Prawo Kopernika-Greshama w świelte badań numizmatycznych w ostatnim dziesięcioleciu

Kisielewski, Janusz

Prawo Kopernika-Greshama w

świelte badań numizmatycznych w

ostatnim dziesięcioleciu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 267-272

J A N U S Z K I S I E L E W S K I

PRAWO KOPERNIKA-GRESHAMA

W ŚWIETLE BADAŃ NUMIZMATYCZNYCH

W OSTATNIM DZIESIĘCIOLECIU

W ie lo stro n n a d z ia ła ln o ś ć b a d a w c z a M ik o ła ja K o p e rn ik a p o z o sta w iła n a u ce , w ś r ó d in n y c h p r a c , ro z p ra w y e k o n o m ic z n e p o św ię c o n e te m a ty c e s to s u n k ó w p ie n ię ż ­ n y c h . Z o s ta ły ta m m . in . u ja w n io n e p ra w id ło w o ś c i k s z ta łtu ją c e w a r u n k i zg o d n eg o o b ie g u p ie n ią d z a k ru s z c o w e g o n a r y n k a c h R z e c z y p o sp o lite j, a ściślej ziem p ru s k ic h , g d zie u c zo n y sp ę d z ił w ię k sz o ść sw e g o życia. B o g a ta i o d k ry w c z a i n t e r p r e t a c j a p r o ­ cesó w g o s p o d a rk i p ie n ię ż n e j, p rz e d s ta w io n a p rz e z K o p e r n ik a , d a ła u z a s a d n io n ą p o d ­ s ta w ę do u z n a n ia te g o w y b itn e g o h u m a n is ty za tw ó r c ę n o w o ż y tn e j te o rii p ie ­ n ią d z a — te o rii stw o rz o n e j w w a r u n k a c h is tn ie n ia sk o m p lik o w a n e g o , w ie lo s to p ­ n io w eg o s y s te m u m o n e ta rn e g o . O d p o c z ą tk u X V I w ie k u , g d y w o b ie g u r o z p o w ­ s z e c h n iły się n o w e g a tu n k i p ie n ią d z a , n a r y n k a c h p o ls k ic h z n a la z ły się też p ie rw s z e lic z n ie jsz e e m is je z ło ty c h m o n e t. U k s z ta łto w a ł się w ó w c z a s b im e ta lic z n y s y ste m p ie n ię ż n y o z ło ż o n ej s t r u k tu r z e , u tw o rz o n y z w ie lu ro d z a jó w m o n e t, k tó r ą k o m p lik o w a ły je sz c z e b a rd z ie j g w a łto w n e o b n iż k i w a r to ś c i w y b ija n y c h m o n e t, d o k o n y w a n e o d d z ie ln ie w p o szc z eg ó ln y ch m e n n ic a c h .

S p o ś ró d k ilk u p is m K o p e rn ik a z te g o z a k r e s u , n a szc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je t r a k t a t S p o só b b ic ia m o n e ty (M o n e te c u d e n d e ra tio ) z 1528 r., d a ją c y p o d s u m o w a n ie je g o p o g lą d ó w z w ią z a n y c h z e k o n o m ik ą p ie n ią d z a . K o p e r n ik u ja w n ił ta m g łó w n ą p rz y c z y n ę z a k łó c e n ia zg o d n eg o o b ie g u ró ż n y c h e m is ji m o n e ta rn y c h n a w sp ó ln y m ry n k u . G d y w o b ie g u z n a j d u ją się m o n e ty g o rsz e i le p sz e — le p sz e „ u c i e k a ją ” : z ło tn ic y i h a n d la rz e „ w y b ie r a ją b o w ie m s p o śró d ro z m a ity c h m o n e t d a w n e [lep sze], z k tó ry c h p rz e to p io n e s re b ro s p rz e d a ją , o trz y m u ją c od n ie św ia d o m e g o p o s p ó lstw a w ię ce j s r e b r a w m ie s z a n e j m o n e c ie. A g d y s t a r e o w e s o lid y z n ik n ą ju ż z o b ieg u c a łk o w ic ie , w y b ie r a ją s to p n io w o co le p sz e , p o z o s ta w ia ją c sto s p o d le js z y c h m o n e t” — p is a ł K o p e rn ik к P r z e d s ta w ia o n d a le j s y tu a c ję , j a k a w y tw o r z y ła b y się w w y p a d k u n a g łe g o o b n iż e n ia w a rto ś c i k ru s z c o w e j w y b ija n y c h p ie n ię d z y : „ G d y z a ś zgoła n ie o d p o w ie d n ie j e s t w p ro w a d z a ć m o n e tę n o w ą i d o b rą , g d y w o b ie g u p o z o s ta je n a d a l s t a r a i g o rsz a — o ile ż tu b a rd z ie j p o b łą d z o n o , k ie d y do d a w n e j le p sz e j m o n e ty , p o z o sta w io n e j w o b ie g u , w p ro w a d z o n o n o w ą g o rsz ą, k tó r a n ie ty lk o z a r a z iła d a w n ą , a le — że t a k p o w ie m — z o b ie g u j ą w y p a r ła ” 2.

P ra w id ło w o ś ć p o le g a ją c a n a w y p ie r a n iu z ry n k u p e łn o w a rto śc io w e g o p ie ­ n ią d z a k ru s z c o w e g o p rz e z e k w iw a le n tn e e m is je m o n e ta r n e o m n ie js z e j z a w a r to ś c i k ru s z c u j e s t u z n a n y m p ra w e m z z a k r e s u e k o n o m ik i p ie n ią d z a . W li t e r a t u r z e s p e c ja ­ 1 W g tłu m a c z e n ia J . D m o c h o w sk ie g o : M ik o ła ja K o p e r n ik a r o z p r a w y o m o ­ n e c ie i in n e p is m a e k o n o m ic z n e , W a r s z a w a 1923, s. 62 ( te k s t ła c iń s k i s. 10). 2 Ib id e m , ss. 59, 7.

2 6 8 J A N U S Z K I S I E L E W S K I

listy c z n e j n a ogół o k re ś la n o je n ie słu sz n ie m ia n e m „ p ra w a G re s h a m a ” — od n a z ­ w is k a a n g ie lsk ie g o e k o n o m is ty T h o m a s a G re s h a m a (1519— 1579), k tó r y o p isa ł j e k i l ­ k a d z ie s ią t l a t p o K o p e rn ik u . 'W łaściw y m o d k ry w c ą b y ł je d n a k ok o ło 1364 r. w e F r a n c ji M ik o ła j O re sm u s, a je sz c z e w c ze śn iej (1308 r.) o m ó w ił j e p rz e d s ta n a m i g e n e r a ln y m i P io t r d e B lois. A le n ie w y ra z ili oni sw y c h d e fin ic ji ta k d o b itn ie i w y c z e rp u ją c o j a k M ik o ła j K o p e rn ik . J e g o t r a k t a t p o z o sta w a ł je d n a k n ie z a u w a ­ żo n y i d o p ie ro w ro k u 1870 L. W o ł o w s k i o d c z y ta ł go n a je d n y m z z e b ra ń n a u k o w y c h w P a ry ż u , p o s tu lu ją c po ra z p ie rw s z y p rz y z n a n ie K o p e rn ik o w i a u ­ to r s tw a te g o p ra w a . D ziś — ja k w s k a z u je M. G u m o w s k i — ty lk o d z ię k i t r a ­ d y c ji i s ta n o w is k u e k o n o m is tó w a n g ie lsk ic h u tr z y m a ła się p rz y n im n a z w a G r e s h a m a 3; w o s ta tn ic h c za sac h j e d n a k — w śr ó d ró ż n y c h o p in ii n a te n t e m a t — p rz e w a ż a te n d e n c ja do o k r e ś la n ia go „ p ra w e m K o p e r n ik a — G re s h a m a ” 4. P r a w o s fo rm u ło w a n e p rz e z K o p e r n ik a d o ty c z y ło — w in te n c ji a u to r a — b ie ­ żącej s y tu a c ji n a r y n k u p ie n ię ż n y m . O k re ś le n ie w a r u n k ó w zg o d n eg o w sp ó ło b ieg u je d n o im ie n n y c h m o n e t m ia ło w z a ło ż e n iu słu ży ć p o p ra w ie a k tu a ln y c h sto su n k ó w p ie n ię ż n y c h p rz e z u s ta b iliz o w a n ie w a rto ś c i ś ro d k ó w p ła tn ic z y c h . B y ło on o ro d z a je m a rg u m e n tu , ja k im m o ty w o w a ł K o p e rn ik sw e p o s tu la ty , w k tó ry c h w y s t ą p ił z ż ą d a ­ n ie m s to p n io w e j re w a lu a c ji p ie n ią d z a — a p e l u ją c je d n o c z e ś n ie , b y n ie o b n iż a n o w a rto ś c i w y b ija n y c h m o n e t, g d y ż u z y s k a n a tą d ro g ą ciąg ło ść p r o d u k c ji m e n n ic z n e j m u si b yć o k u p io n a n ie w s p ó łm ie r n ie w y ż sz y m i s t r a ta m i g o s p o d a rk i p ie n ię ż n e j k r a j u i z u b o że n ie m z n a c z n e j części sp o łe c z e ń stw a .

K o p e rn ik o w s k a d e fin ic ja u ło ż o n a d la p r a k ty c z n y c h p o trz e b b ie ż ąc e j s y tu a c ji p o s ia d a je d n a k u o g ó ln ia ją c y c h a r a k t e r i n a d a j e o m ó w io n e j p ra w id ło w o ś c i p e łn ą w a rto ś ć u n iw e rs a ln e g o p r a w a e k o n o m ic zn e g o . Z a s a d a w y p ie ra n ia m o n e ty lep szej p rz e z g o rsz ą k s z ta łto w a ła w ie lo k ro tn ie w a rto ś ć w e w n ę tr z n ą o b ie g a ją c y c h m o n e t w ró ż n y c h o k re s a c h u ż y tk o w a n ia p ie n ią d z a k ru sz c o w e g o , ile k ro ć z ac h o d z iły w y p a d k i z e tk n ię c ia się n a w sp ó ln y m r y n k u ró ż n y c h e m is ji m o n e ta rn y c h o te j sa m e j w a rto ś c i n o m in a ln e j. T y m sa m y m is tn ie je w ię c m o ż n o ść w y k r y c ia s k u tk ó w d z ia ła n ia p r a w a K o p e rn ik a — G re s h a m a te ż w p o p rz e d n ic h s tu le c ia c h , d łu g o w c z e ś n ie j, n im z o sta ło ono w y ra ż o n e p rz e z re n e sa n s o w e g o u czonego. N o w sze b a d a n i a n u m iz m a ­ ty c z n e d a ją k ilk a p rz y k ła d ó w u to ż s a m ie n ia z d z ia ła n ie m te g o p r a w a p ro c e só w p rz e m ia n , k tó r e z asz ły w X IV w ie k u w o rg a n iz a c ji m e n n ic tw a i w s t r u k tu r z e ja k o śc io w e j m a s y m o n e ta rn e j, d a ją c e j się o b e c n ie o d tw o rz y ć p o p rz e z w y lic z e n ie ś re d n ie g o c ię ż a ru m o n e t w z esp o ła c h z a b y tk o w y c h i ze s k a li ic h c ię ż a ru je d n o s tk o ­ w ego. Z b a d a ń ty c h w y n ik a , iż z a s a d a w y p ie r a n ia z o b ie g u le p sz e g o p ie n ią d z a p rz e z g o rsz y p o s ia d a o d b ic ie w trz e c h fo r m a c h o d d z ia ły w a n ia n a s to s u n k i p ie n ię ż n e : 1. M o g ła sp o w o d o w a ć p rz e r w a n ie p r o d u k c ji m e n n ic z e j — w w y p a d k u n a p ły ­ n ię c ia n a ry n k i m o n e ty g o rsz ej z z e w n ą tr z k r a j u , p rz y z a c h o w a n iu je j ró w n o ­ rz ę d n e j w a rto ś c i o b ieg o w ej w o b e c m o n e t ro d z im y c h . . 2. P o w o d o w a ła o b n iż e n ie ś re d n ie j w a g i m o n e t o b ie g o w y ch — w w y p a d k u z m n ie js z e n ia ilo śc i k ru s z c u w n o w y c h e m is ja c h . D e w a lu o w a n ie m o n e t p o p rz e z p o d w y ż sz e n ie sto p y m e n n ic z e j, tzn . z w ię k s z e n ie lic z b y je d n o s te k m o n e ta rn y c h p ro d u k o w a n y c h z g rz y w n y k ru s z c u , o b n iż a ło s ta n ja k o śc io w y c a łe j m a sy m o n e ­

3 M. G u m o w s k i , P o g lą d y M ik o ła ja K o p e rn ik a w s p ra w a c h m o n e ta rn y c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1968, n r 4, ss. 641 n., g dzie te ż z e s ta w ie n ie l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . 4 P o d o b n e z a s trz e ż e n ia w o b e c o k re ś la n ia te g o p r a w a im ie n ie m J . G re s h a m a w y su n ę li te ż : E. L i p i ń s k i , P o g lą d y e k o n o m ic z n e M ik o ła ja K o p e r n ik a . W a rsz a w a 1955 i W. T e r l e c k i , M o n e ta z a b y tk o w a , O c h ro n a Z a b y tk ó w , 10, 1957, z. 2, s. 129 n.

t a r n e j u ż y tk o w a n e g o p ie n ią d z a . C ięższe je d n o s tk i o w ię k sz e j z a w a rto ś c i s r e b r a w y ła w ia n o z o b ieg u w d ro d z e se le k c ji, k tó r a p o le g a ła n a w y b ie ra n iu o d p o w ie d n ie g o o d s e tk a e g z e m p la rz y o w a d z e p rz e k ra c z a ją c e j ś re d n i c ię ż a r m o n e t w p ro w a d z a n y c h a k tu a ln ie n a ry n k i.

3. A n a lo g ic z n ą s e le k c ję p rz e p ro w a d z a n o te ż n a n o w y c h m o n e ta c h p o c h o d z ą ­ cy ch z b ie ż ą c y c h e m is ji, m im o iż z o sta ły o n e w y b ite n a id e n ty c z n e j s to p ie m e n n ic z e j. W ty m w y p a d k u d o k o n y w a n ie z a b ie g u w y b ie r a n ia cięższy ch je d n o s te k u m o ż liw ia ła sp e c y fic z n a te c h n o lo g ia p ro d u k c ji m e n n ic z e j — a ra c z e j ro z lic z a n ia p ro d u k tu m e n n ic w p o s ta c i g o to w y c h m o n e t. W p ó ź n y m ś re d n io w ie c z u m in c e rz e n ie s p r a w ­ d z ali o d d z ie ln ie c ię ż a ru w y b ity c h m o n e t, lecz o d m ie rz a li je i w a ż y li o d ra z u c a ły m i g rz y w n a m i, lic z ą c y m i p o k ilk a d z ie s ią t g ro sz y , czy p o n a d d w ie śc ie je d n o s te k m o n e ty z d a w k o w e j — d e n a r ó w lu b h a le rz y . W r e z u lta c ie s to s o w a n ia te j tzw . te c h n ik i a l m a rę o , g rz y w n a św ieżo w y b ity c h m o n e t z a w ie r a ła w ie le e g z e m p la rz y o d u ż y ch o d c h y le n ia c h w a g o w y c h od ś re d n ie g o c ię ż a ru , k tó r y w z a ło ż e n iu m ia l s ta n o w ić ilo ra z w a g i g rz y w n y i lic z b y s k ła d a ją c y c h się n a n ią je d n o s te k m o n e ­ ta rn y c h .

O s ta tn i z w y m ie n io n y c h p rz y k ła d ó w n ie o d p o w ia d a w p e łn i w a ru n k o m d e fi­ n ic ji p ra w a K o p e rn ik a — G re s h a m a , g d y ż m ó w i się ta m o w y p ie ra n iu m o n e ty „ d a w n e j i le p s z e j” p rz e z „n o w ą i g o rs z ą ” , n ie m n ie j i lu s tr u je w y p ie ra n ie m o n e ty le p sz e j p rz e z g o rsz ą. D y s ty n k c ja c za so w a p o m ię d z y o b y d w ie m a k a te g o ria m i p ie ­ n ią d z a w y s t ę p u je n a to m ia s t w b a rd z ie j a d e k w a tn y m p rz y k ła d z ie d ru g im , p o d czas gd y w trz e c im p rz y k ła d z ie z a ró w n o m o n e ty w y p ie ra n e ja k i w y p ie r a ją c e w y b ito ró w n o c z eśn ie . P o tw ie rd z a on j e d n a k p o w sz e c h n o ść s a m e g o z ja w is k a k o n flik tu , ja k i z aw sz e z ac h o d z i n a r y n k u p o m ię d z y je d n o im ie n n y m i m o n e ta m i o ró ż n e j w a rto ś c i w e w n ę trz n e j.

W b a d a n ia c h h is to rii p ie n ią d z a p ró b y z a s to s o w a n ia p r a w a K o p e rn ik a — G r e s h a m a z o sta ły p o d ję te w o p ra c o w a n ia c h m e n n ic tw a o k re s u g ro szo w eg o , k tó r e o b e jm u je w ie k i X IV i X V , a z a te m czas p o p rz e d z a ją c y o p a r ę p o k o le ń la t a d z ia ła l­ n ości b a d a w c z e j K o p e rn ik a . P o d s ta w o w y m ś ro d k ie m p ła tn ic z y m b y ła w ó w cz a s d u ż a je d n o s t k a s re b rn e g o p ie n ią d z a , n a z w a n a d la p o d k re ś le n ia je j w ie lk o śc i m o n e ta p ro s sa (z w ło sk ieg o ) lu b g ro ssu s (z ła c in y ), a w ję z y k a c h s ło w ia ń s k ic h o k re ś la n o j ą te rm in e m grosz. M o n e ty te w y ra ż a ły z w ie lo k ro tn io n ą w a rto ś ć d e n a r a — d o ty c h c z a s je d y n e g o g a tu n k u p ie n ią d z a , w y b ija n e g o p r a w ie w e w sz y s tk ic h p a ń ­ s tw a c h ś re d n io w ie c z n e j E u ro p y .

G ro s z e e m ito w a n o o d s c h y łk u X I I w ie k u w m ia s ta c h — re p u b lik a c h w ło sk ic h , od r o k u 1266 te ż w e F r a n c ji (p ro ssi tu r o n e n s e s) , a n a s tę p n ie — od ro k u 1300 — w C ze c h a ch . T c o s ta tn ie , z n a n e p o d n a z w a m i g ro ssi p ra g e n s e s i g ro ssi B o h e m ic a le s b ito w m e n n ic y k u tn o h o rs k ie j n ie m a l n ie p rz e rw a n i e p rz e z o k re s 120 la t, w d łu g ic h s e r ia c h , o w ie lo m ilio n o w y m n a k ła d z ie . O b ie g a ły o n e r y n k i w w ię k sz o ści k ra jó w ś ro d k o w e j E u ro p y , w ty m ró w n ie ż w P o ls c e , g d zie c a łk o w ic ie z a a d o p to w a n e w y ­ s tę p o w a ły ja k o „ m o n e ta w e w n ę tr z n a ” w ra z z ro d z im y m i g ro sz a m i, k w a r tn ik a m i (p ó ź n ie jszy m i p ó lg ro sz am i) i z d e n a r a m i — p o d rz ę d n y m i je d n o s t k a m i z d a w k o w e g o p ie n ią d z a . G ro sze p ra s k ie p o s ia d a ły w ię c w sz e lk ie c e c h y p ie n ią d z a in te r r e g io n a l- n eg o ; p rz y d u ż ej lic z eb n o śc i o d z n ac z a ły się te ż u s ta b iliz o w a n ą w a rto ś c ią w e w n ę tr z n ą i d łu g o tr w a ły m c y k le m o b ie g u ry n k o w e g o (p rz y p u s z c z a ln ie c zas u ż y tk o w a n ia g ro sz a p ra s k ie g o tr w a ł p rz e c ię tn ie ok o ło 20 la t, p rz y czy m n ie z n a c z n y o d s e te k lż e jsz y c h e g z e m p la rz y u tr z y m y w a ł się n a ry n k a c h k ilk a d a lsz y c h d ziesięcio leci).

W p o c z ą tk a c h X IV s tu le c ia n a Ś lą s k u w sp ó ło b ie g a ły z n im i ro d z im e e m is je k w a rtn ik ó w . K w a r tn ik i ś lą s k ie o p rz e c ię tn e j w a d z e 1,75 g i w a rto ś c i 1/2 g ro sz a w y b ija n o w la ta c h ok o ło 1290— 1330, w k i lk u n a s tu m e n n ic a c h n a Ś lą s k u a ta k ż e

2 7 0 J A N U S Z K I S I E L E W S K I

w W ie lk o p o lsc e , rz ą d z o n e j w ó w cz a s p rz e z H e n ry k a G ło g o w sk ieg o (1273— 1309). P o s ia d a ją j e d n a k b a rd z o u b o g ą b a zę in fo r m a c ji w ź ró d ła c h p is a n y c h ; ta k ż e p r z e r ­ w a n ie ic h p ro d u k c ji — p rz y c ałej w ażn o śc i te g o m o m e n tu — n ie m a ż ad n e j d o k u ­ m e n ta c ji ź ró d ło w e j, k tó r a m o g ła b y w y ja ś n ić je g o p rz y c zy n ę . O k o liczn o ści z a w ie ­ sz e n ia d z ia ła ln o ś c i ś lą s k ie g o m e n n ic tw a k w a rtn ik o w e g o p ró b o w a ł o s ta tn io w y ­ ja ś n ić R. K i e r s n o w s k i s to s u ją c p ra w o K o p e rn ik a — G re sh a m a . W ed łu g h ip o ­ te z y a u to ra , p o w o d e m u p a d k u ty c h e m is ji m o g ło być o b n iż e n ie w a rto ś c i w e w n ę tr z ­ n ej g ro sz y p ra s k ic h , d o k o n a n e w 1327 r. p rz e z J a n a L u k s e m b u rs k ie g o (1311— 1346). P o z re a liz o w a n iu re fo r m y m u s ia ło d o jść do p rz e w a r to ś c io w a n ia g ro sz y i k w a r t - n ik ó w ; ic h w z a je m n y s to s u n e k w a rto ś c i 1 : 2 n ie m ia ł ju ż — ja k d o ty c h c z a s — p o k ry c ia w p ro p o r c ji z a w a rte g o s re b ra . N o w e g ro sz e o z a w a rto ś c i s r e b r a 3,24 g n ie d o ró w n y w a ły b o w ie m w a d z e s r e b r a w d w ó c h k w a r tn ik a c h , k tó r a p rz e c ię tn ie w y n o siła o k o ło 3,28 g ra m a . W te j s y tu a c ji g ro sz e p ra s k ie m o g ły — z g o d n ie z p r a ­ w em K o p e rn ik a — G r e s h a m a — w y p rz e ć z o b ie g u k w a r tn ik i, g d y ż w a rto ś ć n o m i­ n a ln a k w a rtn ik ó w , o d n ie sio n a do g ro sz y , b y ła n iższa od rz e c z y w is te j w a rto ś c i, w y ra ż o n e j ilo śc ią k ru s z c u w m o n e c ie i p o d w y ż sz o n e j d o d a tk o w o o n a k ła d k o sztó w p ro d u k c ji, d w u k ro tn ie w y ższy n iż w e m is ja c h g r o s z y 5.

P r a w o K o p e r n ik a — G re s h a m a w b a d a n ia c h n u m iz m a ty c z n y c h o k re s u p ó ź n o ­ śre d n io w ie c z n e g o z a s to s o w a ł te ż W. T e r l e c k i . B a d a c z te n p o d ją ł p ró b ę p o t r a k ­ to w a n ia te g o p r a w a ja k o z w ią z k u p rz y c z y n o w o -sk u tk o w e g o , łą c zą c eg o d w a n ie z a ­ le ż n e od s ie b ie w y d a rz e n ia — o b n iż e n ie w a rto ś c i g ro sz y p ra s k ic h w 1346 r. i z a w ie ­ s ze n ie e m is ji g ro szy k ra k o w s k ic h K a z im ie rz a W ie lk ie g o G. W n io sk o w a n ie a u to r a o p ie ­ ra ło się n a ty c h s a m y c h z a s a d a c h j a k o p is a n a h ip o te z a R. K ie rs n o w s k ie g o ; b y ło p ró b ą n o w e j i n t e r p r e ta c ji p ro c e só w z ac h o d z ą cy c h w g o sp o d a rc e p ie n ię ż n e j.

P r a w o K o p e rn ik a -G re s h a m a u w id a c z n ia sw e d z ia ła n ie n a p rz y k ła d z ie g roszy p r a s k ic h , z a w a rty c h w s k a r b a c h u k ry ty c h n a p rz e ło m ie X IV i X V w ie k u , p o d czas g w a łto w n e j d e w a lu a c ji c zesk ieg o p ie n ią d z a . B yło on o c z y n n ik ie m w y ró w n u ją c y m w a g ę s ta r s z y c h m o n e t; s p ro w a d z a n o ją do ś re d n ie j c ię ż a ru je d n o s tk o w e g o g roszy z b ie ż ąc y c h e m is ji, w p ro w a d z a n y c h a k tu a ln ie n a r y n k i p o p rz e z d o k o n a n ie s e le k c ji, p o w o d u ją c e j w y e lim in o w a n ie z o b ieg u cięższy ch e g z e m p la rz y . U je d n o lic a n ie w a rto ś c i g ro sz y p ra s k ic h d a je się z a o b s e rw o w a ć od s c h y łk u X IV w ie k u , k ie d y n a s tą p iło g w a łto w n e o b n iż e n ie w a rto ś c i cze sk ie g o p ie n ią d z a , d o k o n a n e p rz e z W a c ła w a IV (1378— 1419). T a d e w a lu a c ja , z n a n a z a ró w n o z l i t e r a t u r y n u m iz m a ­ ty c z n e j, ja k i z o p ra c o w a ń h is to rii g o sp o d arcz e j p ó ź n eg o ś re d n io w ie c z a , z o sta ła d o b rz e u d o k u m e n to w a n a s z e re g ie m ź ró d e ł p is a n y c h . W śró d n ic h w y p a d a p rz e d e w sz y s tk im w y m ie n ić z a p is o rd y n a c ji m e n n ic z e j z 27 lis to p a d a 1384 r., w k tó ry m zarz ą d z o n o p o d w y ż sz e n ie s to p y m e n n ic z e j p o p rz e z z w ię k sz e n ie lic z b y je d n o s te k m o n e ta rn y c h , w y b ija n y c h z g rz y w n y k ru s z c u m e n n ic z e g o 7. S k u tk i te j re fo rm y p o tw ie rd z iły trz y w z m ia n k i ź ró d ło w e n o to w a n e w la ta c h 1390— 1392 w K ra k o w ie . In f o r m u ją o n e o p o ja w ie n iu się n o w y c h p o g o rsz o n y ch m o n e t, o k re ś la n y c h ja k o m a li p ro s si (złe gro sze), le n i g ro ssi (le k k ie grosze) i g ro ssi c u p re i (m ied z ia n e g r o s z e ) 8. P o w y ż sz e in fo r m a c je p o s ia d a ją p e łn e p o tw ie rd z e n ie w m a te ria le n u m iz m a ­ ty c z n y m zło ż o n y m z m o n e t p o c h o d zą c y c h ze s k a r b ó w g ro sz y , u k ry ty c h w ty m c za sie n a te re n ie P o lsk i. D a n e w a g o w e d o ty c z ąc e ty c h m o n e t w y k a z u ją , iż za p a n o -5 R. K i e r s n o w s k i , K w a r tn ik i ś lą sk ie i c z e s k ie g r o sz e , W ia d o m o śc i N u m iz ­ m a ty c z n e , 1962, z. 3/4, s. 239. r> W. T e r l e c k i , R e fo r m a m o n e ta r n a K a z im ie r z a W ie lk ie g o , ib id e m , s. 266 n. 7 K. C a s t e l i n , Č esk á d ro b n á m in c è d o b y p fe d h u s i c k è a h u s ic k è , P r a h a 1953, 116; ta m d a lsz a l i t e r a t u r a i szczeg ó ło w e o m ó w ie n ie ź ró d ła .

8 F. P i e k o s i ń s k i , O m o n e c ie i s to p ie m e n n ic z e j w P o lsce X I V i X V w ie k u , R o z p ra w y P A U , t. 9, 1878, ss. 187 n.

W ania W a c ła w a IV ś re d n ia w a g a g ro szy , u tr z y m u ją c a się do r o k u 1378 p o w y ż ej 3,1 g ra m a , o b n iż y ła się od p o c z ą tk u p a n o w a n ia te g o w ła d c y d o 3 g. T a k ą sa m ą w a g ę n a d a n o też d ro g ą w y ż ej o p is a n e j s e le k c ji d a w n y m , le p sz y m m o n e to m J a n a I i K a ro la IV . D alszy , je sz c z e b a rd z ie j g w a łto w n y s p a d e k w a r to ś c i p ra s k ic h g roszy, k tó r y z o s ta ł d o k o n a n y po r o k u 1384 p o tw ie rd z a ją d a n e w a g o w e w d z ie s ią tk a c h s k a r b ó w u k ry ty c h p o ro k u 1390. P r z e w a ż a ły w n ic h m o n e ty w a ż ą c e 2,75—2,5 g ra m a , p rz y czy m w s p ó łw y s tę p u ją c e , s ta r s z e e g z e m p la rz e , ta k ż e w y k a z u ją d a lsz y s p a d e k c ię ż a ru i o d b ie g a ją z n a c z n ie od sto p y m e n n ic z e j, w e d łu g ja k ie j z o sta ły w y b ite . Z m ia n y m e tro lo g ic z n e g roszy p ra s k ic h m o g ą w ię c p o słu ży ć za p rz y k ła d d z ia ła n ia p r a w a K o p e rn ik a - G re s h a m a , ja k o c z y n n ik a w a ru n k u ją c e g o w a rto ś ć m a sy m o n e ­ ta r n e j u ż y tk o w a n y c h p ie n ię d z y . T e n p ro c e s i lu s tr u je p o n iż sz e z e s ta w ie n ie trz e c h z esp o łó w z a b y tk o w y c h g ro szy , z d e p o n o w a n y c h w o d p o w ie d n ic h o d s tę p a c h czaso ­ w y c h . Z a w ie ra ją o ne m o n e ty o b ie g a ją c e p o m ię d z y k o le jn y m i re fo r m a m i czesk ieg o m e n n ic tw a : W y s z c z e g ó l n i e n i e z n a l e z i s k L i c z b a m o n e t w r o z b i c i u n a t r z y g r u p y Ł ą c z n i e e g z . p o w . 3 g 3 g р о п . 3 g S k a r b z M sto w a , u k r y ty n a jp ó ź n ie j w la ta c h s ie d e m d z ie sią ty c h X IV w ie k u 9 106 3 109 S k a r b z O p o la d a t. ok. 1385 111 39 3 40 82 S k a r b z W o d z isła w ia , X V w . 11 7 1 31 39 W p ie rw s z y m z w y m ie n io n y c h s k a r b ó w w y s tę p o w a ły g ro sz e J a n a I i K a ro la IV (1346— 1378). P r z e c ię tn y ic h c ię ż a r w y n o sił o k o ło 3,3 g ra m a . S k a r b z O p o la s k ła d a ł s ię z 14 g ro szy W a c ła w a IV , w y b ity c h n a js t a r s z y m i o d m ia n a m i s te m p li o ra z z (58 m o n e t p o p rz e d n ic h w ła d c ó w . Ś r e d n ia w a g a w sz y s tk ic h m o n e t w y n o s iła tu 2,98 g ra m a i o d p o w ia d a ła p rz e c ię tn e j w a d z e g ro sz y W a c ła w a IV — n a jm ło d s z y c h e g z e m p la rz y d e p o z y tu , m im o iż p rz e w a ż a ją c e lic z e b n ie g ro sz e K a ro la IV i J a n a I w y b ija n o w e d łu g n iższej sto p y (m iały w a g ę ok. 3,3 g). D alszy ciąg p ro c e su s p a d k u w a rto ś c i g ro sz y p ra s k ic h w y k a z u je s t r u k t u r a w a g o w a m o n e t w s k a r b ie z W o d zi­ s ła w ia (g ro sze K a ro la IV i W a c ła w a IV ). E g z e m p la rz e o w a d z e p o n iż e j 3 gram ów ' w y k a z u ją t u c z te r o k r o tn ą p rz e w a g ę lic z b o w ą n a d cięższy m i je d n o s tk a m i. N a p r z e ­ ło m ie w ie k ó w X IV i X V n a s tą p iło z a te m c a łk o w ite o d w ró c e n ie p ro p o r c ji w s to ­ s u n k u lic z b o w y m cię ższ y ch e g z e m p la rz y w o b e c lż e jsz y c h , w a ż ą c y c h p o n iż e j trz e c h g ra m ó w . Z m ia n a t a o b ję ła w s z y s tk ie e m is je n ie z a le ż n ie od c za su ic h w y b ic ia , g d y ż p o k a ż d o ra z o w y m o b n iż e n iu w a rto ś c i w y b ija n y c h m o n e t n a s tę p o w a ła re d u k c ja z o b ie g u ry n k o w e g o o d p o w ie d n ie j ilo ści cięższy ch g ro sz y — ta k ja k p rz e w id u je to p ra w o K o p e rn ik a -G re s h a m a .

Z a s a d a w y p ie ra n ia m o n e ty le p sz e j p rz e z g o rs z ą d z ia ła ła te ż w p o c z ą tk a c h is tn ie n ia c zesk ieg o m e n n ic tw a gro szo w eg o . W p e w n y m s to p n iu w p ły n ę ła o n a n a

9 T. D a n i e l , S k a r b s z e r o k ic h g r o sz y p r a s k ic h — M stó w II, W iad o m o ści N u m iz m a ty c z n e X , 1966, z. 2, s. 104; J . K i s i e l e w s k i , M a te r ia ły do i n w e n t a r y ­ z a c ji z n a le z is k g r o sz y p r a s k ic h n a z ie m ia c h p o ls k ic h , W ia d o m o śc i N u m iz m a ty c z n e , X II, 1968, z. 3/4, n r 90. 10 J . K i s i e l e w s k i , S k a r b c z e s k ic h g r o sz y z O pola w ś w ie tle s to s u n k ó w p ie n ię ż n y c h n a Ś lą s k u w X I V i X V w i e k u , O p o lsk i R o c z n ik M u z e a ln y , t. 4, 1968 (w d r u k u ) ; te n ż e , M a te r ia ły ..., n r 33. 11 T. O p o z d a , S k a r b g r o sz y p r a s k ic h z W o d z is ła w ia , W ia d o m o śc i N u m iz m a ­ ty c z n e, X , 1966, z. 2, ss. 108 n n .; J . K i s i e l e w s k i , op. c it., n r 108.

2 7 2 J A N U S Z K I S I E L E W S K I

s k a lę c ię ż a ru je d n o s tk o w e g o i p rz e c ię tn ą w a g ę p ie rw s z y c h g ro sz y p r a s k ic h W a c ła w a II, w y b ity c h w la ta c h 1300— 1305. S to p a m e n n ic z a n a js ta r s z y c h czesk ich e m is ji „ g ru b e g o p ie n ią d z a ” n ie z o s ta ła w p e łn i ro z p o z n a n a i p o z o sta je n a d a l p rz e d m io te m s tu d ió w b a d a c z y c z e c h o s ło w a c k ic h 12. Ź ró d łe m n ie ja sn o ś c i j e s t ro z ­ b ieżn o ść z ac h o d z ą ca p o m ię d z y p ro je k to w a n ą z a w a rto ś c ią k ru s z c o w ą ty c h m o n e t a fa k ty c z n y m c ię ż a re m z b a d a n y c h e g z e m p la rz y . W p o s ta n o w ie n iu o rd y n a c ji m e n - n ic z n ej zam iesz cz o n e j w p ra w ie g ó rn ic z y m , w y d a n y m w 1300 r. p o d n a z w ą J u s

regale m o n ta n o r u m , z g rz y w n y p r a s k ie j o w a d z e 253 g ra m ó w m ia n o w y b ija ć 04 m o n e ty , co d a w a ło ilo ra z c ię ż a ru je d n o s tk o w e g o w w y so k o śc i 3,9 g ra m a ; ty m ­

czasem w a g a z a c h o w a n y c h e g z e m p la rz y ty c h m o n e t w y n o siła ś re d n io około 3,7 g ra m a . E g z e m p la rz e o w a d z e 3,9 g ra m a n ie z o sta ły z id e n ty fik o w a n e , m im o p o ­ s z u k iw a ń p o d ję ty c h p rz e z lic z n y ch b a d ac z y . B ra k w ię k sz y c h o d c h y le ń w a g o w y c h p o w y ż ej p rz e c ię tn e g o c ię ż a ru g ro sz y W a c ła w a II p o tw ie r d z a ją d ia g ra m y c ię ż a ru je d n o stk o w e g o trz e c h s k a r b ó w z t e r e n u C ze c h o sło w a c ji, o p u b lik o w a n e p rzez I. P a ń k a 13. D ia g ra m y te o d z n a c z a ją s ię siln ie u w y d a tn io n ą a s y m e tr ią ; w y k a z u ją okoio 10 p ro c e n t e g z e m p la rz y o w a d z e 3,2— 3,6 g ra m a , d a le j lic z b a ich s to p n io w o w z r a s ta z k u m u la c ją w g ru p ie m o n e t w a ż ą c y c h 3,65— 3,75 g ra m a , p o czy m g w a ł­ to w n ie m a le je ; ty lk o n ie lic z n e g ro sze W a c ła w a II p rz e k ra c z a ją c ię ż a r około 3,9 g ra m a .

P r z y s to so w a n iu te c h n ik i a l m a rc o , w śró d w y p ro d u k o w a n y c h g ro sz y m u sia ły się z n a jd o w a ć — ob o k e g z e m p la rz y o w a d z e 3,2— 3,4 g r a m a — ta k ż e je d n o s tk i w a ż ą c e p o n a d 3,9 g ra m a . T e o s ta tn ie n ie m o g ły b y się je d n a k u trz y m a ć d łu ż e j na ry n k a c h ; z a p e w n e w y ło w io n o j e ju ż w m e n n ic y , z a n im p rz e d o s ta ły się do ob ieg u . P r a w d o p o d o b n ie też d la te g o s k a la c ię ż a ru g ro sz y W a c ła w a II p rz e k ra c z a ta k n ie ­ z n a c z n ie w s k a ź n ik ś re d n ie j w a g i ty c h m o n e t, k t ó r y n ie m ó g ł w y n o sić 3,9 g ra m a ta k ż e ze w z g lęd u n a k o s z ty p r o d u k c ji m e n n ic z n e j, w lic z a n e zaw sz e do w a rto ś c i p ie n ią d z a .

W h is to rii p ie n ią d z a k ru sz c o w e g o d z ia ła n ie z a s a d y z w a n e j p ra w e m K o p e r- n ik a - G re s h a m a b y ło je d n y m z b a rd z ie j is to tn y c h e le m e n tó w k s z ta łtu ją c y c h ro zw ó j s to s u n k ó w p ie n ię ż n y c h . P e łn ie js z e ro z p o z n a n ie je j f u n k c ji w y m a g a j e d n a k d a l ­ szy ch w ie lo s tro n n y c h b a d a ń ź ró d ło w y c h p o łą c z o n y c h z o p ra c o w a n ie m zesp o łó w

z a b y tk o w y c h m o n e t z ró ż n y c h o k re s ó w h is to ry c z n y c h .

12 I. P a n e k , V á c h y n e js ta r ś ic h p r a ž s k ý c h g ró śu , N u m is m a tic k é L isty , X X , 1965, z. 1, s. 9.

13 Ib id e m . P o d o b n e d a n e w a g o w e w y k a z a ły g ro sz e W a c ła w a II ze s k a r b u o d k ry te g o w 1967 r o k u w W arce , po w . g ró je c k i — zob. W ia d o m o śc i N u m iz m a ty c z n e , X I I, 1968, z. 3—4, s. 235. J . K i s i e l e w s k i , M a te r ia ły , n r 138.