Mincer, Franciszek
"Acta Prussica. Abhandlungen zur
Geschichte Ost- und Westpreussens.
Fritz Gause zum 75. Geburtstag",
Würzburg 1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 468-473
fa k ty n ie w y s tę p u ją c e g d z ie in d z ie j i p rz e z to n ie m o ż liw e do s p ra w d z e n ia . W b re w z a p o w ie d z i w e w s tę p ie , o m ó w io n a część n ie z a w ie ra a n a liz y c a ło k s z ta łtu s y tu a c ji m ilit a r n e j o b u s tr o n w a lc z ą c y c h w 1414 r., lecz je d y n ie je j o p is w g łó w n y m z a ry sie , b ez k r y ty c z n e j o c en y in fo r m a c ji źró d ło w y c h .
T r z e c ia i o s ta t n ia część a r t y k u ł u o m a w ia n a s tę p s tw a p o ls k ie j w y p ra w y 1414 r., g łó w n ie w s fe rz e g o s p o d a rc z e j, d la s p o łe c z e ń stw a i p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w o p a rc iu o l i te r a tu r ę , z w ła s z c z a p ra c e M a r ia n a M a ło w is ta i M a r ia n a B isk u p a . A u to r n ie się g n ą ł d o m a te r i a ł u ź ró d ło w e g o , d z ię k i k tó re m u m ó g łb y u k a z a ć d o k ła d n ie j o g ro m n e z n isz c z e n ia d o k o n a n e p rz e z w o js k a p o ls k ie n a d ro d z e s w e j m a rs z r u ty , n a p rz y k ła d n a o b s z a rz e W a rm ii. D a n e d o te j k w e s tii z n a j d u ją s ię w k o d e k sie d y p lo m a ty c z n y m W a r m ii, j a k ró w n ie ż w p ra c y C h r is tia n a K r o l l m a n n a 10. O g ó ln ie s tw ie r d z ić w y p a d a , że a u to r w te j c zęści n ie w y k ro c z y ł p o z a in fo r m a c je o c h a r a k t e r z e p o d rę c z n ik o w y m , p rz y c zy m n ie u n ik n ą ł szc z eg ó ło w y c h b łę d ó w (np. n a s. 55 je s t p a s s u s o z n isz c z e n ia c h w o k o lic y T o r u n ia „ n a te re n ie p a ń s tw a p o ls k ie g o ” p rz e z w o js k a k rz y ż a c k ie ).
R e a s u m u ją c u w a g i n a te m a t a r t y k u ł u J e rz e g o G o ź d zie le w sk ieg o , n a le ż y p o w ie dzieć, że d z ia ła n ia w o je n n e p o ls k o -k rz y ż a c k ie w 1414 r. c z e k a ją n a d a l n a s o lid n e o p r a c o w a n ie z u w z g lę d n ie n ie m c ałeg o d o s tę p n e g o m a te r ia łu ź ró d ło w e g o w ra z z jeg o a n a liz ą k ry ty c z n ą . Z e n o n N o w a k A c ta P ru ssic a . A b h a n d l u n g e n z u r G e sc h ic h te O st- u n d W e s tp r e u s s e n s . F r itz G a u se z u m 75. G e b u rts ta g . B e ih e fte z u m J a h r b u c h d e r A lb e r tu s - U n iv e r s itä t K ö n ig s b e rg /P r . B d. 39. W ü rz b u rg 1968, H o lz n e r-V e rla g , ss. 375, ilu s tr. W y d a n a p rz e d c z te r e m a la ty k s ię g a p a m ią tk o w a d la u c z c z e n ia 75 ro c z n ic y u r o d z in F r itz a G a u se g o , z n an e g o , a d ziś n ie ż y ją ce g o h is to r y k a z a c h o d n io n ie m ie c k ie g o , a u to r a w ie lu w a rto ś c io w y c h p ra c z d z ie jó w P r u s W sc h o d n ic h , m ię d z y in n y m i m o n u m e n ta ln e j h is to r ii K ró le w c a , m a p o w a ż n e z n a c z e n ie d la z ro z u m ie n ia n o w sz y c h k ie r u n k ó w w te j części h is to rio g r a f ii z a c h o d n io n ie m ie c k ie j, k tó r a z a j m u je s ię p r o b le m a ty k ą P r u s W sc h o d n ic h . K się g a d o s k o n a le o b ra z u je te ż o s ią g n ię c ia j a k i b r a k i h is to rio g ra f ii n ie m ie c k ie j w te j d z ie d zin ie .
A u to r k ró tk ie g o w p ro w a d z e n ia , K u r t F o r s tr e u te r , o g ra n ic z y ł się słu sz n ie do p o d a n ia p o d s ta w o w y c h in f o r m a c ji b io g ra fic z n y c h o G a u se m re z y g n u ją c z h y m n ó w p o c h w a ln y c h n a cześć z asłu ż o n e g o d la n a u k i h is to ry c z n e j ju b ila ta . Z d o ro b k ie m n a u k o w y m G a u se g o z a p o z n a je z a m ie s z c z o n a p r z y k o ń c u k się g i k o m p le tn a b ib lio g r a f ia jeg o p r a c z e s ta w io n a p rz e z P a u la B u h la . W y k a z te n je s t im p o n u ją c y , w id a ć je d n a k , iż G a u se , c h o ć h is to r y k n ie w ą t p liw ie n ie p r z e c ię tn ie z d o ln y i o g ro m n ie p ra c o w ity , p o s ia d a ł z a i n te r e s o w a n ia n ie m a l w y łą c z n ie re g io n a ln e i te m a ty k ą sw o ic h p ra c b a rd z o rz a d k o w y k ra c z a ł p o z a g ra n ic e P r u s W sc h o d n ic h , a w s a m y c h P r u s a c h ze szc z eg ó l n y m u p o d o b a n ie m z a jm o w a ł się h is to rią ic h s to lic y — K ró le w c a 1. T o o g ra n ic z e n ie d o r o b k u n a u k o w e g o d o o k re ś lo n e g o re g io n u p o tra fi ł G a u s e z re k o m p e n so w a ć o g ro m n ą ro z p ię to ś c ią c h ro n o lo g ic z n ą (od ś re d n io w ie c z a aż do c za só w n a jn o w sz y c h ) i r ó ż n o ro d n o ś c ią z a in te r e s o w a ń h is to ry c z n y c h . G a u s e z a jm o w a ł się b o w ie m h is to r ią p o lity c z n ą , d z ie ja m i u s tr o ju (a z w ła sz c z a s ą d o w n ic tw a ), h is to r ią s z tu k i i a r c h ite k tu r y , d z ie ja m i k sią ż k i i b ib lio te k , a w re sz c ie b io g ra fis ty k ą re g io n a ln ą .
U k ła d k się g i p a m ią tk o w e j z o s ta ł te m a ty c z n ie d o b rz e d o p a so w a n y d o s y lw e tk i i d o ro b k u n a u k o w e g o ju b ila ta . S p o ty k a m y t u t a j p r a c e z w sz y s tk ic h o k re s ó w h is to rii P r u s W sc h o d n ic h — od c za só w p rz e d k rz y ż a c k ic h p o c z y n a ją c , a n a la ta c h d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j k o ń c zą c . S iln ie z a z n a c z o n o p r o b le m a ty k ę k ró le w ie c k ą . O p ró c z p ra c 10 C o d e x d ip lo m a tic u s W a r m ie n sis , h e ra u s g . v o n C. P . W o e l k y, B d. 3, B r a u n s b e rg -L e ip z ig 1874, n r. 495, ss. 503— 507; p o r. ta k ż e C. K r o l l m a n n , B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d e s O rd e n s la n d e s P r e u s s e n i n S c h a d e n b ü c h e r n (Î411— Î419), B e r lin - - G r u n e w a ld 1919.
1 W y n ik a ło to z p e w n o ś c ią z f a k tu , że F. G a u se u ro d z ił się i s tu d io w a ł w K ró le w c u o ra z p ra c o w a ł ta m p rz e z c a ły o k re s m ię d z y w o je n n y d o c h o d zą c w 1938 r. do s ta n o w is k a d y r e k to r a a rc h iw u m i m u z e u m m ie js k ie g o . W a r to z az n a c zy ć , że p r z o d k o w ie te g o h is to r y k a b y li P r u s a m i, k tó r z y u le g li n a s tę p n ie g e rm a n iz a c ji. R o d zin a F. G a u se g o b y ła w y m ie n ia n a w ź ró d ła c h h is to ry c z n y c h w 1340 r.
z z a k r e s u h is to rii p o lity c z n e j i g o s p o d a rc z e j s p o ty k a m y t u t a j s tu d ia z d z ie d z in y h is to rii a r c h i t e k t u r y i e tn o g ra fii. Z e s ta w n a z w is k a u to ró w je s t d o ść r e p r e z e n t a ty w n y d la w sp ó łc z e sn e j z a c h o d n io n ie m ie c k ie j h is to rio g r a f ii P r u s W sc h o d n ic h . W k s ię d z e u m ie s z czo n o m ię d z y in n y m i o p ra c o w a n ia a u to ró w t a k w y b itn y c h j a k W a l th e r a H u b a ts c h a , K u r t a F o r s tr e u te r a czy H a n s a M o rte n s e n a , k tó ry z r e s z tą w c h w ili u k a z a n ia się k się g i ju ż n ie żył. N ie z m ie r n ie rz a d k o n a to m ia s t te m a ty k a k s ię g i w y k r a c z a p o z a p r o b le m a ty k ę P r u s W sc h o d n ic h ; c z a s e m n a w ią z u je o n a w p ra w d z ie do d z ie jó w P o m o rz a i I n f la n t, lecz z a w s z e p o z o s ta je w k rę g u k r a in , k tó r e z o sta ły o b ję te e k s p a n s ją Z a k o n u . O s to s u n k a c h p o ls k o -p ru s k ic h a u to rz y p r a c z a m ie sz c z o n y c h w k s ię d z e p is z ą ra c z e j m a rg in e s o w o , le c z z a z w y c z a j p o d c h o d z ą d o te g o p r o b le m u w sp o só b s p o k o jn y i rz e czow y, z je d n y m ty lk o w y ra ź n y m , le c z b a rd z o p r z y k r y m w y ją tk ie m (H o rst J a b ło n o w sk i), o k tó ry m je sz c z e b ę d z ie m o w a .
T r z e b a te ż p rz y z n a ć , że r e d a k c j a k się g i s t a r a ł a się u ło ż y ć a r ty k u ły w k o le jn o ś c i n ie ty lk o c h ro n o lo g ic z n e j, lecz r ó w n ie ż m e ry to r y c z n e j. N a p r z y k ła d p r a c e z d z ie d z in y h is to rii g o s p o d a rc z e j, h is to r ii a r c h ite k tu r y i e tn o g ra fii s ą s ia d u ją ze so b ą.
N a to m ia s t p o z io m n a u k o w y z a m ie s z c z o n y c h w k s ię d z e a rty k u łó w , s z k ic ó w i ro z p r a w o ra z p rz y c z y n k ó w j e s t z d e c y d o w a n ie n ie ró w n y . O n ie je d n o lity m p o d ty m w z g lę d e m c h a r a k t e r z e p ra c św ia d c z y w y m o w n ie s p r a w a a p a r a t u n a u k o w e g o . P o d c z a s gd y n ie k tó rz y a u to rz y z a m ie s z c z a ją o b s z e rn e p rz y p is y , in n i o g r a n ic z a ją się d o z a łą c z e n ia w y k a z ó w w y k o rz y s ta n y c h p o z y c ji — w y k a z ó w często ż e n u ją c o k ró tk i c h i n ie k o m p le tn y c h . O b e c n ie w y p a d a o m ó w ić p o z y c je p o szc z eg ó ln y ch a u to ró w , p rz y czy m ze w z g lę d u n a o g ra n ic z o n e r o z m ia ry re c e n z ji o m ó w ie n ie to m o że b y ć ty lk o b a rd z o p o b ie ż n e. R e in h o ld W e n s k u s w s z k ic u p t. Ü b e r e in ig e P r o b le m e d e r S o z ia l-O r d n u n g d e r P r e u s s e n z a j ą ł się p rz e d e w s z y s tk im s p r a w ą s t r u k t u r y s p o łe c z n e j d a w n y c h P ru s ó w , p rz e p ro w a d z a ją c a n a liz ę o d p o w ie d n ic h fr a g m e n tó w z r e la c ji W u lfs ta n a , k r o n ik D u s- b u r g a i G ru n a u a . R. W e n s k u s w y k o rz y s t a ł r ó w n ie ż m a t e r i a ł z a w a r ty w lic z n y c h o p ra c o w a n ia c h . W n ie k tó ry c h p o ru s z a n y c h p rz e z n ie g o k w e s tia c h (n a p rz y k ła d s p r a w a p o c h o d z e n ia w y ra z u k u n in g a s ) w ię c e j od h i s to r y k a m o że m ie ć do p o w ie d z e n ia ję z y k o z n a w c a . M a c h y b a r a c ję R. W e n s k u s tw ie rd z ą c , że w y s t ę p u ją c y c za sem w ź r ó d ła c h k rz y ż a c k ic h t a k z w a n i „ k ró lo w ie p ru s c y ” b y li to po p r o s tu z n a c z n ie js i „ w o ln i” , n a to m ia s t je g o u w a g i n a t e m a t ro li k a rc z e m p ru s k ic h ja k o d o m n ie m a n y c h d a w n y c h o ś ro d k ó w a d m in is tra c y j n y c h (d la te g o te ż s z la c h ta p r u s k a m ia ła w p ó ź n ie jsz y c h s t u le c ia c h t a k g w a łto w n ie w a lc z y ć o ic h p o s ia d a n ie ) o p a r te s ą n a z b y t o d le g ły c h a n a lo g ia c h i w s k u t e k te g o b r z m ią d o ść r y z y k o w n i e 2 N a jw a ż n ie js z y m n ie w ą t p liw ie o s ią g n ię c ie m w s z k ic u R. W e n s k u s a j e s t z a k w e s tio n o w a n ie słu sz n o ś c i p o g lą d u , że p o p a d - n ię c ie c h ło p ó w p ru s k ic h w s t a n n ie w o li b y ło w y łą c z n y m w y n ik ie m w ie lk ie g o p o w s t a n ia p ru s k ie g o w 1260 rA A rg u m e n ta c ja a u to r a w y d a je się p rz e k o n y w a ją c a . N ie s te ty n ie w y ja ś n ił o n d o k ła d n ie , ja k ie in n e p rz y c z y n y s p o w o d o w a ły n ie w o lę P ru só w .
U d o A rn o ld n a s z k ic o w a ł s y lw e tk ę h ra b ie g o M a r k u , E n g e lb e rta I I I (E n g e lb e r t 111, G r a f v o n d e n M a r k , se in e K r e u z fa h r te n i n d a s H e ilig e L a n d , n a c h L iv la n d u n d n a c h P r e u ss e n ) z a j m u ją c się p rz e d e w s z y s tk im je g o w y p ra w a m i do P a le s ty n y , I n f l a n t i P r u s . Z a s łu g ą U. A r n o ld a j e s t d o k ła d n e u m ie js c o w ie n ie w c za sie u d z ia łu E n - g e lb e rta I I I w w y p r a w ie k rz y ż a c k ie j n a L itw ę . A u to r te n j e d n a k n ie w y k o rz y s ta ł w p e łn i l i t e r a t u r y p rz e d m io tu 4.
W h is to rię g o sp o d a rc z ą P r u s Z a k o n n y c h w p ro w a d z a ją c z y te ln ik a p ra c e E m ila J o h a n n a G u tte n z e ita (O r d e n s h ö fe i n w e s tlic h e n N a ta n g e n ) i H a n s a M o rte n s e n a (E in w a n d e r u n g u n d in n e r e r A u s b a u i n d e n A n f ä n g e n d e r B e s ie d lu n g d e s H a u p ta m te s 2 W a lk a o w ła d z ę s z la c h ty n a d k a rc z m a m i n a b r a ł a n a jw ię k s z e g o n a tę ż e n ia w X V II w ie k u . W te d y te ż to c z y ły się n a jo s trz e js z e s p o ry m ię d z y K ró le w c e m a s z la c h t ą p r u s k ą o n a ru s z a n ie p rz e z tę s z la c h tę p r a w a m ili, k tó r e n ie p o z w a la ło szla c h c ie w p ro m ie n iu m ili o d m ia s ta z a k ła d a ć k a rc z e m . .T ru d n o u w ie rz y ć , b y w te j w a lc e o c h a r a k t e r z e w y b itn ie e k o n o m ic z n y m m ia ły o d g ry w a ć ja k ą ś r o lę m ie js c o w e t r a d y c je s p rz e d l a t p ię c iu se t, z w ła s z c z a że s z la c h ta P r u s K sią ż ę c y c h w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w w y w o d z iła się z N iem iec.
3 A u to r p rz y p o m in a , że P o m e z a n ia n ie z o sta ła o b ję ta p o w s ta n ie m 1260 r., m im o to z ja w is k o „ n ie w o li c h ło p s k ie j” w y s tą p iło ró w n ie ż t u ta j.
4 U. A rn o ld p o m in ą ł n a p rz y k ła d a r ty k u ł C u rtiu s a o E n g e lb e rc ie I I I w A l lg e m e in e D e u tsc h e B io g ra p h ie , B d. 6, L e ip z ig 1877, ss. 126— 128.
R a g n it). A r ty k u ł H . M o rte n s e n a z o sta ł p rz y g o to w a n y d o d r u k u ju ż p o ś m ie rc i a u to ra p rz e z G e r tr u d ę M o rte n se n .
A r ty k u ł E r n s ta B a h ra , Z u r E n ts te h u n g d e r k le in e n w e s tp r e u s s is c h e n L a n d s tä d te n a le ż y n ie w ą tp liw ie do s ła b s z y c h ro z d z ia łó w te j w c a le in te r e s u ją c e j p o z y c ji w y d a w n ic z ej. A r ty k u ł o p a rty n a s to su n k o w o ła tw o d o s tę p n y c h o p ra c o w a n ia c h (ty lk o w n ie lic z n y c h w y p a d k a c h n a ź ró d ła c h d ru k o w a n y c h ) m a c h a r a k t e r w y b itn ie e n c y k lo p e d y c z n y ; tr u d n o b o w ie m n a w e t p o b ie ż n ie o m ó w ić g e n e z ę 64 m ia s t p o m o rs k ic h (choćby i m a ły c h ) n a s ie d e m n a s tu s tro n a c h d ru k u . T o te ż a r ty k u ł E. B a h r a a n i w d z ie d z in ie f a k to g r a fic z n e j, a n i w d z ie d z in ie k o n c e p c ji n iczeg o n o w e g o d o n a sz e j z n a jo m o śc i d z ie jó w P o m o rz a G d a ń sk ie g o n ie w n o si. J a k b a rd z o p o b ie ż n e j e s t o m ó w ie n ie E. B a h r a u z m y sło w ić m o ż e f a k t, że d z ie jo m C z e rs k a P o m o rs k ie g o n a p r z e s tr z e n i l a t 1565— 1926 p o ś w ię c ił te n a u to r z a le d w ie 6 w ie rsz y .
Z u p e łn ie in n y , b o w y b itn ie p r z y c z y n k a r s k i c h a r a k t e r , m im o dość p o k a ź n y c h r o z m ia ró w , m a o p ra c o w a n ie H e r b e r ta M e in h a r d t a M ü h lp fo r d ta G e sc h ic h te d e s S c h lo s s te ic h s z u K ö n ig sb e rg . A u to r te n k r e ś li d z ie je s ta w u z a m k o w e g o w K ró le w c u p o c z y n a ją c o d je g o z a ło ż e n ia w 1257 r. aż d o w ie lk ie g o n a lo tu a lia n c k ie g o n a s to lic ę P r u s W sc h o d n ic h w n o cy z 29 n a 30 s ie r p n ia 1944 r. I i. M. M ü h lp f o r d t p isz e d o b rz e , i n t e re s u ją c o , p o d a je w ie le c ie k a w o s te k (w ie n a w e t ile w p o sz c z e g ó ln y c h o k re s a c h h is to ry c z n y c h żyło n a p o w ie rz c h n i s ta w u ła b ę d z i i ja k ie j b y ły o n e m a śc i), tr u d n o je d n a k o p rz e ć s ię w ra ż e n iu , że p r a c a te g o ro d z a ju b a rd z ie j p a s o w a ła b y d o ja k ie g o ś to m u szk ic ó w p o p u la rn o n a u k o w y c h n iż d o p o w a ż n e g o w y d a w n ic tw a , w j a k im z o sta la u m ie szc z o n a.
C e n n ą , c h o ć b a rd z o s p e c ja lis ty c z n ą p o z y c ję s ta n o w i n a to m ia s t a r t y k u ł W a lth e r a H u b a ts c h a o w c z e s n y c h d r u k a c h k ró le w ie c k ic h z a c h o w a n y c h w z a c h o d n io n ie m ie c - k ic h i z a g ra n ic z n y c h b ib lio te k a c h (K ö n ig s b e r g e r F r ü h d r u c k e i n w e s td e u ts c h e n u n d a u s lä n d is c h e n B i b lio th e k e n ). W o b ec z n isz c z eń , k tó r e w o jn a p o c z y n iła w b ib lio te k a c h k r ó le w ie c k ic h , o p ra c o w a n ie W. H u b a ts c h a m o że b y ć d o g o d n y m p rz e w o d n ik ie m ró w n ie ż d la p o ls k ic h h is to ry k ó w d r u k a r s t w a k ró le w ie c k ie g o . W p ra w d z ie W . H u b a ts c h w y m ie n ia ty lk o n ie lic z n e d ru k i k ró le w ie c k ie z n a j d u ją c e się w g ra n ic a c h p a ń s tw a p o lsk ie g o , a le lis tę tę z p e w n o śc ią m o ż n a b y z n a c z n ie p o szerzy ć. T r u d n o z re s z tą m ie ć o to p r e te n s j ę do a u to ra , g d y ż w z a k o ń c z e n iu sw e g o a r ty k u łu z a s trz e g ł się, iż n ie p r z e p ro w a d z a n o d o ty c h c z a s s y s te m a ty c z n y c h p o s z u k iw a ń is tn ie ją c y c h jesz c z e d ru k ó w k ró le w ie c k ic h . P e łn a o c e n a o b s z e rn e j ro z p r a w y H e lm u ta F r e iw a ld a (D ie V e r fa s s u n g s v e r h ä lt n is se v o n R ig a a ls M o d e ll e in e s la n d e s h e r r lic h e n R e fo r m p la n e s f ü r d ie d r e i S tä d te K ö n ig sb e r g ? ), k tó r y z a s ta n a w i a s ię n a d ty m , czy p la n u ją c w 1525 r. z je d n o c z e n ie tr z e c h m ia s t k ró le w ie c k ic h k s ią ż ę A lb r e c h t w z o ro w a ł się n a u s t r o j u R y g i, w y m a g a ła b y d łu g o trw a ły c h , szc z eg ó ło w y c h b a d a ń n a d d z ie ja m i i s t r u k t u r ą ty c h d w ó c h w ie l k ic h m ia s t n a d b a łty c k ic h . N ie m n ie j ju ż te r a z m o ż n a stw ie rd z ić , że w lo s a c h ty c h d w ó c h k r a i n p r z e ja w ia ły s ię is to tn ie lic z n e a n a l o g i e 5. N ie w ą tp liw ie z a s łu g ą H . F r e i w a ld a je s t z w ró c e n ie u w a g i n a k o n ie c z n o ś ć p ro w a d z e n ia s tu d ió w p o ró w n a w c z y c h n a d h is to r ią P r u s W sc h o d n ic h i In f la n t , k tó ry c h n ik t d o ty c h c z a s się n ie p o d ją ł. T o z a n ie d b a n ie ty m b a rd z ie j p o d n o si w a r to ś ć p ra c y H . F r e iw a ld a . W a rto te ż zaz n a c zy ć , że H . F r e iw a ld w b re w s ta r s z e j n ie m ie c k ie j l i te r a tu r z e p rz e d m io tu 6 s łu sz n ie p o d k re ś lił f a k t, że d łu g o tr w a łe u trz y m y w a n ie się p o d z ia łu K ró le w c a n a trz y o d rę b n e g m in y m ie js k ie w y n ik a ło n ie ty lk o z p o lity k i d iv id e e t im p e r a s to s o w a n e j n a jp ie r w p rz e z Z a k o n , a n a s tę p n ie p rz e z k s ią ż ą t p ru s k ic h , le c z ró w n ie ż ze s ta n o w is k a s a m e g o m ie s z c z a ń s tw a k ró le w ie c k ie g o , k tó re g o z n a c z n a i w p ły w o w a część s p rz e c iw ia ła się z ró ż n y c h p o w o d ó w z je d n o c z e n iu m ia s ta .
E r n s t M a n f re d W e r m te r s t a r a s ię o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , d la c ze g o M a rc in K r o m e r w je d n y m ze sw o ic h lis tó w n a z y w a o jc z y z n ą n ie c a łą P o ls k ę , le c z P r u s y (Das p o ln is c h -lita u is c h e S ta a ts w e s e n a u s d e r S ic h t d e s e r m lä n d is c h e n B isc h o fs M a r tin K ro m e r). A u to r w y ja ś n ia złożony, w ie lo n a ro d o w o śc io w y c h a r a k t e r p a ń s tw a p o ls k ie go, c h o ć m oże id zie z b y t d a le k o n a z y w a ją c je f e d e ra c ją . W y ja ś n ie n ia E. M. W e r m te r a s ą w p ra w d z ie p o p ra w n e , a ich l e k t u r a d la N ie m c a m o ż e b y ć p o ż y te c z n a , m ó w ią o ne
5 S z c ze g ó ln ie w y ra ź n e p o d o b ie ń s tw a w y s tą p iły m ię d z y P r u s a m i K sią ż ę c y m i a K u r la n d ią w p ie rw s z y c h d w ó c h d z ie się c io le c ia c h X V II w ie k u .
6 N p. R. A r m s t e d t , G e sc h ic h te d e r K ö n ig l. H a u p t- u n d R e s id e n z s ta d t K ö n ig s b e r g i n P re u sse n , S t u t t g a r t 1899, ss. 58 i n.
j e d n a k o s p r a w a c h d la P o la k a o czy w isty c h . N a to m ia s t n ie w ą tp liw ie p o ż y te c z n e je s t p rz e d ru k o w a n ie p rz e z teg o ż a u to r a w fo rm ie z a łą c z n ik a o b s z e rn y c h f r a g m e n tó w z P o lo n ii K ro m e ra , a z w ła sz c z a je g o o p is u P r u s K ró le w s k ic h i W a rm ii w ję z y k u o ry g in a łu , to j e s t ła c iń sk im .
K ró tk i, z a le d w ie d z ie się c io str o n ic o w y sz k ic R e i n h a r d a A d a m a o s to s u n k a c h m i ę d zy e le k to re m F r y d e r y k ie m W ilh e lm e m a s ta n a m i p r u s k im i (D er G ro sse K u r fü r s t u n d d ie S tä n d e d e s H e r z o g tu m s P r e u s s e n n a c h d e m F r ie d e n v o n O liv a ) n ie m oże o c zy w iśc ie w y c z e rp a ć b o g a te j i z ło ż o n ej p ro b le m a ty k i d z ie jó w P r u s K siąż ę cy c h , w p rz e ło m o w y c h i d ra m a ty c z n y c h la ta c h 1660— 1663. A u to r s łu sz n ie j e d n a k z w ra c a u w a g ę n a fa k t, że e le k to r a i s ta n y d z ie liło t a k w ie le ró ż n ic p o lity c z n y c h i p r a w n y c h , iż n ie z m ie r n ie tr u d n o b y ło z n a le ź ć m o ż liw o ść u z g o d n ie n ia ic h s ta n o w is k . D la z ro z u m ie n ia p rz y c z y n k o n fli k tu m ię d z y e le k to re m a K ró le w c e m is to tn a j e s t u w a g a R. A d a m a , że K ró le w ie c b y ł n a jp o tę ż n ie js z y m m ia s te m z n a j d u ją c y m s ię p o d w ła d z ą e le k to ra 7. B az a m a te r ia ło w a szk ic u R. A d a m a j e s t j e d n a k sta n o w c z o z b y t szczu p ła. O b e jm u je o n a z a le d w ie o sie m o p ra c o w a ń n ie m ie c k ic h i to o p ra c o w a ń p o w sz e c h n ie z n a n y c h ( K u rt B re y sig , M a x H e in , G o tth o ld R h o d e itd.).
A r ty k u ł C a r la W ü n s c h a o d w ó c h b u d o w n ic z y c h k ró le w ie c k ic h (N ic o la u s R a m - bas u n d J o n a n n M e lc h sto c k , z w e i K ö n ig sb e r g e r B a u m e is te r d es 17. J a h r h u n d e r ts ) p o w in ie n b y ć p o d w z g lę d e m m e ry to r y c z n y m o c e n ia n y p rz e z h is to ry k a s z tu k i a lb o a rc h ite k tu r y . W a r to j e d n a k zaz n a c zy ć , że a r ty k u ł C. W ü n s c h a p rz y n o s i c ie k a w e i n f o r m a c je o m e c e n a c ie k u ltu r a ln y m e le k to ró w b r a n d e n b u r s k ic h n a te r e n ie K ró le w c a , ja k r ó w n ie ż o b u d o w ie i d a lsz y c h d z ie ja c h k o ś c io ła k a to lic k ie g o w ty m m ie ście . N a w ia s e m m ó w ią c b u d o w ę te g o k o ścio ła w y m u s iła p o d łu g ic h s p o ra c h i ro k o w a n ia c h k o m is ja p o ls k a , c z y n n a w K ró le w c u w 1612 r.
Z k o le i H a n s K o e p p e n o m a w ia b e z s k u te c z n e s t a r a n i e j a k i e c z y n ił p ro b o sz cz w N ie b u d a c h M a te u s z P r a e to r i u s o u z y s k a n ie je d n e j z n a jw ię k s z y c h p a ra fii k r ó le w ie c k ic h (D ie B e w e r b u n g d es M a g is te rs M a tth a e u s P r a e to riu s, P fa rr e r s z u N ie b u d - se h e n , u m d ie v a k a n t e P f a r r s te lle a n d e r A ltr o s s g ä r ts c h e n K ir c h e i n K ö n ig s b e r g im. J a h r e 1675. N ie w ą tp liw ą z a s łu g ą H. K o e p p e n a je s t o p u b lik o w a n ie ja k o z a łą c z n ik a do sw e g o a r t y k u ł u o b s z e rn e g o k o n s p e k tu p ra c y j a k ą P r a e to r i u s , k tó r y p ro w a d z ił b a d a n ia h is to ry c z n e i p r z y ja ź n ił s ię ze s ły n n y m h is to ry k ie m K rz y s z to fe m H a rtk n o c h e m , c h c ia ł n a p is a ć o z a m k u k ró le w ie c k im . A r ty k u ł G ü n th e r n M e in h a r d t a m ó w i o s y tu a c ji P r u s W sc h o d n ic h p o d c za s w y p r a w y N a p o le o n a n a M o sk w ę w 1812 r. (O s tp re u s se n w ä h r e n d d e s R u s s la n d -F e ld z u g e s N a p o le o n s i m J a h r e 1812). G. M e in h a r d t a z a in te r e s o w a ła n a jb a r d z ie j — ja k p o w a ż n ą część h is to rio g r a f ii p r u s k ie j — s p r a w a s t r a t g o s p o d a rc z y c h , j a k i e P r u s a c y p o n ie śli w s k u t e k p rz e m a rs z ó w w o js k n a p o le o ń s k ic h i k o n ie c z n o śc i ich z a o p a tr y w a n ia . S p o ry f r a g m e n t sw e g o a r t y k u ł u p o ś w ię c ił j e d n a k a u to r u d z ia ło w i k o r p u s u p r u s k ie g o w w o j n ie 1812 r. Z w r a c a t u t a j u w a g ę b a rd z o k r y ty c z n a o c en a p o s ta c i d o w ó d c y te g o k o rp u s u , g en. Y o rk a , k tó re g o n ie k tó r z y n a c jo n a lis ty c z n i h is to ry c y n ie m ie c c y p a s o w a li w rę c z n a b o h a te r a n a ro d o w e g o 8. G. M e in h a r d t z d e c y d o w a n ie n e g a ty w n ie o są d z ił s to s u n e k Y o rk a z a ró w n o do d o w ó d z tw a fra n c u s k ie g o , j a k te ż i do sw o ic h w ła s n y c h p o d k o m e n d n y c h .
D ość s p e c ja lis ty c z n y m , c h o ć in te re s u ją c y m z a g a d n ie n ie m z a ję ła się Is e lin G u n d e r m a n n . A u to r k a t a o p ra c o w a ła p ro b le m z a k ł a d a n ia n o w y c h p a r a f ii e w a n g e lic k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h w X IX w ie k u (O s tp re u s sis c h e K ir c h e n s p ie lg r ü n d u n g e n u n d K ir c h b a u te n i m 19. J a h r h u n d e r t) . Z g o d n ie z ty tu łe m I. G u n d e rm a n n p rz e a n a liz o w a ła p rz e d e w s z y s tk im s tr o n ę a rc h ite k to n ic z n ą n o w y c h f u n d a c ji k o ś c ie l n y c h , p r a c a je j rz u c a ró w n ie ż n ie c o ś w i a tł a n a s to s u n k i n a ro d o w o śc io w e n a L itw ie P r u s k ie j. S z k o d a , że a u to r k a n ie p o k a z a ła w p ły w u , j a k i w z r o s t siec i p a r a f ii e w a n g e li c k ic h w y w rz e ć m u s ia ł n a s to s u n k i n a ro d o w o śc io w e ró w n ie ż n a M a z u ra c h .
H e r b e r t K ir r in n is w p ra c y p t. J o d o cu s D o n a tu s H u b e r tu s T e m m e n a sz k ic o w a ł s y lw e tk ę te g o w y b itn e g o n ie m ie c k ie g o p r a w n ik a , e tn o g ra fa i d z ia ła c z a p a r l a m e n t a r nego. T e m m e , l ib e r a ł i z w o le n n ik m o n a rc h ii k o n s ty tu c y jn e j, a ró w n o c z e ś n ie z b ie ra c z 7 O k o ło 1660 r. K ró le w ie c m ia ł 20 000 m ie s z k a ń c ó w , p o d c za s g d y B e r lin lic z y ł ty lk o 12 000 m ie szk a ń c ó w .
8 J . G. D r o y s e n , Y o r k v o n W a r te n b u r g . E in L e b e n p r e u s sisc h e r P f l i c h t e r f ü l lu n g , B e rlin [b. r.] ; N a s e m a n n, H a n s D a v id L u d w ig Y o r k , G r a f v o n W a r te n b u rg , w : A llg e m e in e D e u ts c h e B io g ra p h ie , B d. 44, L e ip z ig 1898, ss. 594— 606.
in fo r m a c ji o ż y c iu i o b y c z a ja c h L itw in ó w p ru s k ic h , b y ł j e d n o s t k ą w y b itn ą (w y s ta rc z y p o w ie d zieć , że p o d c z a s p ro c e su , k tó ry w y to c z y ły m u re a k c y j n e w ła d z e p ru s k ie po „W io śn ie L u d ó w ” je g o o b ro ń c ą b y ł p ó ź n ie jsz y s ły n n y p rz y w ó d c a C e n t ru m — W in d h o rs t) i z a s łu g u je w p e łn i n a p rz y p o m n ie n ie . S zk ic H . K ir r i n n i s a n ie z a w ie ra w p r a w d z ie o b ie k ty w n e j o c e n y ro li p o lity c z n e j T e m m e g o i je g o d o ro b k u n a u k o w e g o (a u to ro w i p rz e sz k o d z iła w ty m w y r a ź n a s y m p a tia d o b o h a te r a s w e j p ra c y ), n ie m n ie j je s t n a p is a n y z g ra b n ie , c ie k a w ie i p rz y n o s i s p o ro m a te r ia łu a n eg d o ty cz n e g o .
A n n e lis e T r ille r (z d o m u B irc h - H ir s c h f e ld ) z a j ę ła się p o s ta c ią z n a k o m ite g o p o l s k ieg o e tn o g r a f a O s k a ra K o lb e rg a i je g o k o n ta k ta m i z m a z u rs k im i p ro b o sz c z a m i e w a n g e lic k im i. S z k ic (D er p o ln is c h e V o l k s k u n d e r O sk a r K o lb e r g (1814— 1890) im V e r k e h r m i t m a s u r is c h e n P fa rr e r n ) n a p is a n y z o s ta ł s p o k o jn ie i rzeczo w o , a u to r k a (p o d o b n ie j a k H . K ir r in n is w s to s u n k u do T e m m e g o ) o d n o si s ię d o K o lb e rg a z w y r a ź n ą s y m p a tią . P r z y p o m in a ją c n ie m ie c k ie p o c h o d z e n ie i e w a n g e lic k ie w y z n a n ie r o d z in y K o lb e rg a a u to r k a ró w n o c z e ś n ie p o d k re ś la , że b y ł o n g o rą c y m p a tr i o t ą p o lsk im . U s iłu je j e d n a k n a p o d s ta w ie o d p o w ie d n io d o b ra n y c h f r a g m e n tó w je g o k o re s p o n d e n c ji u d o w o d n ić , że u z n a w a ł on rz e k o m o (p r z y n a jm n ie j w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h ) w y ższo ść k u l t u r y n ie m ie c k ie j n a d p o lsk ą. S z k o d a , że A. T r ille r n ie z d o b y ła się n a s z e rs z e w y k o rz y s ta n ie p o ls k ic h p ra c o K o lb e rg u .
W ilh e lm M a tu li k re ś li s y lw e tk ę z asłu ż o n e g o p e d a g o g a , d z ia ła c z a sp o łec z n e g o i n a u k o w c a , d o k to ra P a w ła S te t t i n e r a (S ta d ts c h u lr a t P r o fe ss o r D r P a u l S te ttin e r L e b e n u n d L e is tu n g ). U ro d z o n y w 1862 r. S te ttin e r , k tó r y b y ł z g e rm a n iz o w a n y m Ż y d em , p rz e ś la d o w a n y i z a s z c z u ty p rz e z h itle ro w c ó w p o p e łn ił s a m o b ó js tw o w d n iu 30 w rz e ś n ia 1941 r., a w ię c n a k ró tk o p rz e d u k o ń c z e n ie m 90 r o k u życia. T r z e b a p r z y zn ać , że W . M a tu li z c a łą p a s j ą p ię tn u je r a s is to w s k ic h p rz e śla d o w c ó w S te ttin e r a , a m ie s z k a ń c o m K ró le w c a — z w y ją tk ie m k ilk u z a le d w ie , k tó rz y m ie li d o ść o d w a g i, b y u tr z y m y w a ć k o n ta k ty z z a s łu ż o n y m w s p ó ło b y w a te le m — z a rz u c a m a ło d u sz n o ść i tc h ó rz o stw o .
A r ty k u ł H o rs ta J a b lo n o n o w s k ie g o o lic z b ie lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m ( W ie v ie l P o le n h a t es v o r d e m z w e ite n W e ltk r ie g i n O stp r e u s s e n g e g eb e n ? ) s ta n o w i je d y n y n ie p r z y je m n y i p o z b a w io n y w a rto ś c i f r a g m e n t te j k się g i p a m ią tk o w e j. A u to r d o k o n a ł o b lic z e ń w sp o só b n ie s ły c h a n ie t e n d e n c y jn y i je d n o s tro n n y i d o sz e d ł d o w n io s k u , że w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ło p rz e d w y b u c h e m d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j n ie s p e łn a 10 000 P o la k ó w . O te n d e n c y jn o ś c i a u to r a św ia d c z y n a jle p ie j f a k t, iż b e z k ry ty c z n ie , z c a łą p o w a g ą p o tr a k to w a ł n ie m ie c k ie s t a ty s ty k i u rz ę d o w e z l a t 1933 i 1939 o ra z że a n i s ło w e m n ie w s p o m n ia ł o te r r o r z e h itle ro w s k im w o b e c lu d n o ś c i p o ls k ie j. W t a k i sp o só b r o z p r a w ił się H . J a b ło n o w s k i z a je d n y m z a m a c h e m n ie ty lk o z p o ls k ą , lecz r ó w n ie ż z a c h o d n ią (f ra n c u s k ą i a m e r y k a ń s k ą ) l i t e r a t u r ą p rz e d m io tu , k tó r a lic z b ę P o la k ó w n a w s c h o d n ic h z ie m ia c h p r z e d w o je n n e g o p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o sz a c o w a ła n a s e tk i t y s i ę c y 9. T r u d n o z ro z u m ie ć , ja k im i w z g lę d a m i k ie r o w a li się r e d a k to r z y k s ię g i z a m ie s z c z a ją c w n ie j p o z y c ję ta k m a ło p o w a ż n ą .
K u r t F o r s t r e u t e r p rz e d s ta w ił s m u tn y k o n ie c „ K ö n ig sb e rg e r H a rtu n g s c h e Z e i t u n g ” w y d a w a n e j p rz e z d z ie s ią tk i l a t p rz e z ro d z in ę H a rtu n g ó w , a n a s tę p n ie p rz e z s p ó łk ę a k c y jn ą (D as E n d e K ö n ig sb e r g e r H a rtu n g sc h e r Z e itu n g ). G a z e ta t a z o sta la w la ta c h 1934— 1936 z lik w id o w a n a p rz e z w ła d z e h itle r o w s k ie po d p o z o re m p r z e ż y w a n y c h p rz e z n ią w ó w c z a s tru d n o ś c i fin a n s o w y c h , a w rz e c z y w is to śc i ze w z g lę d ó w p o lity c z n y c h .
I w re sz c ie H e r b e r t G . M a r z ia n o m ó w ił p r o b le m a ty k ę N ie m ie c W sc h o d n ic h u w z g lę d n ia n ą w o b ra d a c h s tw o rz o n e j p rz e z m o c a r s tw a k o a lic ji a n ty h itle ro w s k ie j E u r o p e a n A d v e r s a r y C o m m iss io n (O s td e u ts c h la n d a u f d e n B e r a tu n g e n d e r E A C . E in Q u e lle n b e r ic h t). A u to r p o s łu ż y ł s ię a m e r y k a ń s k im w y d a w n ic tw e m ź ró d ło w y m , k tó re d a je p o r a z p ie rw s z y m o ż n o ść g łę b sz e g o z a p o z n a n ia się z p ra c a m i te j k o m is ji10. W a r
9 S z c ze g ó ln ie z iry to w a ły H . J a b ł o n o w s k i e g o w s p o m n ie n ia a m b a s a d o ra f r a n c u s k ie g o w W a rs z a w ie L e o n a N o e 1 a , D er d e u ts c h e A n g r i f f a u f P o len , D e u tsc h e A u sg a b e , P a r is 1948 (c h a ra k te ry s ty c z n e , że ty t u ł k s ią ż k i L. N o e l a w z ią ł H . J a b ł o n o w s k i w c u d zy słó w , czego n ie u c z y n ił w s to s u n k u d o ż a d n e j in n e j p rz y ta c z a n e j w p rz y p is a c h p ra c y ) i d z ie ło E. M. K u 1 i s c h e r a, E u ro p e o n th e M o v e . W a r a n d P o p u la tio n C h a n g es 1917— 1947, N e w Y o rk 1948.
to ść a r ty k u łu H . G. M a r z ia n a p o le g a p r z e d e w s z y s tk im n a p rz y to c z e n iu o b s z e rn y c h f r a g m e n tó w ź ró d ło w y c h w ję z y k u a n g ie lsk im , k tó r e m ó w ią w y r a ź n ie o ty m , iż rz ą d b r y t y j s k i ju ż w s ty c z n iu 1944 r. u z n a ł, że P r u s y W sc h o d n ie i G d a ń s k , a m o ż liw ie i in n e z ie m ie w s c h o d n ie ó w c ze sn eg o p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o p o w in n y z o s ta ć o d d a n e P o ls c e 11.
W s u m ie k s ię g a p a m ią tk o w a k u czci G a u se g o , p o m im o n ie ró w n e g o p o z io m u n a u k o w e g o z am iesz cz o n y c h w n ie j p ra c , a n a w e t te n d e n c y jn o ś c i n ie k tó ry c h sp o śró d n ic h s ta n o w i d o ść c e n n y w k ła d n a u k i z a c h o d n io n ie m ie c k ie j do z n a jo m o śc i d z ie jó w d a w n y c h P r u s W sc h o d n ic h . F r a n c is z e k M in c e r H ie ro n im S k u r p s k i , O s z tu c e lu d o w e j W a r m ii i M a zu r, O lsz ty n 1971, P o je zie rz e, ss. 160, i l u s tr a c je w te k śc ie .
K sią ż e c z k a t a s ta n o w i z b ió r a r ty k u łó w o n a s tę p u ją c e j te m a ty c e : K u ltu r a lu d o w a W a r m ii i M a z u r (ss. 13— 46); K a fla r s tw o m a z u r s k ie (ss. 47— 84); W a r m iń s k a r ze źb a lu d o w a (ss. 85— 115); O m u z e a c h w s c h o d n io p r u s k ic h (ss. 117— 129); S y lw e s te r A n t o n i S z n a rb a c h , m a la r z w a r m iń s k i (ss. 131— 157). A u to r w y ż e j w y m ie n io n y c h p u b lik a c ji p rz e z d w a d z ie ś c ia l a t (1945— 1965) s p r a w o w a ł f u n k c ję d y r e k t o r a M a z e u m M a z u r s k ie go w O lszty n ie. B y ł je d n y m z p ie rw s z y c h , k tó rz y z a u w a ż y li k o n ie c z n o ść p ro w a d z e n ia b a d a ń n a u k o w y c h w z a k r e s ie s z tu k i r e g io n u . L u d o w ą s z tu k ę W a r m ii w łą c z y ł w n u r t b a d a w c z y c h p ro b le m ó w k r a ju . H ie r o n im S k u r p s k i n ie ty lk o p ro w a d z ił b a d a n ia in d y w id u a ln e . In s p ir o w a ł i z a c h ę c a ł d o b a d a ń sw o ic h w sp ó łp ra c o w n ik ó w . Z d a w a ł s o b ie s p ra w ę , ż e b e z d o g łę b n y c h b a d a ń n a u k o w y c h n ie m o ż e is tn ie ć w m u z e a l n ic tw ie r z e te ln e w y s ta w ie n n ic tw o i u p o w s z e c h n ia n ie w a r to ś c i k u ltu r a ln y c h . O m a w ia n a k s ią ż k a s ta n o w i u s z e re g o w a n y z e s ta w a rty k u łó w , k tó r e ju ż k ie d y ś p u b lik o w a ł w ró ż n y c h c z a s o p ism a c h n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h . P u b li k a c je te p o w s ta ły w p ie rw s z y m 1 5 -le c iu P o ls k i L u d o w e j. W ty m w y p a d k u r e p r e z e n t u ją d ru g ie w y d a n ie , i w ła ś n ie w ty m a sp e k c ie n a le ż y je ro z p a try w a ć . N ie w ą tp liw ie z e b r a n ie w je d n y m o p ra c o w a n iu w ie lu ro z p ro s z o n y c h p u b lik a c ji j e s t ze w sz e c h m i a r rz e c z ą p o trz e b n ą , a le je d n o c z e ś n ie p o d a ją c d o d ru k u p o r a z w tó r y s w o je a rty k u ły , a u to r n ie u w z g lę d n ił s z e re g u k o n ie c z n y c h p o p ra w e k , n ie u n o w o c z e ś n ił ic h z p u n k t u w id z e n ia m e ry to ry c z n e g o . P o w a ż n y m m a n k a m e n te m , a n a w e t z a n ie d b a n ie m a u to rs k ie g o o b o w ią z k u je s t ró w n ie ż f a k t, że H. S k u r p s k i n ie p o d a ł w b ib lio g ra f ii, g d z ie i k ie d y u p rz e d n io p r a c e te d ru k o w a ł. W w ie lu w y p a d k a c h te n p ie rw o d ru k , z w ła s z c z a d la h is to ry k a s z tu k i p o s ia d a w ie lk ie z n a c z e n ie . P o r ó w n u j ą c b o w ie m ilu s tr a c je z a m ie s z c zo n e w a r ty k u le o A n to n im S z n a rb a c h u w S tu d ia c h P o m o r s k ic h 1, czy o rz e ź b ie lu d o w e j w „ R o z p ra w a c h i M a te r ia ła c h E tn o g r a f ic z n y c h ”2, m o ż n a o w ie le w ię c e j d o w ie d z ie ć s ię o s tro n ie a rty s ty c z n e j o p ra c o w a n y c h o b ie k tó w n iż w o b e c n ie o m a w ia n e j k s ią ż c e 3.
D ru g i p ro b le m , to u z u p e łn ie n ia b ib lio g r a f ii u a k tu a ln ia j ą c e j s ta n w ie d z y o p o s z c z e g ó ln e o p ra c o w a n ia . H . S k u r p s k i z d u ż y m w y c z u c ie m w y p o w ia d a s ię n a t e m a t b u d o w n ic tw a lu d o w e g o . N ie n a ty le je d n a k , a b y m o ż n a u w a ż a ć , iż p ro b le m t e n z o sta ł ju ż o s ta te c z n ie i d e fin ity w n ie p rz e b a d a n y . N ie z o r ie n to w a n e m u c z y te ln ik o w i, a n a w e t z n a w c y p ro b le m ó w b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o , z d a w a ć b y s ię m o g ło , że n ic w ię ce j w c ią g u o s ta tn ic h k ilk u n a s tu l a t n a te n t e m a t n ie n a p isa n o . T y m c z a se m is tn ie je w y d a n a w r o k u 1965 p rz e z w y d a w n ic tw o „ P o je z ie r z e ” k s ią ż k a F r a n c is z k a A . K lo n o w
11 D o sło w n ie: T h e E a s t P r u s sia a n d D a n zig , a n d p o s s ib ly o th e r a rea s w ill u l t i m a te ly be g iv e d to P o la n d , (F o re ig n R e la tio n s , s. 141. C y t. za H . G. M a r z i a n e m , s. 343).
1 H . S k u r p s k i , S y lw e s te r A n t o n i S z n a rb a c h , m a la r z i p a tr io ta w a r m iń s k i, w : S tu d ia P o m o rsk ie , t. 1, ss. 382— 397.
2 H. S k u r p s k i , W a r m iń s k a p la s ty k a lu d o w a , P r a c e i M a te ria ły E t n o g r a fic z n e , t. 19, p o d r e d a k c j ą J . G a j k a , W. G ę b i k a i F. K l o n o w s k i e g o , O lsz ty n 1960, ss. 139— 153.
3 I t a k n a p rz y k ła d p ie r w s z y g łó w n y r o z d z ia ł k s ią ż k i K u ltu r a lu d o w a W a r m ii i M a z u r z o sta ł p r z e d ru k o w a n y z k s ią ż k i: Z d z ie jó w W a r m ii i M a z u r, p o d r e d a k c j ą E . M a r t u s z e w s k i e g o , w y d a n e j w O ls z ty n ie p rz e z „ P o je z ie rz e ” w 1958 r.
