Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Podstawowe formy i problemy
zaangażowania nauki niemieckiej na
rzecz rewizji wschodniej granicy
Rzeszy w latach 1918-1933", Karol
Fiedor, "Studia Śląskie, Seria Nowa"
T. 22, 1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 184-186
1 8 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
K a ro l F i e d o r , P o d s ta w o w e fo r m y i p r o b le m y za a n g a żo w a n ia n a u k i n ie m ie c
k ie j n a rze c z r e w iz ji w sc h o d n ie j g ra n icy R z e s z y w la ta ch 1918— 1933, S tu d ia
Ś lą sk ie , S e ria N o w a, t. 22, 1972, ss. 165—203.
P o d p o rz ą d k o w a n ie n a u k i n ie m ie c k ie j e k sp a n s y w n e j i re w iz jo n is ty c z n e j p o lity c e p a ń s tw a , je j ochocza słu żeb n o ść te m u celow i, m a w h is to rii n a jn o w sz e j ju ż k ilk u - d z ie cię c io le tn ią tr a d y c ję . W szak to p ro fe s o ro w ie n ie m ie c k ic h u n iw e rs y te tó w b y li tru s te m m ózgów p o w stałe g o w 1891 r. A lld e u ts c h e r V e rb a n d , oni też w sp ó ło rg a n iz o w a li i w s p ó łp ra c o w a li z zało żo n y m w 1894 r. V e r e in z u F ö rd e ru n g d e s D e u ts c h tu m s in
d e n O s im a r k e n , p ó ź n ie jsz y m O s tm a r k e n v e r e in , z n a n y m w P o lsc e p o d zło w ro g ą n a z
w ą H a k a ty . To w re sz c ie czołow i ek o n o m iści n iem ieccy , M ax S e rin g i O tto n A u h a g en , n a z am ó w ien ie w ie lk ie g o k a p ita łu n ie m ie ck ieg o s z u k a ją c e g o m ożliw o ści lo k a ty k a p i ta łó w , p rz e p ro w a d z ili w 1912 r. p e n e tra c ję ro sy jsk ieg o ry n k u , a w ro k p ó ź n ie j założyli
D e u tsc h e G e se lls c h a ft z u m S tu d iu m R u ssla n d s. T o w a rz y stw o to po p ie rw s z e j w o jn ie
ś w ia to w e j zm ien iło n a zw ę n a D e u tsc h e G e se lls c h a ft z u m S tu d iu m O steu ro p a s i stało s ię czołow ą p la c ó w k ą zesp o łu in s ty tu c ji n a u k o w y c h i p ro p a g a n d o w y c h , o k re śla n y c h p o w sz e c h n ie m ia n e m O stfo rsc h u n g . N a w ia s e m m ó w iąc, po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j w sp o m n ia n e T o w a rz y s tw o zm ie n iło sw o ją n a z w ę n a D e u tsc h e G e se lls c h a ft f ü r O sl-
eu ro p a k u n d e . O b o k w y m ie n io n y c h , p o w sta ło w o k re sie p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia -
io w ą s ze re g in n y c h in s ty tu tó w b a d aw c z y ch w szk o ła c h w y ższy ch i p o z a n im i, k t ó ry c h c elem by ło p o z n a n ie ży cia s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o , g o sp o d arczeg o i k u ltu ra ln e g o p a ń s tw E u ro p y w sc h o d n ie j i p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j. P o z n a n ie to słu ży ło do w y p ra c o w a n ia n a jle p sz y c h m e to d w celu w y k o rz y s ta n ia ty c h te re n ó w d la p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o . J e d n y m z ta k ic h in s ty tu tó w b y ł zało żo n y w 1916 r. I n s t y t u t f ü r o s t
d e u tsc h e W ir ts c h a ft w K ró le w c u . W b re w s w o je j n a zw ie n ie m ia ł on n ic w sp ó l
n ego z g o sp o d a rk ą w sc h o d n io n ie m ie c k ą , je ś li oczyw iście po d ty m p o ję c ie m n ie b ę d ziem y ro z u m ie li r a b u n k u zaso b ó w g o sp o d arcz y c h k ra jó w o k u p o w a n y c h p rz e z N ie m ców . Z a d a n ie te g o in s ty tu tu z m ie rz ało b o w ie m ju ż w ch w ili je g o p o w s ta n ia do o p ra c o w a n ia m o żliw o ści g o sp o d arcz e g o w y k o rz y s ta n ia o b sza ró w ro s y js k ic h , p o lsk ic h i k ra jó w n a d b a łty c k ic h z a ję ty c h w ty m czasie p rz e z N iem ców .
S zczególnie je d n a k b u jn y ro z w ó j w sz e lk ie g o ro d z a ju p la c ó w e k u n iw e rs y te c k ic h i p o z a u n iw e rs y te o k ic h z a jm u ją c y c h się b a d a n ia m i w sc h o d n im i, s ta n o w ią c y o d z w ie r c ie d len ie z aa n g a ż o w a n ia n ie m ie c k ie j n a u k i w re w iz jo n is ty c z n e d ą ż e n ia rz ą d ó w R e p u b lik i W e im a rsk ie j p rz y p a d a n a la ta po p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j. T ej p r o b le m a ty c e p o św ięc o n e je s t in te re s u ją c e s tu d iu m K a ro la F ie d o ra . W o p a rc iu o m a te ria ły źró d ło w e z a rc h iw ó w p o lsk ic h i n ie m ie ck ich (z a ró w n o z N R D ja k i N R F) o ra z b o g a tą lite r a t u r ę p rz e d m io tu (np. je d y n ie b ib lio g ra f ia „ k o ry ta r z o w a ” za la ta 1919— 1933 o b e jm u je p o n a d 160 pozycji), j a k te ż ó w czesn ą p ra s ę , a u to r p rz e d s ta w ił z a a n g a żo w a n ie n a u k i n ie m ie c k ie j w re w iz ję p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u w e rsa ls k ie g o . Z a g a d n ie n ie to ro z p a trz y ł a u to r w trz e c h g ru p a c h te m a ty c z n y c h : u d z ia ł g e o g ra fó w i h is to ry k ó w n ie m ie ck ich w n a u k o w e j p o d b u d o w ie re w iz jo n is ty c z n y c h zało żeń p o lity k i z a g ra n ic z n e j R e p u b lik i W e im a rsld e j ; g e n ez a i d z ia łaln o ść in s ty tu tó w i p la c ó w e k n a u k o w o -b a d a w c z y c h z a jm u ją c y c h się p r o b le m a ty k ą w sc h o d n ią , w re sz c ie — ro z w ó j i ro la b a d a ń w sc h o d n ic h (O s tfo rsc h u n g ) w p ro g ra m a c h szk ó ł w y ższy ch , to w a rz y s tw a c h re g io n a ln y c h i w y d a w n icz y c h o k re s u R e p u b lik i W e im a rsk ie j. K a żd e z ty c h z a g a d n ie ń p rz e d s ta w ił a u to r w u k ła d z ie ch ro n o lo g iczn y m . D zięk i te m u b a rd z o w y ra ź n ie u k a z a ł zbieżność n a r a s ta n ia te n d e n c ji re w iz jo n is ty c z n y c h w p la n a c h p o lity c z n y c h rz ą d ó w R e p u b lik i W e im a r sk ie j o ra z w n ie m ie c k ie j n a u ce . O ile je d n a k w o fic ja ln y c h w y p o w ie d zia c h p o lity k ó w k w e s tię re w iz ji p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u w e r s alsk ie g o s ta w ia n o , z w łaszcza w p ie rw s z y m o k re sie , w m ia r ę d y s k re tn ie , o ty le n a u k a n ie m ie c k a w sw o ich w y p o w ie d zia c h n ic z y m się n ie k rę p o w a ła . G łó w n y cel ich a ta k u s ta n o w iło o d ro d zo n e p a ń s tw o p o lsk ie, co w y n ik a ło n ie ty lk o z tra d y c y jn e g o k ie ru n k u n ie m ie c k ie j e k sp a n s ji, a le i w z n ac z n e j m ie rz e z ó w czesn ej s y tu a c ji p o li ty c z n ej R e p u b lik i W e im a rsk ie j.
S zczególną a k ty w n o śc ią o d z n ac z a li s ię n ie m ie cc y g eo g ra fo w ie , n ie k r y ją c p rz y ty m z u p e łn ie sw o ich re w iz jo n is ty c z n y c h celów . P r o fe s o r u n iw e r s y te tu lip sk ieg o , g e o g ra f W. V olz, s tw ie r d z a ł bez o sło n ek , iż n iem ieccy g e o g ra fo w ie w in n i w y zb y ć się t a k zw an eg o o b ie k ty w iz m u n a u k o w eg o i p ó jść n a słu żb ę ty c h sił, k tó r e d ą żą do re w iz ji t r a k t a t u w e rsa lsk ie g o . N o w y w ó w cz a s k ie r u n e k b a d a ń — g e o p o lity k a , k tó re j z a d a n ie m m ia ło b yć u k a z y w a n ie z w iąz k ó w m ię d z y d z ia ła ln o śc ią czło w iek a a p r z y r o
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 8 5
d ą — d a ł n ie m ie c k im g e o g ra fo m a s u m p t do g ło sze n ia h a se ł re w iz jo n is ty c z n y c h i e k s p a n sy w n y ch . T w ó rc a n ie m ie c k ie j g e o p o lity k i, p ro fe s o r u n iw e r s y te tu m o n a c h ijsk ie g o , K a rl H a u sh o fe r, głosił w ręcz, iż n a ró d n ie m ie ck i p o z b aw io n y po w o jn ie z n aczn y ch te re n ó w na zach o d zie i w sc h o d z ie n ie je s t w s ta n ie ro z w ija ć sie a n i g o sp o d arczo , a n i d u ch o w o . N a leż y w ię c zro b ić w szy stk o , b y te n s ta n zm ien ić. W o k ó ł w y d a w a n e g o w M o n ac h iu m od 1924 r. p rz e z H a u s h o fe ra p e rio d y k u „ Z e its c h rift f ü r G e o p o litik ” s k u p ili się czołow i g e o g ra fo w ie i g e o p o lity c y n iem ieccy . S a m o zaś p ism o n o siło p ię t no je d n e g o z n a jb a rd z ie j a n ty p o ls k ic h o rg a n ó w w R e p u b lic e W e im a rsk ie j. Z in ic ja ty w y g e o g ra fó w w y d a w a n o w R e p u b lic e W e im a rsk ie j m a p y , n a k tó ry c h n ie u w z g lę d n ia n o z m ia n g ra n ic d o k o n a n y ch w w y n ik u p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u w e rsa ls k ie g o . A u to r o m a w ia n eg o s tu d iu m w y m ie n ia sze re g te g o ro d z a ju m a p , j a k ró w n ie ż w ie le m a p s p e c ja lis ty c z n y c h , m .in . p o św ięc o n y c h p o lsk o -n ie m ie c k im p ro b le m o m g ra n ic z n y m , ro z m ie szc z en iu ję z y k a n a te re n a c h p rz y g ra n ic z n y c h , tru d n o ś c io m k o m u n ik a c y jn y m itp .
W z a a n g a ż o w a n iu n ie m ie c k ie j n a u k i n a rzecz d o ra ź n y c h celó w p o lity c z n y ch n ie p o z o sta w a li n a u b o c zu ró w n ie ż n iem ieccy h is to ry c y . J e d n ą z p ie rw s z o p la n o w y c h p o s ta c i b y ł M a n fre d L a u b e rt. a u to r w y d a n e j n a p o c z ą tk u la t d w u d z ie sty c h k siąż k i o p o lity c e rz ą d u p ru s k ie g o w o b e c P o la k ó w (D ie p r e u s sisc h e P o le n p o litik 1772— 1914). 1 W e w stę p ie do te j k sią ż k i p o w ie d z ia ł w y ra ź n ie : V o n d e r G e sta ltu n g d e r D in g e im.
O sten w ir d z u m g ro ssen T e il u n s e r e W ie d e re r h e b u n g a b h a n d e n . T eza ta z g ad zała
się z z a m ie rz e n ia m i o fic ja ln e j p o lity k i z a g ra n ic z n e j R e p u b lik i W e im a rsk ie j. T w ó rca n ie m ie c k ie j p o lity k i w sc h o d n ie j, G u s ta w S tr e s e m a n n . w y ra z ił w ła ś n ie o p in ię , że t a p o lity k a o d p o w ie d n io k ie ro w a n a m oże w n a jp o w a ż n ie s z y m sto p n iu p rz y c zy n ić się do o d b u d o w y p o tę g i R zeszy. U k o ro n o w a n ie m ty c h u s iło w a ń b y ł p a k t re ń s k i, p o d p i s a n y w L o c a rn o 16 p a ź d z ie rn ik a 1925 r. Od te j ch w ili b a d a n ia w sc h o d n ie p rz y b ra ły n a sile. P o w s ta ł c ały s z e re g c e n tra ln y c h i p ro w in c jo n a ln y c h in s ty tu tó w , p o d e jm u ją cych tę p r o b le m a ty k ę w e w sz y s tk ic h a sp e k ta c h . Do g ro n a g e o g ra fó w i h is to ry k ó w d o szli e k o n o m iści, ję z y k o zn a w c y i h is to ry c y p r a w a . Co w ię ce j, n o w o p o w s ta łe p l a c ów ki o fic ja ln ie w ia z a lv się z p o szczeg ó ln y m i m in is te rs tw a m i, a n ^ w e t z w y w ia d e m w o jsk o w y m . N a p rz y k ła d lip s k ą S tiftu n g f ü r d e u ts c h e V o l k s - u n d K u l tu r b o d e n fo r
sch u n g p o d p o rz ą d k o w a n o M in iste rstw o m S p r a w Z a g ra n ic z n y c h i W ew n ę trz n y c h .
M iała o n a d o s ta rc z a ć m a te ria łó w h is to ry c z n y c h ilu s tr u ją c y c h tezy n ie m ie c k ic h p o lity k ó w o n ie s p ra w ie d liw ie p rz e p ro w a d z o n y c h g ra n ic a c h w sc h o d n ic h N iem iec. P o d o b n e p o w ią z a n ia m ia ła ró w n ie ż P u b lik a tio n s s te lle P reu ssisch .es G e h e im e s S ta a ts
a rch iv , k tó re j g e n ez a sięg a la t s p rz ed p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j, a le je j ro z k w it
p rz y p a d ł n a k o n ie c la t d w u d z ie s ty c h i n a o k re s h itle ro w s k i. K ie ro w a n a p rz e z A. B ra c k m a n n a , sp e c ja liz o w a ła się w d o b o rz e m a te ria łó w u k a z u ją c y c h p rz e m o ż n y w p ły w k u ltu r y n ie m ie c k ie j n a je j w sc h o d n ie g o s ą s ia d a . Do je d n y c h z a k ty w n ie j szy ch p ra c o w n ik ó w P u b lik a tio n s s te lle n a le ż a ł z n a n y b a d a c z h is to rii P r u s W sc h o d n ic h , czy n n ie z re sz tą p ra c u ją c y d o d ziś w N R F , K u r t F o r s tr e u te r.
Is to tn ą ro lę w ta k z w an y c h b a d a n ia c h w sc h o d n ic h o d g ry w a ły in s ty tu ty z a jm u ją c e się n ie m c zy z n a z a g ra n ic z n a i je j p o w ią z a n ia m i z R zeszą. C zołow e m ie js c e z a j m o w a ł D e u tsc h e s A u s la n d s I n s t i t u t w S tu ttg a r c ie , zało żo n y ju ż w 1917 r. P r o w a d z ił o n d z ia łaln o ść n a u k o w ą , in fo rm a c y jn ą i p o lity c z n o -p ro p a g a n d o w ą . N a jb a r d z ie j z n a m ie n n a b y ła d z ia ła ln o ść z w a n a in fo rm a c y jn ą . In f o rm a c ji z ró ż n y c h d z ie d zin życia p o lity c z n eg o i g o sp o d arczeg o d o s ta r c z a li I n s ty tu to w i t a k z w a n i m ę ż o w ie z a u fa n ia , r e k r u tu j ą c y się sp o śró d N ie m c ó w m ie s z k a ją c y c h w ró ż n y c h k r a ja c h . D o sta rc z a li oni in s ty tu to w i in fo rm a c ji z w ie lu d z ie d zin życia p o lity c z n eg o i g o sp o d arcz e g o z k ra jó w , w k tó ry c h m ie szk a li. N ic w ię c dziw n eg o , że in fo r m a c je I n s t y t u t u w S tu ttg a r c ie m ia ły n ie je d n o k ro tn ie d e c y d u ją c y w p ły w n a p o s ta w ę c zy n n ik ó w rz ą d o w y c h p rz y z a w ie ra n iu k o n ta k tó w g o sp o d arcz y c h i p o lity c z n y c h z s ą s ia d a m i R zeszy.
O bok o ś ro d k ó w c e n tra ln y c h b a rd z o p o w a ż n ą ro ię o d g ry w a ły w n ie m ie c k ic h b a d a n ia c h w sc h o d n ic h o śro d k i w sc h o d n io n ie m ie c k ie : W ro c ła w . K ró le w ie c, G d a ń sk . W K ró le w c u , poza w s p o m n ia n y m ju ż In s ty tu te m W sc h o d n io n ie m ie c k ie j G o sp o d a rk i, d z ia ła ł od 1922 r. W ir ts c h a f ts in s titu t f ü r R u s s la n d u n d d ie O ststa a te n , a w ro k p ó ź n ie j p o w s ta ła H isto risc h e K o m iss io n fü r O st- u n d W e s tp re u s sis c h e L a n d e s fo rs c h u n g , sp e c ja liz u ją c a się w p ro b le m a ty c e h is to ry c z n e j re g io n ó w P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d
1 D ru g ie i trz e c ie w y d a n ie te j k sią ż k i u k a z a ło się w K ra k o w ie w la ta c h 1942 i 1944.
1 8 6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
nich. Is tn ia ła tu ró w n ie ż filia b e rliń s k ie j D e u tsc h e G e se lls c h a ft z u m S tu d iu m O st
eu ro p a s. W b a d a n ia w sc h o d n ie a n g aż o w a ły się p o szczególne k a te d ry A lb e rty n y .
W śród w> m ie n io n y c h p rz e z a u to ra o m a w ia n eg o s tu d iu m b a d ac z y n ie m ie ck ich p r o w a d zą c y ch b a d a n ia w sc h o d n ie n ie z n a jd u je m y d w ó c h w a żn y c h n a z w is k n a u k o w có w K ró lew ieck ich : h is to ry k a p r a w a — W ilh e lm a D e u tic k e i g e o g ra fa — F r ie d r ic h a M ag era. J a k o z eszy t d z ie w ią ty „ S c h rifte n des I n s titu ts fü r O std e u ts c h e W ir ts c h a f t” u k a z a ła się w 1921 r. p ra c a W ilh e lm a D e u tic k e p t. O stp re u ss e n u n d d er p o ln isc h e
K o rrid o r. B yło to c h y b a p ie rw s z e w n ie m ie c k ie j lite r a tu r z e o k re ś le n ie ziem P o m o rza
G d a ń sk ie g o te rm in e m „p o lsk ieg o k o r y ta r z a ” . W ro k p ó źn iej w y d a n a z o sta ła w H a m b u rg u , ja k o z eszy t c z w a rty „ V e rö ffe n tlic h u n g e n des G e o g ra p h isc h e n In s titu ts d e r A lb e rtu s U n iv e rs itä t” , p ra c a p ro fe s o ra g e o g ra fii U n iw e rs y te tu K ró le w ie ck ieg o . F r i e d ric h a M a g e ra p t. O stp re u ss e n , D ie n a tü r lic h e n G ru n d la g e n se in e r W ir ts c h a ft e in e
Q u e lle d e u tsc h e r K ra ft. Z a ró w n o W. D e u tic k e j a k і F. M ag e r g łó w n ą u w a g ę p o św ię
c a ją p ro b le m o m g ra n ic w sc h o d n ic h , a p rz e d e w sz y s tk im o d cięciu P r u s W sch o d n ich od R zeszy i z w iąz a n y m z ty m tru d n o ś c io m g o sp o d arcz y m p ro w in c ji. T y m z a g a d n ie n io m z re sz tą p o św ięc a li u w a g ę w szy scy g e o g ra fo w ie i e k o n o m iści n iem ieccy . R eg res g o sp o d arczy w sc h o d n ic h p ro w in c ji s ta r a l i się u k a z a ć ja k o s k u te k w y ty c z e n ia g ra n ic po p ie rw s z e j w o jn ie ś w iato w e j.
O bok in s ty tu tó w d z ia ła ją c y c h ja k o sam o d z ie ln e p la c ó w k i lu b p o w ią za n y c h z u n iw e rs y te ta m i i fin a n s o w a n y c h p rzez p a ń stw o , istn ia ło s ze re g to w a rz y s tw re g io n a ln y c h z a jm u ją c y c h się k rz e w ie n ie m w ied zy h is to ry c z n e j i u z a s a d n ia ją c y c h ra c je p o lity c z n e p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o i jeg o p o lity k ę w o b e c w sc h o d n ie g o s ą sia d a . W P r u sac h W sc h o d n ic h n a jb a rd z ie j czy n n e b y ły H isto risc h er V e r e in fü r E r m la n d w B ra n iew ie, E lb in g er A lte r tu m s g e s e lls c h a ft w E lb lą g u i H isto risc h er V e r e in f ü r R e g ie r
u n g s b e z ir k M a r ie n w e r d e r w K w id z y n ie.
O m a w ia n e s tu d iu m K a ro la F ie d o ra n a s u w a sze re g re fle k s ji ja k n a jb a rd z ie j a k tu a ln y c h . W ielu sp o śró d w y m ie n io n y c h p rz e z a u to ra uczo n y ch n ie m ie c k ic h p r a cu je n a u k o w o do dziś w N ie m ie ck ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j, w ięk szo ść z n ic h je s t w d a lsz y m c iąg u a k ty w n y m i p ra c o w n ik a m i i w sp ó łp ra c o w n ik a m i p la c ó w e k zac h o d - n io n ie m ie c k ie j O stfo rsc h u n g , k tó re j cele, m im o z m ie n io n y ch w a ru n k ó w p o lity c z n y ch w E u r o p ie i n a św iecie, p o zo stały n iezm ien io n e.
B o h d a n K o z ie llo -P o k le w s k i
W o jciech W r z e s i ń s k i , N a s w o im i w śró d ob cych . Z ży c ia P o la k ó w w N ie m
czech m ię d z y w o je n n y c h , K a to w ic e 1971, „ Ś lą s k ”, ss. 72+ n lb . 68 z 271 ilu s tr.
W ojciech W rz esiń sk i, a u to r d w ó ch o b sze rn y c h k siąż e k i w ie lu a rty k u łó w o r u c hu p o lsk im w N iem czech , z o b ra zo w a ł d z ie je z m a g a ń ż y w io łu p o lsk ieg o o k u ltu r ę i ję z y k o jc z y sty w fo rm ie a lb u m u . M o żn a m ieć n a d zieję , że w y so ce a tra k c y jn y s p o sób p rz e d s ta w ie n ia ty c h z a g a d n ie ń sp o w o d u je, iż z ap o z n a się z n im i z n ac z n ie szerszy k rą g c zy teln ik ó w n iż d o ty ch czas. T rz e b a t u je d n o c z e śn ie p rz y p o m n ie ć , że chociaż c ię ża r g a tu n k o w y o m a w ia n e j p o z y cji z a w ie ra się g łó w n ie w m a te ria le i lu s tr a c y j n y m , to je d n a k m a c n a ró w n ie ż w a rto ś ć n a u k o w ą . D o k u m e n ta ln e z d ję c ia są p rz e cież b a rd z o często c en n y m u z u p e łn ie n ie m ź ró d e ł p isa n y c h . N a p rz y k ła d ilu s tra c ja 270 p rz e d s ta w ia b u d y n e k „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” n a ro g u u lic y M ły ń sk ie j w O l szty n ie. W ziąw szy po d u w a g ę ów d o k u m e n t o ra z d a w n ie jsz y p la n m ia s ta b ez t r u d u m o ż n a d o k ła d n ie u s y tu o w a ć tę , ta k w a ż n ą p a m ią tk ę p rzeszło ści O lszty n a , zn iszczo n ą p rz e z h itle ro w c ó w w 1939 r. O czy w iście ilu s tra c je p rz e d s ta w ia ją w ów czas w a r tość, gdy są ro z p o z n an e , z w e ry fik o w a n e i o p isan e. W. W rz e s iń s k i s ta r a l się z a o p a trz y ć p ra w ie w sz y s tk ie z d ję cia w o d p o w ie d n ie k o m e n ta rz e , chociaż w y d a je się, iż n ie zaw sze w y c z e rp a ł w sz y s tk ie m o żliw o ści, ab y ro z p o z n ać osoby, z w łaszcza n a fo to g ra fia c h g ru p o w y c h . N ie zaw sz e te ż w iad o m o , ja k ie g o ro k u i re g io n u d o ty czy p e w n a część re p ro d u k o w a n y c h zdjęć.
A u to r zg ro m a d z ił m a te ria ł ilu s tra c y jn y , d o c ie ra ją c do z b io ró w p ry w a tn y c h , b i b lio tek , m u z e ó w i a rc h iw ó w . O ile je d n a k p o k w ito w a ł im ie n n ie w sp ó łp ra c ę z d a w n y m i d z ia łac z am i ru c h u p o lsk ieg o , to n ie u c zy n ił teg o w s to su n k u do in s ty tu c ji, k tó re p rz y szły m u z p om ocą. R zeczą is to tn ą b y ło b y ró w n ie ż w sk a z a n ie ilu s tra c ji p u b li k o w a n y c h po ra z p ie rw s z y w o m a w ia n y m alb u m ie .
