Birula, Jolanta
W stulecie wydania pracy Wojciecha
Kętrzyńskiego "O ludności polskiej w
Prusiech niegdyś krzyżackich"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 367-369
Jolanta B iru la
W STULECIE W YDANIA PRACY
WOJCIECHA KĘTRZYŃSKIEGO
„ O LUDNOŚCI POLSKIEJ W PRUSIECH
NIEGDYŚ KRZYŻACKICH”
D n ia 22 p aździernika 1982 r. w D om u P o lsk im w O lsztyn ie otw arto w y sta w ę z okazji se tn e j roczn icy w y d a n ia d zieła W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o O lu dnośc i p o l s k i e j w P ru si ec h n i e g d y ś k r z y ż a c k ic h . R ocznica b y ła okazją do p rzyp om nienia s y lw e tk i W ojciecha K ętrzyń sk iego, zap rezentow an ia jego d o robku n a u k o w eg o i p u b lic ystyczn ego, a także d ziałaln ości sp o łec zn o -p o li tycznej.
W y sta w ę zorganizow ano w oparciu o zb iory Ośrodka B a d ań N a u k o w y c h oraz B ib lio te k i Z akładu N arod ow ego im . O ssolińskich w e W rocław iu. Z grom a dzono liczn e p race naukowe,- w y d a w n ic tw a źródłow e, spraw ozd ania z d zia łaln o ści O ssolineum , k a ta lo g ręk o p isó w oraz d ok u m en ty i pam iątki.
D zia ł p ie r w sz y w y s ta w y za ty tu ło w a n y „M łodość i studia (1838— 1866)” — ilu str o w a ły p a m ią tk i i d o k u m en ty z te g o okresu, sz czególn ie znaczącego w k szta łto w a n iu się św iad om ości narod ow ej K ętrzyń sk iego. P rzed staw ion o m.in.: w y k a z a b itu rien tó w g im nazju m rastem borskiego, gd zie na siód m ej p o zy cji fig u r u je n azw isk o W inkler, p ierw sze prób y podpisu oraz zdania ć w i czeb n e w języku polskim , autograf J e szc ze P o ls k a nie zgin ęł a. Pokazano te ż pierw szą pracę n a u k ow ą K ętrzy ń sk ieg o D ie L y g i e r, napisaną podczas studiów . Cenną pam iątką z teg o okresu jest d yp lo m U n iw e r sy te tu w K rólew cu , p r z y zn ający W o jciech o w i K ętrzy ń sk iem u ty tu ł doktora filozofii. Pracą d yser ta cy j- ną b y ła rozpraw a De B e ll o a Bol eslao M a g n o c u m Henrico re ge G e r m a nia e
Ge sto , która zaw iera życio ry s K ętrzy ń sk ieg o n a p isa n y w język u łacińskim .
J ed n y m z c iek a w szy ch ek sp o n a tó w b y ł p a m ię tn ik W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o — Z d z i e j ó w m o j e j młodości.
N a stę p n y d ział p o św ięc ono u d z ia ło w i K ętrzy ń sk ieg o w p o w sta n iu s ty c z n io w y m . N a le ż a ł on do organizacji p ow sta ń czej w K rólew cu . Podczas przew ozu broni z W ileń szc zyzn y został zatrzy m a n y przez w ła d z e pruskie. P o rozpraw ie sąd o w e j osadzono go w tw ie r d z y k łodzkiej. N a w y s ta w ie pokazano pism a p o li ty czn e zarek w iro w a n e K ętrzy ń sk iem u przez p o licję pruską: O z b a w i e n i u P o l
sk i, W s t ę p do d u c h a p o ls k ie g o , paszport pod p isan y przez M u raw jew a, a u p o w a ż
n ia ją c y K ętrzy ń sk ieg o do przejazdu z W ilna, w 1863 г., paszport K ę tr z y ń sk ie go w y s ta w io n y przez w ła d ze pruskie, fr a g m e n ty listu K ętrzy ń sk ieg o w sp ra w ie broni dla pow stań ców , k tóry b y ł m a ter ia łem d o w o d o w y m n a rozpraw ie
36 8 Kronika n au kow a
p rzeciw k o n iem u. Z aprezentow ano tutaj rów n ież za w ia d o m ien ie o rozpraw ie oraz osk arżen ie p rokuratury pruskiej. W sp om n ien ia sw o je o u c zestn ictw ie w p o w sta n iu za w arł K ę tr z y ń sk i w arty k u le Z m ło do śc i, w y d ru k o w a n y m w „K ronice P o w sz e c h n e j” (1913, nr 5).
P rezen to w a n e d o k u m en ty i p a m ią tk i u zu p ełn io no publikacjam i: J. J a siń sk iego, W o jc ie c h K ę t r z y ń s k i w p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m , tego sam ego au to ra TJdział w p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k i e g o (Słow o na W arm ii i M azurach, 1963, nr 5) oraz K i l k a szczegółom z p o b y t u W o jc ie c h a
K ę t r z y ń s k i e g o n a p o g ra n ic z u m a z u r s k o - k u r p i o w s k i m w 1863 r o k u (K om u n i
k a ty M azursko-W arm ińskie, 1975, nr 1).
P rzed staw ion o ta k ż e m łodzieńcze w iersze K ętrzyń sk iego. N a jciek a w sze z n ich to so n e ty C z a r n y m o t y l , p o św ięc o n e w y p a d k o m p o lity cz n y m w W ar s z a w ie w 1861 roku, k tó r y ch autor b y ł św iad k iem . J e st tu ta k ż e frag m e n t p rzekładu na język n iem ie ck i w iersza A d am a M ick iew icza Do m a tk i P olk i oraz tłu m aczen ie na język n iem ie ck i P ie śn i o z i e m i n a sz e j W in cen tego Pola.
Za u d ział w p o w sta n iu sty c z n io w y m w ła d z e pruskie, jak już w spom niano, o sa d ziły W. K ętrzy ń sk ieg o w tw ie r d z y kłod zk iej. Po od b yciu w y r o k u praco w a ł on m .in. w K órniku, p odejm ując jed nocześn ie starania o pracę na U n i w e r s y te c ie Jagiello ń sk im . P la n y te się jednak n ie p o w io d ły i w 1873 r. K ę trzyń sk i w y je c h a ł do L w ow a, gd zie zw ią za ł się z Z akładem N a ro d o w y m im . O ssolińskich. W 1876 r. ob jął stan o w isk o d yrektora tego zakładu. K iero w a ł n im a d m in istracyjn ie i jed nocześn ie p racow ał nau k ow o. Jeg o w ielo stro n n e z a in teresow ania n a u k o w e i lite ra ck ie k o n cen tr o w a ły się g łó w n ie n a dziejach sło w ia ń szczy zn y zachodniej.
K o le jn y d ział w y s ta w y m ó w i o pracy b ib liotek arsk iej K ętrzy ń sk ieg o w la tach 1873— 1918. Z aw iera m.in. zdjęcia d a w n e i w sp ó łcz esn e Z akładu N aro d ow ego im . O ssolińskich w e L w o w ie , K a t a l o g r ę k o p i s ó w B i b l i o t e k i Z a k ła d u
N a r o d o w e g o im. O ssol iń skic h w e h w o w i e (jedno z p ierw szy ch te g o ty p u dzieł
w P olsce, w y d a n e w 1883 r.), A l b u m b io g ra fic z n y z a s łu żo n y c h P o l a k ó w i P o
l e k w X I X w i e k u (gdzie biogram J. M. O ssoliń sk iego pióra K ętrzyń sk iego)
a także au torstw a K ętrzy ń sk ieg o Hist orię Z a k ła d u N a r o d o w e g o Ossolińskich. Okres p ra cy w O ssolineum b y ł dla K ętrzy ń sk ieg o bardzo ow ocny; tu w ła śn ie p o w sta ło n a jw ię c e j jego prac. Z a in teresow an ia K ętrzy ń sk ieg o sk u p ia ły się p rzede w sz y stk im n a źródłach d otyc zą cy ch h isto rii P o lsk i okresu średniow iecza. E kspozycja zaw iera ła m .in. prace: O kr onic e W ie lk o p o ls k ie j,
0 r o c zn ik a c h po lsk ic h , O kro n ic e w ę g ie r s k o -p o l s k ie j.
K ętrzy ń sk i op racow ał także najstarsze d ok u m en ty z X II w iek u , S t u d y a
n ad d o k u m e n t a m i z X I I w . B y ł rów n ież w y d a w c ą w ie lu źród eł historyczn ych
p u b lik o w a n y ch m.in. w m o n u m en ta ln y m w y d a w n ic tw ie P o m n i k i d z i e jo w e
Polski. W jego dorobku n a u k o w y m są też liczn e recenzje i o m ó w ien ia prac
h istoryczn ych z „P rzew odnika N a u k o w eg o i L iterack iego” i p oznańskiego „Rocznika T o w a r zy stw a P rzy ja c ió ł N a u k ”.
Szczególną dziedziną za in tereso w a ń K ętrzy ń sk ieg o b y ły d zieje Prus. Jego działalność n a u k ow a zm ierzała do w yk a za n ia polskości ty ch ziem , czym za słu ży ł na m iano rew in d y k a to r a — i teg o sło w a użyto w n a zw ie następ n ego działu w y s ta w y . Zgrom adzono tu literatu rę dotyczącą p ow yższeg o tematu:
S zk i c e P ru s W s ch odnic h, O M a zu ra c h — reportaż o ak tu aln ej sytu a cji M azu
rów , N a zw y m iejsco w e polskie Prus Z ach odnich, W s c h o d n ic h i P o m o r z a w r a z
z p r z e z w i s k a m i n ie m i e c k i m i , prace d ru k ow an e w „P rzew odniku N au k ow ym
tow an o także R e g e s t p o b o ru p o d w ó j n e g o dn ia 25 J u n y 1648 r. w M a lb o r k u , w k tórym K ętrzy ń sk i u k azuje p rzew a g ę ży w io łu p o lsk ieg o w śród ludności ziem pru sk ich oraz a rty k u ł z „T ygod n ik a Ilu stro w a n e g o ” (1881 r.), M a z u r z y
p r u s c y a M a r ci n Giersz.
C en tra ln y m p u n k tem w y s ta w y jest g łó w n e dzieło K ętrzy ń sk ieg o O lu d
ności p o l s k i e j w P ru si ec h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , w y d a n e w e L w o w ie w 1882 r.
D zieło przyn iosło au torow i w ie lk i rozgłos, a b ył ow o cem w ie lu p oszu k iw a ń a rch iw a ln y ch , które p ro w a d ził w latach 1872— 1880.
P o w y ż e j g a b lo ty , na ekranie, um ieszczono portret oraz w y k o n a n e w e L w o w ie zd jęcie W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o (podarow ane przez B ib lio tek ę A k a d e m ii N a u k U k ra iń sk iej R ep u b liki R adzieckiej O środkow i B a d ań N aukow ych). Ze zb iorów B ib lio te k i Z akładu N a rod ow ego im . O ssoliń sk ich w e W rocła w iu zap rezentow an o d w a rękopisy: K s i ę g ą ś w i ę c e ń k s i ę ż y d u c h o w n y c h d y e -
c e z ji p ł o c k i e j (1514— 1530) oraz Hist orię D ym itra III, cara m o sk ie w sk ie g o i M a r y n y M n i s z k ó w n y , w o j e w o d z i a n k i s a n d o m ie r sk ie j, przepisaną z m anu sk ryp tu
z 1770 r.
M im o sw o ic h liczn ych zajęć K ętrzy ń sk i u tr z y m y w a ł ż y w y k on ta k t z W ar m ia k a m i i M azuram i, o czym św ia d cz y k orespondencja, jaką p ro w ad ził m ięd zy in n y m i z P a w łe m N eu h au sem , Jan em L iszew skim , K azim ierzem Jaroszykiem , M arcinem G ierszem .
K o le jn y dział zaw iera literatu rę o W ojciechu K ętrzyń sk im . N a u w a g ę z a słu g u ją prace: T adeusza C zapelskiego R e w i n d y k a t o r p olsk ości (artykuł z a m ieszcz o n y w „R oczniku T o w a r zy stw a N a u k o w e g o ” 1927/1928), biogram W. K ętrzy ń sk ieg o w P o ls k i m S ł o w n i k u B i o g r a fi c z n y m (t. 12), Tadeusza C ieśla ka, S y l w e t k i m a z u r s k i e i k a sz u b sk ie , W arszaw a 1967.
D alej zgrom adzono p race pop u laryzu jące sy lw e tk ę K ętrzy ń sk ieg o na W arm ii i M azurach p oczą w szy od okresu m ię d zy w o je n n eg o do w spółczesn ych : w spom n ien ia o K ętrzy ń sk im w „K alendarzach d la M azurów ” (1928, 1938), n o t k ę w „M azurze” (1939), E m ilii S u k e r to w e j-B ie d r a w in y Z a r y s p a m i ę t n i k a r - stura p o lsk ieg o n a M azu ra ch P ru sk ich , tej sam ej B o j o w n i c y m a z u r s c y , E. S er- w a ń sk ieg o S y n o d z y s k a n e j zi e m i, A. W akara W oj c ie ch K ę t r z y ń s k i w i e l k i s y n
z i e m i m a z u r s k i e j , J. Ja siń sk ie g o Ż y c i e i d zia ła ln oś ć W . K ę t r z y ń s k i e g o . N a j
now sza, to praca m agistersk a M argaryty K a łu g i O b r a z ż y c i a i tw ó r c z o ś c i
W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k i e g o w p i ś m i e n n i c t w i e p o l s k i m do r o k u 1978, (Wyższa
S zk oła P ed ag o g ic zn a w O lsztynie, 1982).
W y sta w ę za m yk a zbiór fo to g ra fii już z P o lsk i L u d ow ej. Z grom adzono t u taj zdjęcia: ta b licy p am ią tk o w ej w m u ro w a n ej w b u d y ne k gim nazju m w K ę trzynie, z o d słon ięcia ta b lic y p a m ią tk o w ej na G órnej B r a m ie w O lsztynie, p om nika w K ętrzy n ie, a także z C m entarza Ł y c za k o w sk ieg o w e L w o w ie , gd zie w 1968 r. d elegacja w o je w ó d z tw a olsz ty ń sk ieg o u fu n d o w a ła p ły tę nagrobną W ojciech ow i K ętrzyń sk iem u .
