r w d a w n y c h w ie k a c h ”. R e c e n z o w a n a p o z y c ja je s t t r z e c ią z k o le i, a p ie rw s z ą , p o s ia d a ją c ą n ie ty lk o c h a r a k t e r u tw o ru lite ra c k ie g o , ale i h isto ry c z n e g o ź ró d ła , z a s łu g u je w ięc n a b a c z n ie jsz ą u w a g ę. P r z e d m io te m p u b li k a c j i je s t p o c h o d zą c a z X V I w ie k u o p o w ieść o p rz y g o d a c h s io stry Z y g m u n ta A u g u s ta K a ta r z y n y i je j m ęża, k ró le w ic z a szw e d z k ieg o J a n a W azy, w ię z io n y c h p rz e z p rz y ro d n ie g o b r a ta J a n a — E r y k a X IV , k ró la S zw ecji.
R o lę w p ro w a d z e n ia do p u b lik a c ji p e łn i ro d z a j p rz e d m o w y p ió ra J a n u s z a M a łłk a (ss. 5 n.). P r z y p o m n ia n o w n ie j tr a d y c je w y d a w n ic z e d a w n y c h P r u s K siąż ę cy c h i W arm ii, szc z eg ó ln ie w X V I w ie k u , p o w ią z a n ia te g o re g io n u z P o ls k ą i p o ls k ą k u l t u r ą do b y O d ro d z e n ia. K ro m e r n a le ż a ł n ie w ą tp liw ie do a u to ró w w a rm iń s k ic h , s tą d p o m y sł o p u b lik o w a n ia p rz e z o ls z ty ń sk ie w y d a w n ic tw o je g o H is to r y i p r a w d z i w e j w O lszty n ie, n ie m a l d o k ła d n ie w 400 l a t p o u k a z a n iu s ię p ie r w s z e g o w y d a n ia . B r a k w p u b lik a c ji w ła śc iw e g o w s tę p u e d y to rsk ie g o . B e z p o śre d n io p o w s p o m n ia n y c h k ilk u s ło w a c h p rz e d m o w y n a s tę p u je (p o p rze d z o n y lis te m d e d y k a c y jn y m K r o m e ra ) t e k s t o p o w ie śc i o lo s a c h J a n a i K a ta r z y n y (ss. 7— 74). D o p ie ro n a d a lsz y c h k a r t a c h m ie ści się o b sze rn y K o m e n ta r z M a łłk a (ss. 77— 110). K o m e n ta r z z a w ie ra w z a sa d z ie to w sz y stk o , czego s p o d z ie w a m y się od w s tę p u w p u b lik a c ja c h ź ró d ło w y ch . N a p o c z ą tk u p o ru s z a s p ra w ę a u to r s tw a p u b lik o w a n e g o u tw o ru . J a k w ia d o m o, H is to r y ję p r a w d z iw ą o p u b lik o w a n o w X V I s tu le c iu b e z im ie n n ie . J a n u s z M a łłe k za d o ty c h c z a s o w ą l i t e r a t u r ą p rz y p is a ł a u to rs tw o K ro m e ro w i, p rz e d s ta w ia ją c ró w n o c ze śn ie o d m ie n n e p o g lą d y , w y ra ż o n e n a te n t e m a t w lite r a tu r z e . N a d a lsz y c h k a r t a c h K o m e n ta r z a p rz y p o m n ia n o p o s ta c ie s am e g o K ro m e ra , p ie rw sz e g o w y d a w c y je g o d z ie łk a k a n o n ik a w iślic k ieg o T o m asz a P ła z y , w re sz c ie d r u k a r z a — M ik o ła ja S z a rff e n b e rg e ra . Z k o le i M a łłe k z a j ą ł się o m ó w ie n ie m ry c in z am iesz cz o n y c h w p ie rw s z y m w y d a n iu H is to r y i z 1570 ro k u . S p ro sto w a ł d z ie w ię tn a sto w ie c z n e g o w y d a w c ę A le k s a n d ra K ra u s h a r a , k tó r y w id z ia ł w ry c in a c h ilu s tr a c ję w y d a rz e ń o p o w ie d z ia n y c h p rz e z K ro m e ra . W rz e c z y w is to śc i ow e ry c in y z o sta ły w z ię te z H i s to r ii o O tto n ie d ru k o w a n e j p rz e z S z a rff e n b e rg e ra o r o k w c ze śn iej. K ilk a słó w w K o m e n ta r z u p o św ięc o n o osobie, k tó r e j K ro m e r s w o je d z ie łk o d e d y k o w a ł, a w ięc Z o fii O d ro w ą żó w n ie , w d o w ie p o J a n ie K rz y sz to fie T a rn o w s k im , p ó ź n ie jsz e j żonie J a n a K o stk i w o je w o d y s a n d o m ie rsk ie g o , w k tó r e j ż y ła c h p ły n ę ła p o m a tc e k r e w p ia sto w s k a . W sp o só b b a rd z o u d a n y p rz e p ro w a d z o n o k o n f r o n ta c ję tre ś c i H is to ry i p r a w d z iw e j z rz e c z y w isto śc ią h is to ry c z n ą , w s k a z u ją c ta k ż e n a ź ró d ła s ta n o w ią c e d la K ro m e ra p o d s ta w ę je g o o p ra c o w a n ia .
O c e n ia ją c z n ac z e n ie d z ie łk a M a łłe k s tw ie rd z ił, że z a w ie ra ono „ p e w n e w a rto ś c i fa k to g ra fic z n e d la w sp ó łcz e sn e g o b a d a c z a ”. Z n a c z e n ie je g o p o le g a je d n a k i n a ty m , że b y ła to p ie rw s z a p o ls k a h is to ria S z w ecji. H is to ry c y l i t e r a t u r y z k o le i p o d k re ś la ją , że m a m y t u do c z y n ie n ia z „ ro m a n se m n i to h is to ry c z n y m , n i to w sp ó łcz e sn y m , s to ją c y m n a p o g ra n ic z u i h is to rii, i p u b lic y s ty k i”.
O s ta tn ie części K o m e n ta r z a p o św ięc o n o o m ó w ie n iu ję z y k a d z ie łk a K ro m e ro w e g o o ra z z a s to s o w a n e j p rz e z M a łłk a m e to d z ie w y d a w n ic z e j. J a n u s z M a łłe k p rz y s tę p u ją c do e d y c ji H is to r y i n ie m ia ł ła tw e g o z a d a n ia . J e d y n y z a c h o w a n y do X X w ie k u eg z e m p la rz w y d a n ia z 1570 ro k u z a g in ą ł p o d c za s o s ta tn ie j w o jn y . Z a c h o w a ły się d w a o d p isy : z p rz e ło m u w ie k ó w X V I/X V II i z X V II, o p a rte n a n ic h w y d a n ie A le k s a n d ra P rze ż d ziec k ie g o z 1868 ro k u o ra z w y d a n ie A le k s a n d ra K r a u s h a r a z ro k u 1892, k tó re g o p o d s ta w ę s ta n o w ił p ie rw o d ru k z 1570 ro k u . M a łłe k z d ec y d o w a ł się — c h y b a słu sz n ie — o p rz e ć n o w ą e d y c ję n a K ra u s h a rz e . N ie d a ł je d n a k n ie w o ln ic ze g o p rz e d r u k u te k s t u K ra u s h a ro w e g o , a d o k o n a ł re tu s z ó w ta m , gdzie, je g o z d an iem , te n z asłu ż o n y h is to ry k i w y d a w c a w p ro w a d z ił z b y t d a le k o p o s u n ię tą m o d e rn iz a c ję . P o n ie w a ż to p rz y w ra c a n ie p ie rw o tn e g o b rz m ie n ia te k s t u o d b y w a ło się p r z y w s p ó ł p ra c y z n a k o m ite g o z n aw c y p o lszczy zn y sz e sn a sto w ie c z n e j F r a n c is z k a P ep ło w sk ieg o , m o ż n a m ieć n a d z ie ję , że z re k o n s tru o w a n y te k s t rz e c z y w iśc ie n ie w ie le ró ż n i się od te k s t u p ie rw sz e g o w y d a n ia z 1570 ro k u . T rz e b a d o d ać, że a n a liz u ją c z a c h o w a n e p rz e k a z y rę k o p iś m ie n n e H is to r y i M a łłe k w y sz e d ł z n a c z n ie p o za u s ta le n ia d a w n ie j szy c h b a d a c z y z a g a d n ie n ia .
B E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA 639 T a k t e k s t s a m e j H is to ry i, j a k i K o m e n ta r z z a o p a trz o n o w p rz y p is y u m ie szc z o n e p rz y k o ń c u p ra c y (ss. 111— 128). W p rz y p is a c h te k s to w y c h d a n o w a ż n ie js z e o d m ia n - k i te k s tu , n a to m ia s t p rz y p is y rz e cz o w e w y ja ś n ia ją osoby, n a z w y g e o g ra fic z n e, w y d a rz e n ia . tru d n ie js z e z w ro ty . P o lsz cz y z n ę s z e s n a s to w ie c z n ą p o m a g a z ro z u m ie ć d z i sie jsz e m u c zy te ln ik o w i s p e c ja ln y sło w n ic z e k (ss. 129— 138), p rz y g o to w a n y p rz e z F r a n c is z k a P e p ło w sk ieg o . W p rz y p is a c h rz e cz o w y c h z re z y g n o w a n o z p o d a w a n ia ź ró d ła w ia d o m o śc i, s to s u ją c tu z a s a d y p r z y ję te w s e r ii „ B ib lio te k i N a ro d o w e j” . N ie z w y k le c en n y m u z u p e łn ie n ie m d z ie łk a K ro m e r a je s t z ałąc z o n a r e n r o d u k c ja C a ria M a rin a O la u sa M a g n u s a z 1539 ro k u . M a p a ta , p o k a z u ją c a w sp o só b m a lo w n ic z y a ró w n o c z e ś n ie n a d sp o d z ie w a n ie w ie r n y k r a j e w b a s e n ie M o rz a B ałty ck ie g o , n ic d y jeszcze n ie d o c ze k a ła sie w P o lsc e t a k w s p a n ia łe j r e p r o d u k c ji b a rw n e i. ja k ą w y k o n a n o d o o m a w ia n e g o w y d a w n ic tw a . Z a s łu g a w ty m n ie w ą tp liw ą J ó z e fa G ru s z k i 7. Z a k ła d ó w G ra fic z n y c h w T o ru n iu . S z k o d a n a to m ia s t w ie lk a , że w K o m e n ta r z u b r a k ja k ie jk o lw ie k in fo rm a c ji o te j m a p ie . W sz y stk o , co o n ie j sie c z y te ln ik d o w ia d u je . to w y d ru k o w a n e n a o d w ro c ie : ..F ra g m e n t m a p y O la u sa M ag n u sa C a rta M a r i n a z r o k u 1539. Z a łą c z n ik do k sią ż k i M a rc in a K ro m e ra H is to r y ja p r a w d z iw a o p r z y g o d zie ża ło sn e j k sia ż e c ia fin la n d z k ie g o J a n a i k r ó le w n y p o ls k ie j K a ta r z y n y ”. Z d e z o rie n to w a n y c z y te ln ik n ie w ie, czy z a łą c z n ik te n b y ł ju ż w in n y c h w y d a n ia c h d z ie łk a czy z n a la z ł sie dooieTo w w y d a n iu z 1974 ro k u . F r a g m e n t m a p y w y k o rz y s ta n o ta k ż e n a o b w o lu c ie k siąż e c zk i, o czym b r a k ja k ie jk o lw ie k w z m ia n k i w e w n ą trz .
C a ła k siąż e c zk ą z a w ie ra ją c a e d y c je H is to ry i p r a w d z iw e j , ilu s tro w a n a k i l k u n a sto m a ry c in a m i p rz e d s ta w ia ją c y m i p rz e w a ż n ie b o h a te r ó w o p o w ia d a n ia , p r e z e n t u je sie n a d e r k o rz y s tn ie i c z y te ln ik b e d z ie b r a ł ja n ie w ą tp liw ie do r e k i z p rz y je m n o ś c ią . S z a ta z e w n ę trz n a n ie m oże je d n a k s ta n o w ić w y łą c z n ie o w a rto ś c i e d v cji. J a k ja te d y trz e b a ocenić? N a leż y p rz e d e w sz y s tk im o k re ś lić c h a r a k t e r e d v cîî. N ie je s t to n ie w ą tp liw ie w y d a n ie k ry ty c z n e z p e łn y m a p a r a t e m n a u k o w y m . Z asto so w a n o w p ra w d z ie w ie le p r a w id e ł n a k a z y w a n y c h p rz e z i n s tr u k c je w y d a w n ic z e d la źró d e ł h is to ry c z n y c h , a le i p o czy n io n o od w ie lu z w y c z a jó w p o w a ż n e o d s tę p s tw a . W y d a je sie. że w y d a w c o m (w y d a w n ic tw u ? ) 7 ależało n a ta k im s k o m p o n o w a n iu k siąż e c zk i, ż eb y sw o im k s z ta łte m p rz y c ią g a ła n ie tv lk o ję z y k o zn a w c ó w , h is to ry k ó w l i t e r a t u r y czy zgoła h is to ry k ó w , a le ta k ż e — a m o że p rz e d e w s z y s tk im — s z e rs z y ogół 7. d r u g iej s tro n y e d y c je z a o p a trz o n o w a p a r a t e ru d y c y in y , choć częścio w o o g ra n ic z o n y (m ięd zy in n y m i b r a k in d ek só w ). K o m e n ta r z , p e łn ią c y ro le w stę p u , z a w ie ra w ła ś c i w ie n ie m a l w sz y s tk ie e le m e n ty k la sy c z n e g o w ste o u . choć w p o s ta c i b a r d z ie j p r z y s tę p n e j n iż to często b v w a . T rz e b a tu dodać, że K o m e n ta r z J a n u s z a M a łłk a o d ra d z a d a le k o p o s u n ie te o b v cie A u to ra z e p o k a a ró w n o c z e ś n ie z te c h n ik a w v d a '^ a n ia źró d eł. M ożna m ie ć do A u to ra p re te n s je , że p o m in ą ł t e czv in n a p o z y c je w p r z y p i sac h . że n ie o p a rł sie m oże n a p e łn e j lite r a tu r z e , a le to n ie z m ie n ia o gólnego sad u . D lateg o , ja k sad ze, n o w a e d y c ja H is to r y i p r a w d z iw e j z a s tą p i w sz e lk ie d a w n ie j s z -»
je j p u b lik a c je t^ k ż e d la p ra c o w n ik ó w n a u k i.
D o w y d a w c ó w m o ż n a m ie ć w sz a k ż e o re te n s ie . że w ż a d n y m m ie js c u K o m e n ta rza, czy te ż n ie w ie lk ie j n rz e d m o w v p o p rz e d z a ją c e j te k s t, n ie p ró b o w a li w sp o só b w y ra ź n y o k re ś lić c h a r a k t e r u w v d a w a n e j p o z y cji. N a s. 108 J a n u s z M a łłe k n a o is a ł: „ze w z g lę d u n a c h a r a k t e r e d y c ii w y d a w c a re z y g n u je z p o d a n ia w sz y s tk ic h o d m ia - n e k te k s to w y c h ” . J u ż c h o ćb y u ż y cie ta k ie g o z w ro tu z o b o w ią z u je do d e k la ra c ji, czy m
m a b y ć p rz y g o to w y w a n a p u b lik a c ja , ja k i je s t je j cel i z a d a n ia .
A n d r z e j T o m c z a k
E d w a rd M a rtu sz e w sk i. P o lsc y i n ie p o ls c y P ru sa c y . S z k ic e z h is to r ii M a zu r i W a r m ii, O lsz ty n 1974, „ P o je z ie rz e ”, ss. 196, n lb 2.
P o d p o z o rn ie n ie c o d z iw n y m ty tu łe m z a w a rł E d w a rd M a r tu s z e w s k i 16 f r a g m e n tó w z p rz e sz ło ści M a z u r i W a rm ii, g łó w n ie X IX w ie k u . K sią ż k a z o sta ła n a p is a n a żyw o, n a w e t z te m p e ra m e n te m . W ięk szo ść s z k ic ó w d o ty c z y p r o b le m a ty k i p rz e z n a u k ę ju ż p o ru s z a n e j, n ie m n ie j n ie są o ne k o m p ila c ją d o ty c h c z a so w y c h o p ra c o w a ń , a z re g u ły w p ro w a d z a ją c e n n ą k o r e k tu r ę , d a ją n o w e n a ś w ie tle n ie lu b r o z w ija ją te m a t. N ie k tó re są c a łk o w ic ie n ow e.
