Rozwój wzajemnej wymiany handlowej krajów ASEAN w procesie ich regionalnej integracji gospodarczej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Ekonomia. 869 Kraków 2011. Elżbieta Bombińska. Katedra Handlu Zagranicznego. Rozwój wzajemnej wymiany handlowej krajów ASEAN w procesie ich regionalnej integracji gospodarczej 1. Wprowadzenie Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South East Asian Nations – ASEAN) to ugrupowanie integracyjne skupiające obecnie dziesięć państw azjatyckich, spośród których większość zaliczana jest do grupy krajów rozwijających się lub tzw. emerging markets. Procesy integracji gospodarczej krajów ASEAN, zapoczątkowane w drugiej połowie lat 70. XX w., mają już ponad 30-letnią historię, a doprowadzić mają do realizacji niedawno sformułowanego strategicznego celu ASEAN, jakim jest budowa wspólnoty gospodarczej tych krajów do 2020 r. W opracowaniu podjęto próbę oceny znaczenia procesu regionalnej integracji gospodarczej państw ASEAN w rozwoju ich wzajemnej wymiany handlowej. Punktem wyjścia rozważań dotyczących handlu zagranicznego członków stowarzyszenia, a w szczególności ich wymiany wewnątrzregionalnej, jest opis procesu integracji krajów ASEAN i próba oceny stopnia jego zaawansowania. Mając na uwadze cel opracowania, w analizie skoncentrowano się przede wszystkim na integracji rynku towarów, pomijając kwestie związane z liberalizacją przepływu usług i kapitału pomiędzy krajami członkowskimi ugrupowania..

(2) 44. Elżbieta Bombińska. 2. Ogólna charakterystyka państw członkowskich ASEAN Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschodniej powstało w 1967 r. z inicjatywy pięciu państw: Filipin, Indonezji, Malezji, Singapuru i Tajlandii. W 1984 r. do grona krajów założycielskich ASEAN dołączył sułtanat Brunei, w 1995 r. Wietnam, następnie Laos i Birma (późniejszy Myanmar) w 1997 r., zaś w 1999 r. członkiem ugrupowania została również Kambodża. Kraje ASEAN nie stanowią jednolitej grupy – różnią się rozmiarami, historią, systemem politycznym oraz poziomem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Zróżnicowanie to jest widoczne szczególnie między krajami założycielskimi stowarzyszenia i Brunei z jednej strony (ASEAN-6) oraz czterema państwami, które przystąpiły do ASEAN w latach 90. XX w. (ASEAN-4 lub ASEAN CLMV) z drugiej. Głębokie zróżnicowanie między krajami ASEAN jest szczególnie widoczne, jeśli weźmie się pod uwagę podstawowy miernik wykorzystywany do oceny poziomu rozwoju gospodarczego kraju, jakim jest PKB per capita1. Wszyscy członkowie ASEAN to kraje o gospodarce rynkowej, przy czym kraje ASEAN-4 tę drogę rozwoju obrały dopiero w drugiej połowie lat 80. XX w. Dlatego też stopień zaawansowania wdrażania mechanizmów rynkowych w krajach ASEAN jest bardzo zróżnicowany2. Ogromne dysproporcje pomiędzy krajami członkowskim ASEAN dotyczą również infrastruktury gospodarczej, a w szczególności sieci transportowych i telekomunikacyjnych, których wpływ na rozwój gospodarczy kraju, a także przebieg procesów integracyjnych jest trudny do przecenienia3. W 2008 r. wskaźnik ten miał najwyższą wartość w Singapurze (38 046 USD) i był ponad 80 razy wyższy niż w najsłabiej rozwiniętym wśród krajów członkowskich ASEAN Myanmarze (465 USD). Pod względem PKB przypadającego na jednego mieszkańca kraje ASEAN można podzielić na trzy grupy. Pierwszą z nich tworzą gospodarki wysoko rozwinięte: Singapur i Brunei. Grupa druga, wewnętrznie bardzo zróżnicowana, dla której PKB per capita przekracza 1000 USD, obejmuje: Malezję, Tajlandię, Indonezję, Filipiny oraz – od niedawna – Wietnam. Do grupy trzeciej należą natomiast Kambodża, Laos i Myanmar [ASEAN Statistical… 2008]. 1. 2 W pewnym stopniu jego ocenę umożliwia indeks wolności ekonomicznej wykorzystywany w rankingach sporządzanych przez Heritage Foundation i „Wall Street Journal”. W edycji rankingu z 2009 r. najwyżej spośród krajów ASEAN został sklasyfikowany – zresztą po raz kolejny – Singapur, uznany za kraj w pełni „wolny” ( free; drugie miejsce w rankingu). Do grupy krajów „umiarkowanie wolnych” (moderately free) zaliczone zostały Malezja i Tajlandia (odpowiednio 58 i 67 miejsce). Filipiny (miejsce 104), Kambodża (miejsce 106), Indonezja (miejsce 131), Wietnam (miejsce 145) i Laos (miejsce 150) to w przeważającej mierze kraje „niewolne” (mostly unfree), natomiast Myanmar (miejsce 176) uznano za kraj „represjonowany” (repressed) (www.heritage. org, listopad 2009). 3 W 2007 r. drogi utwardzone stanowiły odpowiednio 99% i 100% wszystkich dróg kołowych w Tajlandii i Singapurze, zaś w Laosie i Kambodży odsetek ten wyniósł zaledwie 7% i 20%. W tym samym roku na 1 tys. mieszkańców przypadało 405 telefonów stacjonarnych w Singapurze i zale-.

(3) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 45. Relatywnie najwięcej podobieństw można odnaleźć pod względem kształtowania się podstawowych wskaźników makroekonomicznych krajów ASEAN. Bez wątpienia wspólną cechą gospodarek tych krajów jest wysoka dynamika rozwojowa: w latach 2003–2008 średnioroczne tempo wzrostu PKB dla całego stowarzyszenia wyniosło 5,8%, przy czym najwyższą wartość wskaźnik ten osiągnął w Kambodży (10,1%), najniższą zaś w Brunei (1,3%). W 2008 r. gospodarki krajów ASEAN cechowała wysoka stopa inflacji (jedynie w Brunei nie przekroczyła ona poziomu 5%), na ogół niska stopa bezrobocia, ustabilizowana sytuacja budżetowa oraz – z wyjątkiem Kambodży i Wietnamu – nadwyżka na rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego [ASEAN Statistical… 2008]. Głębokie różnice poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego występujące w grupie dziesięciu państw członkowskich ASEAN, mające w przypadku niektórych krajów ASEAN CLMV charakter przepaści cywilizacyjnej, należy uznać za czynnik hamujący przebieg procesu integracji tych państw. Z tego m.in. powodu ASEAN rozpoczął działania zmierzające do niwelowania tychże różnic, a w rezultacie – pełnej integracji regionu [Procesy integracyjne w regionie Azji… 2008, s. 31–44].. 3. Proces integracji rynków towarów krajów członkowskich ASEAN W pierwszym okresie funkcjonowania – do 1976 r., ASEAN stanowiło przede wszystkim forum dialogu politycznego i budowy stosunków dyplomatycznych, a współpraca koncentrowała się na inicjacji wzajemnego dialogu, poszerzaniu strefy bezpieczeństwa i zaufania w regionie [Azja-Pacyfik… 2007, s. 181]. W kolejnym etapie współpracy krajów ASEAN, obejmującym lata 1977–1989, kontynuowano działania polityczne mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa i pokoju w regionie. Już na początku tego okresu pojawiły się jednak – realizowane w kolejnych latach – inicjatywy zmierzające do intensyfikacji regionalnej współpracy w sferze gospodarczej. Pobudzeniu rozwoju handlu wewnątrzregionalnego służyło kilka realizowanych w tym okresie programów, a mianowicie ASEAN PTA, AIP, AIC oraz AIJV. ASEAN PTA (ASEAN Preferential Trading Arrangements), czyli Porozumienia w sprawie ustaleń o preferencyjnym handlu, podpisane w 1977 r., można uznać za pierwszy przejaw otwartego podejścia do liberalizacji handlu w regionie. Celem ASEAN PTA była intensyfikacja handlu między krajami regionu przez dwie 3 w Kambodży. Z kolei dostęp do Internetu na 1 tys. mieszkańców posiadały 564 osoby w Malezji, 230 w Singapurze, 204 w Wietnamie, 17 w Laosie, 5 w Kambodży i 1 w Myanmarze [ASEAN Statistical… 2008]..

(4) 46. Elżbieta Bombińska. udzielanie preferencji handlowych na zasadzie product by product. Liberalizacja objęła państwa zrzeszone, a jej tempo było dostosowane do możliwości i chęci krajów członkowskich. Zgodnie z PTA państwa członkowskie udzielały sobie minimum przyjętych preferencji handlowych, tzw. MOP (margin of preference), na wymienione w porozumieniach produkty. W miarę upływu czasu lista towarów objętych preferencjami była poszerzana, zaś marże preferencji sukcesywnie wzrastały [Nawrot 2008, s. 158]. Państwa zachowały swobodę ustalania preferencyjnych stawek celnych: ustanawiano je albo w wyniku negocjacji, albo na zasadzie dobrowolnej propozycji, przy czym w każdym przypadku rozciągane były one na wszystkie państwa członkowskie. Proces redukcji stawek celnych przewidziany przez PTA przebiegał bardzo powoli, do czego przyczyniła się w dużym stopniu możliwość tworzenia narodowych list towarów wrażliwych (tzw. exclusion lists), które wyłączone były z systemu preferencji. W rezultacie produkty objęte preferencjami stanowiły w 1987 r. zaledwie 5% całkowitych obrotów handlowych realizowanych między krajami członkowskimi [Doliwa-Klepacki 1999, s. 530]. Dlatego też podczas szczytu państw ASEAN w Manili w 1987 r. podjęto decyzję o zmniejszeniu liczby towarów ujętych na exclusion lists do 10% ogółu towarów objętych wzajemną wymianą oraz do wartości nieprzekraczającej 50% handlu wewnątrzregionalnego. Wprowadzono ponadto obniżkę już istniejących stawek preferencyjnych o dalsze 50%, a także zmniejszono z 50% do 35% udział lokalny w towarach jako wymóg preferencyjnego traktowania. Działania te nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów, gdyż państwa członkowskie przejawiały stosunkowo małe zainteresowanie wprowadzanymi zmianami [Buczkowski 2003, s. 113–114]. Podobnie jak ASEAN PCA również pozostałe trzy wcześniej wspomniane inicjatywy nie przyniosły oczekiwanych efektów w postaci wzrostu współpracy i intensywności handlu pomiędzy krajami członkowskimi ASEAN [Procesy integracyjne… 2001, s. 210]. Bezpośrednim celem programów AIP, AIC oraz AIJV4 był rozwój współpracy regionalnej przez kooperację przemysłową. Zamierzano w ten sposób doprowadzić do specjalizacji wśród krajów członkowskich oraz podjęto próbę kreacji komplementarności ich przemysłu. Oczekiwanym efektem końcowym tych działań było pobudzenie handlu wewnątrzregionalnego. Początek lat 90. wyznacza ostatni, trwający po dzień dzisiejszy etap funkcjonowania ASEAN. Okres ten przyniósł zasadniczą zmianę w charakterze kontaktów między krajami stowarzyszenia oraz w ich podejściu do koncepcji integracji regionalnej. Splot wydarzeń politycznych (upadek komunizmu, rozpad ZSRR, wycofywanie wojsk radzieckich z Wietnamu) i ekonomicznych (powstanie NAFTA 4 AIP (ASEAN Industrial Project) – Projekt przemysłowy ASEAN; AIC (ASEAN Industrial Complementation Scheme) – Projekt komplementarności przemysłowej ASEAN, AIJV (ASEAN Industrial Joint Ventures) – Projekt przemysłowych joint ventures ASEAN..

(5) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 47. i EOG, wysoka dynamika rozwojowa Indii i Chin, przedłużające się rokowania rundy urugwajskiej GATT) zrodził obawy przed utratą korzyści z handlu światowego przez kraje ASEAN oraz zmniejszeniem ich znaczenia jako biorcy BIZ. W zaistniałej sytuacji kraje stowarzyszenia uznały za cel priorytetowy umacnianie współpracy gospodarczej oraz intensyfikację procesu integracji regionalnej. Pierwszym krokiem do zacieśnienia powiązań integracyjnych między członkami ASEAN była decyzja o budowie strefy wolnego handlu (ASEAN Free Trade Agreement – AFTA), podjęta w Singapurze w 1992 r. Na podstawie przyjętego wówczas Porozumienia o wspólnym efektywnym planie ceł preferencyjnych (Common Effective Preferential Tariff Scheme – CEPT) założono utworzenie strefy wolnego handlu na towary przemysłowe, dobra kapitałowe oraz przetworzone artykuły rolne do 2008 r. Termin ten został następnie skrócony do 2000 r. dla towarów szybkiej ścieżki oraz do 2003 r. dla towarów normalnej ścieżki. Państwa członkowskie, które weszły w skład ugrupowania w latach 90. XX w. otrzymały prawo do wolniejszego dostosowywania się do tych wymagań (Wietnam do 2006 r., Laos i Myanmar do 2008 r., zaś Kambodża do 2010 r.). Programem szybkiej ścieżki (FTP) objęto 15 grup produktów (m.in. olej roślinny, cement, chemikalia, nawozy sztuczne, elektronika), podlegających przyspieszonej redukcji stawek celnych. Dla towarów, które w chwili tworzenia AFTA podlegały stawkom celnym powyżej 20%, przewidziano obniżenie ceł do poziomu 5–0% w ciągu 10 lat od wejścia w życie AFTA, zaś dla pozostałych towarów FTP (dla których obowiązująca stawka celna wynosiła 20% lub mniej) ustalony został siedmioletni okres redukcji. Program normalnej ścieżki (NTP) został natomiast zastosowany przede wszystkim w odniesieniu do maszyn, sprzętu elektrycznego, żelaza i stali. Towary objęte tym programem zostały podzielone – podobnie jak w FTP – na dwie grupy, wyodrębnione ze względu na wysokość stawki celnej obowiązującej w chwili podpisania AFTA. Dla towarów pierwszej grupy, obciążonych stawkami powyżej 20%, przyjęto harmonogram dwufazowej liberalizacji: wstępnej – do poziomu 20%, oraz właściwej – do wysokości 5–0% w zależności od schematu liberalizacji wstępnej. Redukcja stawek celnych dla drugiej grupy towarów ścieżki normalnej, tj. towarów z wyjściowymi stawkami celnymi na poziomie 20%, została przewidziana na okres 10 lat od wejścia w życie AFTA [Kraje rozwijające się… 2007, s. 240]. Realizacja postanowień porozumienia CEPT doprowadziła do istotnej liberalizacji przepływu towarów między krajami członkowskimi ASEAN. W 2003 r. Brunei, Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur i Tajlandia (ASEAN-6) zredukowały stawki celne do poziomu 0–5% dla ponad 99% produktów objętych CEPT, zaś średnia stawka celna dla krajów ASEAN-6 obniżyła się z 12,76% w 1993 r., gdy wprowadzano AFTA, do 2,89% w 2002 r. Jeżeli chodzi o całe ugrupowanie, w 2002 r. kraje członkowskie AFTA stosowały stawki celne w wysokości 0–5%.

(6) 48. Elżbieta Bombińska. na blisko 88% produktów ujętych w porozumieniu CEPT [Nawrot 2008, s. 160]. Istotną kwestią w procesie budowy strefy wolnego handlu krajów ASEAN była liberalizacja handlu artykułami rolnymi, nieobjętymi redukcją stawek celnych przewidzianych przez CEPT. Negocjacje dotyczące liberalizacji handlu tymi towarami podjęto w 1995 r. i napotkały one szereg trudności ze względu na znaczenie niektórych artykułów rolnych w handlu regionalnym (np. ryż i cukier). Ostatecznie ustalono, że całkowite zniesienie taryf celnych ma nastąpić do 2010 r. dla krajów ASEAN-6, do 2015 r. dla pozostałych członków ASEAN, zaś do 2018 r. na produkty wrażliwe. Kończąc charakterystykę przebiegu integracji rynków towarowych państw ASEAN, należy podkreślić, że proces ten od kilku lat wpisany jest w realizację koncepcji tzw. nowego regionalizmu azjatyckiego. Koncepcja ta pojawiła się pod koniec minionego stulecia i związana jest z dążeniem do ożywienia kontaktów i wzajemnego wspierania się państw w ramach kontynentu azjatyckiego, co prowadzić ma do zmniejszenia uzależnienia gospodarek tych krajów od reszty świata, a szczególnie od dotychczasowych partnerów z Ameryki Północnej i Europy [Procesy integracyjne w regionie Azji… 2008, s. 55–63]. Podjęcie wysiłków na rzecz zacieśnienia współpracy w regionie azjatyckim jest szczególnie widoczne w krajach członkowskich ASEAN, dla których utworzenie AFTA nie stanowi przeszkody w intensyfikacji współpracy gospodarczej, m.in. w drodze liberalizacji przepływu towarów z innymi państwami Azji. Obecnie funkcjonuje w regionie wiele porozumień, głównie dwustronnych, zawartych pomiędzy poszczególnymi członkami ASEAN i ich azjatyckimi partnerami spoza stowarzyszenia. Niezależnie od umów bilateralnych funkcjonują również inicjatywy plurilateralne o charakterze FTA (Free Trade Agreement), utworzone przez – z jednej strony – ASEAN jako ugrupowanie, z drugiej zaś – indywidualne kraje trzecie z regionu Azji. Przykładem tych ostatnich są porozumienia o wolnym handlu między ASEAN i Chinami, a także Japonią, Koreą Południową i Indiami [Azja-Pacyfik… 2007, s. 185]. Włączenie się państw ASEAN w szeroki nurt liberalizacji wymiany handlowej na kontynencie azjatyckim może osłabiać efekty kreacji i przesunięcia handlu wynikające z utworzenia AFTA, czego potwierdzeniem mogą być – omówione w dalszej części opracowania – zmiany struktury geograficznej obrotów handlowych stowarzyszenia obserwowane w ostatnich latach..

(7) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 49. 4. Wymiana handlowa z zagranicą i jej znaczenie dla rozwoju gospodarczego krajów ASEAN Wymiana handlowa członków ASEAN z zagranicą odgrywa fundamentalną rolę w ich rozwoju gospodarczym, o czym świadczy najlepiej poziom przeciętnych stóp eksportu i importu tych krajów. Pomimo wyraźnego spadku w stosunku do 2000 r. w 2008 r. udział eksportu w tworzeniu PKB osiągnął dla całego ugrupowania wartość 58%, zaś udział importu w podziale PKB wyniósł 55% (tabela 1). W latach 2000 i 2008 jedynie w Laosie i Myanmarze, a w 2008 r. również w Indonezji i Malezji przeciętna stopa eksportu nie przekroczyła 30%, zaś po stronie importu poziomu tego nie osiągnęły: Indonezja, Brunei oraz Myanmar. ASEAN od początku swej działalności kładł nacisk na zewnętrzną orientację krajów członkowskich i rozwój ich handlu zagranicznego. Realizowana od lat 80. XX w. strategia rozwoju większości państw ASEAN polegała na proeksportowej industrializacji, która została poprzedzona etapem antyimportowej polityki rozwoju przemysłu [Handel międzynarodowy… 2002, s. 408–409]. W okresie kryzysu gospodarczego końca lat 90. intensyfikacja współpracy gospodarczej z zagranicą, w tym wymiany handlowej, została przyjęta jako podstawowy środek zaradczy w przezwyciężaniu zjawisk kryzysowych w gospodarkach krajów ASEAN. Zaprezentowane w tabeli 1 dane dotyczące dynamiki i wartości obrotów handlu zagranicznego oraz ich salda wymownie dowodzą pozytywnego wpływu strategii proeksportowo zorientowanego protekcjonizmu na rozwój obrotów handlowych z zagranicą krajów ASEAN oraz znaczenia wymiany z zagranicą dla ich rozwoju gospodarczego. Analiza struktury geograficznej obrotów handlowych ASEAN wskazuje na ich silną koncentrację (tabele 2 i 3). W 2008 r. ponad 60% zewnętrznej wymiany handlowej ugrupowania przypadało na czterech partnerów, a mianowicie: Japonię, Unię Europejską, Chiny oraz Stany Zjednoczone. Głównymi rynkami eksportowymi krajów ASEAN są obecnie: UE (z udziałem 12,8%), Japonia (11,9%), Stany Zjednoczone (11,5%) oraz Chiny (9,7%). Po stronie importu kolejność jest nieco inna: na Japonię i Chiny przypada po 12,9% całkowitej wartości importu ASEAN, zaś udziały UE i Stanów Zjednoczonych wynoszą odpowiednio 10,8% oraz 9,6%. Warto zauważyć, że w latach 1993–2008 nastąpiły znaczne zmiany w strukturze geograficznej obrotów handlowych z zagranicą krajów ASEAN. Polegały one na istotnym zmniejszeniu udziałów UE, Japonii, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych w tych obrotach (zarówno po stronie eksportu, jak i importu), przy jednoczesnym wzroście roli Chin, a także Korei Południowej oraz Indii jako rynków eksportowych oraz dostawców zagranicznych dla państw ASEAN..

(8) 13,1. 10,4. –19,3. Singapur. 6,2. 20,1. –. ASEAN-4. 11,6. 27,9. 24,1. 8,2. 41,9. 15,0. –. 22,2. 16,8. 8,6. 29,0. 36,1. 153,6. 21,8. –. 48,1. 26,9. –12,3. –1,8. 73,5. 2,0. 8,7. 10,7. 2008. 2000. 2008. Wartość eksportu (w mln USD) 2000. 2008. Wartość importu (w mln USD) 2000. 2008. w mln USD. 38 078 49 025 31 387 56 645 3 587 –7 620. 98 154 194 496 79 647 144 299 18 507 50 197. 62 124 137 020 33 515 129 197 28 609 7 823. 25,7. 15,5. 39,8. 9,0. –. 18,1. 18,6. 6 620. ·. ·. –. 8 158. 2 219. 535. 1 404. 19 795. 1 067. 5 648. –205. –37. –975. –227. –2 422 –16 179. 1 101. 3 794 –1 026 2 826. ·. ·. –. 2 798. 14 483 61 777 15 637 79 579 –1 154 –17 801. 1 193. 330. 1 367. 17 373. 2 169. 68 700 174 966 61 935 177 567 6 766 –2 600. 11,1 138 352 241 404 134 680 230 760 3 672 10 644. 11,6. 31,7. 8,6. 15,1 407 579 805 069 345 336 741 266 62 243 64 092. –4. –11. –12. –1. –5. 18. 6. 4. 20. 17. 5. 11. 10. 2000. –20. 10. –18. –2. –12. 40. –1. 6. 23. 2. –5. 3. 3. 2008. jako % PKB. Saldo handlu zagranicznego. 17,4 424 952 873 470 362 029 824 641 62 243 47 913. 2003– 2008. Dynamika importu (w %). Źródło: [ASEAN Statistical… 2008] i obliczenia własne.. Wietnam. 116,7. Myanmar. Laos. 8,8. Kambodża. 14,4. 13,9. Brunei. Tajlandia. Malezja. 17,5. 12,6. –2,8. Indonezja. Filipiny. 0,5. 14,2. 2003– 2008. 2,2. 2008. ASEAN-6. ASEAN. Wyszczególnienie. Dynamika eksportu (w %). Tabela 1. Wybrane wskaźniki wymiany handlowej z zagranicą krajów ASEAN w latach 2000–2008. 46. 12. 19. 38. 37. 36. 56. 149. 109. 37. 51. 74. 71. 2000. 68. 24. –. –. –. 58. 64. 131. 87. 27. 29. 59. 58. 2008. 50. 23. 31. 39. 43. 18. 50. 145. 88. 20. 42. 62. 60. 2000. 88. 14. –. –. –. 20. 65. 125. 65. 25. 34. 55. 54. 2008. Przeciętna Przeciętna stopa eksportu stopa importu (w %) (w %). 50 Elżbieta Bombińska.

(9) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 51. Tabela 2. Główne rynki eksportowe krajów ASEAN w latach 1993–2008 (w %) ASEAN. UE. Wyszczególnienie. 21,1. 15,2. a. Japonia. 1,8 0,7. 0,1. Tajwan. 10 największych rynków eksportowych ogółem. 13,7. 12,5. 12,8. 20,4. 14,3. 11,5. 3,1. 3,8. 4,0. 1,3. 2,3. 3,4. 2,7. 3,0. Hong Kong. 2008. 2,2. Korea Południowa. Indie. 2005. 24,9. 12,3. 20,3. Australia. 1997. 15,0. USA. Chiny. a. 1993. 3,0. 82,3. Za 2008 r. dane dla UE-25, za lata wcześniejsze – dla UE-15.. 1,8. 5,9 3,7. 89,7. 25,3 11,2 8,1. 27,6 11,9 9,7. 3,0. 3,8. 2,1. 1,9. 1,3. 1,1. 83,9. 87,7. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2006, 2008; Nawrot 2008].. Tabela 3. Główne rynki importowe krajów ASEAN w latach 1993–2008 (w %) ASEAN. Wyszczególnienie. Chiny. 17,4 1,9. 1997 18,2 3,8. 2004 22,1 9,4. Japonia. 24,9. 20,0. 15,8. USA. 15,1. 17,3. 11,9. UEa. Korea Południowa. 14,3 3,2. 14,3 4,2. 11,3 4,5. Australia. 2,4. 2,2. 2,0. Tajwan. 3,7. 4,1. 4,3. 85,9. 82,7. Indie. Arabia Saudyjska. a. 1993. 10 największych rynków importowych ogółem. 0,6 ·. 83,5. Za 2008 r. dane dla UE-25, za lata wcześniejsze – dla UE-15.. 1,2 ·. 1,5 ·. 2008 25,9. 12,9. 12,9 10,8 9,6. 4,9. 2,2 2,1 1,7. 1,4. 84,3. Żródło: jak w tabeli 2.. Strukturę towarową obrotów handlowych krajów ASEAN cechuje dominujący udział towarów przemysłowych zarówno w eksporcie, jak i w imporcie. W 2008 r. na tę grupę towarów przypadało ponad 67% całkowitej wartości eksportu krajów stowarzyszenia oraz nieco ponad 70% ich całkowitego importu (tabela 4). W wypadku eksportu w 2008 r. jedynie dla Brunei, Myanmaru i Wietnamu omawiany wskaźnik nie przekroczył poziomu 50%, zaś w przywozie we wszyst-.

(10) Elżbieta Bombińska. 52. kich krajach ASEAN udział towarów przemysłowych był bardzo wysoki i przyjmował wartości od 54% (Laos i Wietnam) do 83% (Malezja). Zwraca również uwagę wyraźny wzrost znaczenia towarów przemysłowych w eksporcie krajów założycielskich ASEAN (z wyjątkiem Filipin) w latach 1990–2008, który można uznać za miarę skuteczności realizacji proeksportowej industrializacji gospodarek tych krajów, o której wcześniej wspominano. Tabela 4. Udział towarów przemysłowych w obrotach towarowych krajów ASEAN z zagranicą w latach 1990, 2007 i 2008 (w %) Wyszczególnienie Filipiny. 1990. Eksport. 70,1. 2007. 2008. 1990. 55,3. 57,9. 2007. 2008. 76,2. 60,4. 58,7. 78,2. 53,1. Indonezja. 35,2. 55,2. 50,2. Singapur. 71,2. 78,2. 76,2. 72,9. 1,1. ·. Malezja. Tajlandia Brunei. Kambodża Laos. 53,8. 63,2 · ·. 82,3 3,7. 25,8. ·. 67,4. ·. 48,1. ·. 74,4. 28,1. ·. ASEAN. 79,4. 78,2. 99,0. 82,2. ·. 70,5. 99,0. ·. Myanmar Wietnam. 75,6. 71,4. 67,5. 46,5. Import 78,8. 76,9. 84,4. 83,5. 76,5. 75,5. 76,4. 76,0. ·. 75,9. 83,5. ·. 80,8. 65,5. 54,2. 69,5. ·. 65,5. 51,5. 54,1. 70,5. 70,8. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2008; Handel międzynarodowy… 2002].. Tabela 5. Dziesięć najważniejszych grup towarów eksportowych krajów ASEAN według kodu HS w latach 1993–2008 (w %) HS 85 27 84 15 44 40. Grupa towarowa. 1993. 1997. 2004. 2008. 23,1. 28,0. 31,1. 20. 11,5. 9,5. 11,2. 17,1. 15,1. 19,8. 16,9. 13,8. Tłuszcze i oleje zwierzęce i roślinne, gotowe tłuszcze jadalne, wosk roślinny i zwierzęcy. 2,3. 2,3. 2,3. 3,8. Kauczuk i artykuły kauczukowe. 5,5. 2,6. 2,9. 1,6. –. Maszyny, urządzenia i części elektryczne, urządzenia nadawcze, urządzenia telewizyjne. Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji, bitum, wosk mineralny. Reaktory nuklearne, bojlery, maszyny i urządzenia/części mechaniczne. Drewno i artykuły z drewna, węgiel drzewny. 2,3. 2,4. 3,2.

(11) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. cd. tabeli 5 HS 62 87 39. 29 71 90 61. Grupa towarowa. Artykuły i akcesoria odzieżowe, niedziergane/nieszydełkowane Pojazdy (nie pociągi, tramwaje itp.), części i akcesoria. 53 1993. 1997. 2004. 2008. 3,4. 1,7. 1,3. –. ·. ·. ·. 3,0. Plastiki i artykuły plastikowe. 1,9. 1,7. 2,8. Perły naturalne i hodowlane, metale szlachetne i pół szlachetne, imitacje biżuterii, monety. ·. 2,3. 1,7. 1,7. 1,2. 1,7. ·. ·. ·. 1,7. Chemikalia organiczne. Urządzenia optyczne, foto- i kinematograficzne, miernicze, medyczne. Artykuły i akcesoria odzieżowe, dziergane/szydełkowane. Ogółem. ·. 2,4. 69,4. ·. 1,5. 71,5. 1,2. 71,8. 2,8. ·. 69,5. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2008, Nawrot 2008].. Tabela 6. Dziesięć najważniejszych grup towarów importowych krajów ASEAN według kodu HS w latach 1993–2008 (w %) HS 85 84 27 72. Grupa towarowa. 1993. 1997. 2004. 2008. 24,0. 27,7. 30,7. 20,0. 18,5. 19,9. 16,0. 14,3. 8,4. 7,9. 13,3. 17,6. Żelazo i stal. 4,2. 3,3. 3,4. 4,7. Plastiki i artykuły plastikowe. 2,9. 2,6. 2,8. Chemikalia organiczne. 2,2. 2,2. 2,7. 2,3. Maszyny, urządzenia i części elektryczne, urządzenia nadawcze, urządzenia telewizyjne. Reaktory nuklearne, bojlery, maszyny i urządzenia/części mechaniczne Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich desty lacji, bitum, wosk mineralny. 87. Pojazdy (nie pociągi, tramwaje itp.), części i akcesoria. 73. Artykuły z żelaza i stali. 39. 29 90 88 71. Urządzenia optyczne, foto- i kinematograficzne, miernicze, medyczne. Pojazdy lotnicze, kosmiczne i części do nich. Perły naturalne i hodowlane, metale szlachetne i pół szlachetne, imitacje biżuterii, monety. Ogółem. Źródło: jak w tabeli 5.. 4,2 2,1. 3,6 1,9. 3,0. 3,2. 2,8. 1,5. 2,2. 2,4. 2,7. 2,1. 2,4. 2,2. 1,3. ·. ·. ·. ·. 2,1. 71,1. 73,6. 77,2. 71. 2,1.

(12) 54. Elżbieta Bombińska. Analiza struktury towarowej obrotów handlowych krajów ASEAN według działów HS wskazuje na dominujący udział trzech grup towarowych, które stanowią ponad połowę wartości zarówno eksportu, jak i importu omawianych krajów (tabele 5 i 6). Są to działy: 85 (maszyny, urządzenia i części elektryczne, urządzenia nadawcze, urządzenia telewizyjne), 84 (reaktory nuklearne, bojlery, maszyny i urządzenia/części mechaniczne) i 27 (paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich destylacji, bitum, wosk mineralny). Statystyki obrotów handlu zagranicznego za 2008 r. ukazują znaczny spadek udziału w obrotach handlu zagranicznego krajów ASEAN wyrobów elektronicznych (dział 85), w których produkcji i handlu od lat specjalizuje się większość gospodarek krajów azjatyckich. Wydaje się jednak, że z uwagi na swoją przyczynę (kryzys w gospodarce światowej) spadek ten będzie raczej zjawiskiem przejściowym, nie zaś trwałą tendencją, a ponadto jego rozmiary mogą być w rzeczywistości inne ze względu na wstępny, szacunkowy charakter statystyk za 2008 r.. 5. Rozwój handlu wewnątrzregionalnego krajów ASEAN Jednym z oczekiwanych efektów procesu integracji państw ASEAN było zwiększenie intensywności regionalnej współpracy gospodarczej, w tym handlu wewnątrzregionalnego. Zapoczątkowany w 1992 r. proces liberalizacji wewnątrzregionalnych obrotów handlowych nie przyniósł jednak jak dotychczas znaczących rezultatów, czego dowodzą najlepiej statystyki zaprezentowane w tabeli 7. W latach 1994–2008 wzrosło wprawdzie znaczenie handlu wewnątrzregionalnego w całkowitej wymianie handlowej ASEAN i jego krajów członkowskich, udział ten jednak nadal kształtuje się na bardzo niskim poziomie. W 2008 r. eksport wewnątrzregionalny stanowił zaledwie 27,6% ogólnej wartości wywozu stowarzyszenia, zaś na import wewnątrzregionalny przypadało 25,8% całkowitego importu ASEAN. W stosunku do 1994 r. oznaczało to wzrost o odpowiednio: 3,9 punktu procentowego i 11,3 punktu procentowego. Zwiększenie roli wymiany wewnątrzregionalnej w obrotach handlu zagranicznego krajów członkowskich stowarzyszenia wynikało z wysokiej dynamiki wymiany handlowej w obrębie ugrupowania: w latach 2003–2008 średnioroczne tempo wzrostu obrotów wewnątrzregionalnych ukształtowało się na poziomie 17,2%. Dynamika ta wykazywała jednak ogromne zróżnicowanie wśród członków ASEAN: od 44,2% w Laosie i 29,4% w Indonezji do zaledwie 6,7% w Myanmarze i 0,4% w Kambodży..

(13) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 55. Tabela 7. Rozwój handlu wewnątrzregionalnego krajów ASEAN w latach 1994, 2003 i 2008 (w %). Wyszczególnienie ASEAN. Średni roczny wzrost obrotów handlu wewnątrzregionalnego w latach 2003–2008 17,2. ASEAN-6. 15,9. Filipiny. 10,5. Malezja. 12,6. Tajlandia. 18,9. Indonezja Singapur. 29,4. Udział eksportu wewnątrzregionalnego w eksporcie ogółem. 1994. 2003. 2008. 1994. 2003. 2008. 23,7. 25,2. 24,5. 14,5. 24,0. 29,8. 10,6. 18,2. 14,4. 11,6. 27,5. 24,8. 25,9. 19,2. 17,6. 20,6. 23,7. ASEAN-6. 15,1. 13,4. 30,0. Brunei. 23,2. 26,2. Kambodża. 0,4. Laos. 44,2. Wietnam. 26,4. Myanmar. 6,7. Udział importu wewnątrzregionalnego w imporcie ogółem. ASEAN-4. · · ·. ·. 25,5. 17,6. 27,6. 24,5. 25,8. 17,1. 25,3. 25,1. 24,0. 9,4. 24,7. 42,0. 22,7. 29,0. 19,7. 22,5. 49,1. 45,6. 50,6. 4,8. 6,4. ·. 58,3. 34,9. 58,2. ·. 52,5. 45,5. 32,4. 70,8. 68,6 ·. 19,8. 14,5. 22,6. 87,5. 16,2. 13,0. ·. ·. 16,6. 74,7 ·. 31,7. 30,3 16,8. 82,7. 24,5. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2008].. Jak wynika z zaprezentowanych danych, eksport wewnątrzregionalny odgrywa szczególnie istotną rolę w dwóch krajach ASEAN-4, a mianowicie w Laosie i Myanmarze, dla których sprzedaż do pozostałych członków stowarzyszenia stanowiła w 2008 r. odpowiednio 87,5% oraz 58,2% ich całkowitego wywozu. Wśród krajów ASEAN-6 największy udział eksportu wewnątrzregionalnego w całkowitym wywozie ma Singapur: w 2008 r. wyniósł on 42%, co w stosunku do 1994 r. oznaczało wzrost o 12 punktów procentowych. Spośród wszystkich członków ASEAN eksport wewnątrzregionalny odgrywa najmniejszą rolę w sprzedaży eksportowej Kambodży (6,4%) oraz Filipin (14,4%). Również w wypadku importu znaczenie wymiany wewnątrzregionalnej jest zróżnicowane wśród członków stowarzyszenia. Wysoki udział importu wewnątrzregionalnego w całkowitym przywozie odnotowano w Laosie (87,5%) i Myanmarze (45,5%), a wśród państw zaliczanych do ASEAN-6 – w Brunei (50,6%). Najniższą wartość tego wskaźnika w 2008 r. zanotowano z kolei w Tajlandii (16,8%)..

(14) Elżbieta Bombińska. 56. Tabela 8. Udział krajów ASEAN w rozwoju handlu wewnątrzregionalnego w latach 1995–2008 (w %) Wyszczególnienie ASEAN-6 Filipiny. Indonezja. Eksport wewnątrzregionalny 1995. 2000. 2007. 2008. 3,4. 6,4. 3,7. 2,9. 100,0 9,2. Malezja. 26,3. Tajlandia. 15,1. Singapur Brunei. ASEAN-4. Kambodża Laos. Myanmar Wietnam. 99,5 11,7. 94,6 10,3. 93,9 11,2. Import wewnątrzregionalny. 1995. 2000. 2007. 2008. 4,6. 6,7. 7,0. 6,6. 100,0 7,9. 26,1. 20,8. 20,8. 23,4. 14,1. 15,1. 16,3. 16,5. ·. 0,5. 5,4. 6,1. ·. 0,0. 0,1. 0,3. ·. 0,0. 3,6. 4,1. 45,3 0,8 ·. ·. 40,5 0,7. 0,1. 0,4. 43,7 1,0 0,1. 1,6. 41,9 0,8. 1,6. 9,2. 89,9. 88,7. 12,9. 19,0. 35,7. 32,4. 21,7. 20,2. 14,0. 13,5. ·. 2,3. 10,1. 11,3. ·. –. 0,3. 0,7. 0,0. 8,4. 45,8. 0,1. 97,7. 1,9 · ·. ·. 45,3 0,7. 0,7. 1,5. 0,6 0,7. 0,8. 16,1. 13,9 0,7. 0,7. 0,8 9,0. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2008].. W 2008 r. wartość obrotów handlu wewnątrzregionalnego krajów ASEAN osiągnęła poziom 458 mld USD, z czego na eksport wewnątrzregionalny przypadało ok. 242,5 mld USD, zaś import wewnątrzregionalny wyniósł 215,5 mld USD [ASEAN Statistical… 2008]. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 8, rola poszczególnych krajów członkowskich ASEAN w rozwoju ich regionalnej wymiany handlowej jest bardzo zróżnicowana. Strumienie handlu wewnątrz regionalnego zarówno po stronie importu, jak i eksportu generują głównie państwa ASEAN-6. W 2008 r. przypadało na nie 93,9% wewnątrzregionalnego eksportu i 88,7% importu wewnątrzregionalnego. W eksporcie wewnątrzregionalnym niekwestionowanym liderem jest Singapur, którego sprzedaż eksportowa do pozostałych członków ugrupowania stanowiła w 2008 r. blisko 42% całkowitej wartości eksportu wewnątrzregionalnego. Na drugim miejscu znalazła się Malezja z udziałem wynoszącym blisko 21%. Zwraca uwagę fakt, że te dwa kraje, odpowiadające obecnie za 62,7% wewnątrzregionalnej sprzedaży eksportowej, odnotowują stały spadek udziału w tej sprzedaży. W 1995 r. udział ten kształtował się bowiem na poziomie 71,6%. Singapur i Malezja mają również bardzo duży udział w imporcie wewnątrzregionalnym: w 2008 r. wyniósł on odpowiednio 32,4% oraz 16,1%. Znaczny udział, a przy tym sukcesywnie wzrastający w latach 1995–2008, odnotowuje również Indonezja, na którą w 2008 r. przypadało 19% wartości importu wewnątrzregionalnego ASEAN..

(15) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 57. Tabela 9. Dziesięć najważniejszych grup towarów eksportowych krajów ASEAN w eksporcie wewnątrzregionalnym według kodu HS w latach 1993–2008 (w %) HS 27 85 84. Grupa towarowa. 1993. 1996. 2000. 2008. 13,7. 8,9. 10,3. 23,2. 26,8. 34,8. 37,2. 20,5. Reaktory nuklearne, bojlery, maszyny i urządzenia/części mechaniczne. 15,4. 18,3. 18,9. 14,2. Pojazdy (nie pociągi, tramwaje itp.), części i akcesoria. 2,0. 1,9. 1,5. 3,6. 2,4. Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich desty lacji, bitum, wosk mineralny Maszyny, urządzenia i części elektryczne, urządzenia nadawcze, urządzenia telewizyjne. 44. Drewno i artykuły z drewna, węgiel drzewny. 39. Plastiki i artykuły plastikowe. 87 29 72. 73 15. 40 71. Chemikalia organiczne. 1,9 39 ·. 1,4 ·. 3,5. ·. 2,5 2,0. 1,5. Tłuszcze i oleje zwierzęce i roślinne, gotowe tłuszcze jadalne, wosk roślinny i zwierzęcy. 1,5. 1,4. ·. 1,7. ·. ·. 1,6. ·. ·. ·. 1,5. 2,0. 2,1. ·. ·. 70,0. 74,0. 78,5. 74,5. Kauczuk i artykuły kauczukowe. Perły naturalne i hodowlane, metale szlachetne i pół szlachetne, imitacje biżuterii, monety. Udział dziesięciu najważniejszych grup towarowych w eksporcie wenątrzregionalnym. ·. 3,1. Żelazo i stal. Artykuły z żelaza i stali. ·. ·. 1,6. 2,2. Uwagi: dane za lata 1993–2000 dotyczą eksportu ASEAN-6 do ASEAN.. Źródło: obliczenia własne na podstawie: [ASEAN Statistical… 2003, 2008].. Tabela 10. Dziesięć najważniejszych grup towarów importowych krajów ASEAN w imporcie wewnątrzregionalnym według kodu HS w latach 1993–2008 (w %) HS 27 85 84 44 87 39. 29 72. Grupa towarowa. 1993. 1996. 2000. 2008. 15,2. 11,3. 12,3. 30,0. 33,7. 33,5. 37,8. 19,8. 13,8. 17,4. 18,5. 11,5. Drewno i artykuły z drewna, węgiel drzewny. 2,3. 2,1. ·. Plastiki i artykuły plastikowe. 2,7. 2,4. 0,3. Żelazo i stal. 1,6. ·. ·. Paliwa mineralne, oleje mineralne i produkty ich desty lacji, bitum, wosk mineralny Maszyny, urządzenia i części elektryczne, urządzenia nadawcze, urządzenia telewizyjne. Reaktory nuklearne, bojlery, maszyny i urządzenia/części mechaniczne Pojazdy (nie pociągi, tramwaje itp.), części i akcesoria Chemikalia organiczne. ·. ·. ·. ·. ·. ·. ·. 3,6. 3,4. 2,3 1,8.

(16) Elżbieta Bombińska. 58 cd. tabeli 10 HS 73 10. 15 40 61. Grupa towarowa. Artykuły z żelaza i stali. Zboża. 1993. 1996. 2000. 2008. ·. ·. ·. 1,5. ·. 1,4. 1,6. 1,5. 1,4. 1,7. Tłuszcze i oleje zwierzęce i roślinne, gotowe tłuszcze jadalne, wosk roślinny i zwierzęcy. 1,8. ·. Artykuły i akcesoria odzieżowe, dziergane/szydełkowane. 1,4. 1,4. 1,3 ·. 1,0. 1,1. ·. 75,7. 76,1. 80,0. 76,9. Kauczuk i artykuły kauczukowe. Udział dziesięciu najważniejszych grup towarowych w imporcie wenątrzregionalnym. ·. Uwagi: dane za lata 1993–2000 dotyczą importu ASEAN-6 z ASEAN.. Źródło: jak w tabeli 9.. Struktura towarowa obrotów handlu wewnątrzregionalnego państw ASEAN jest bardzo zbliżona do tej, która występuje w zakresie globalnej wymiany handlowej państw stowarzyszenia. Cechuje ją wysoki stopień koncentracji i dominujący udział dokładnie tych samych działów HS (27, 84 i 85) w regionalnym eksporcie i imporcie, z tym że statystyki za 2008 r. wskazują na paliwa i oleje mineralne oraz ich produkty (dział 27) jako najważniejszą grupę towarową w obrotach wewnątrzregionalnych, podczas gdy w całkowitych obrotach handlowych ASEAN miejsce to zajmuje dział 85 (tabele 9 i 10).. 6. Wnioski końcowe Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że proces integracji przyczynił się wprawdzie do wzrostu obrotów handlu wewnątrzregionalnego krajów ASEAN, ale rozmiary tej wymiany należy uznać za skromne, tym bardziej, iż dotyczą one państw realizujących – w przeważającej części – proeksportową strategię rozwoju gospodarczego. Jak wynika z zaprezentowanych danych, w trwającym już ponad 40 lat procesie integracji kraje ASEAN wykazują zdecydowanie większe zainteresowanie powiązaniami zewnętrznymi niż wewnątrzregionalnymi. Rodzi się w tym miejscu pytanie o przyczynę takiego stanu rzeczy. Teoria integracji wskazuje na trzy podstawowe warunki rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej. Pierwszym z nich jest odpowiedni poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej, w tym transportowej, telekomunikacyjnej i informatycznej, umożliwiający swobodny przepływ towarów i usług oraz czynników produkcji. Drugim warunkiem jest rzeczywista lub potencjalna komplementarność struktur gospodarczych o charakterze międzygałęziowym lub wewnątrzgałęziowym. Istnienie zróżnicowania w zakresie wyposażenia w czyn-.

(17) Rozwój wzajemnej wymiany handlowej…. 59. niki produkcji lub ich wydajności stanowi fundamentalną przyczynę przepływu towarów, usług oraz czynników produkcji między krajami tworzącymi ugrupowanie integracyjne; prowadzi ono do scalenia ich struktur gospodarczych. Trzecim wreszcie czynnikiem, który w istotnym stopniu może się przyczyniać do przyspieszenia i poszerzenia zakresu procesów integracyjnych, jest prointegracyjna polityka ekonomiczna państwa, której często towarzyszy nadawanie procesom integracyjnym określonych form instytucjonalno-organizacyjnych. Na podstawie przedstawionych w opracowaniu rozważań i statystyk można stwierdzić, że wskazywane w teorii integracji warunki jej rozwoju nie zostały wypełnione przez kraje członkowskie ASEAN. Niedorozwój infrastruktury gospodarczej krajów CLMV, a przede wszystkim brak komplementarności struktur gospodarczych państw stowarzyszenia i nieudane próby jej kreacji przez takie programy jak np. AIP, AIC oraz AIJV, należy uznać za podstawowe przyczyny niewielkich jak dotąd efektów procesu integracji regionalnej ASEAN, w tym w zakresie rozwoju handlu wewnątrzregionalnego. W największym stopniu, jak mogłoby się wydawać, wypełniony został warunek związany z prointegracyjną polityką ekonomiczną krajów członkowskich stowarzyszenia i ujęciem procesu ich integracji w określone formy instytucjonalno-organizacyjne. Powolna liberalizacja przepływu towarów w pierwszym okresie tworzenia AFTA wymownie dowodzi jednak przerostu formy nad treścią – deklaratywnej, a nie rzeczywistej orientacji prointegracyjnej rządów państw ASEAN, przynajmniej w początkowym okresie tworzenia strefy. Zostało to trafnie ujęte w nowym rozwinięciu skrótu AFTA jako: Another Futile Trade Area, czyli „Jeszcze jeden jałowy obszar handlowy” [Procesy integracyjne we współczesnej… 2001, s. 220]. Niewypełnienie przez kraje ASEAN podstawowych warunków rozwoju procesu integracji gospodarczej można więc uznać za najważniejszy powód niewielkich efektów scalania ich gospodarek, a w szczególności słabego powiązania ich rynków towarowych. Jakkolwiek wśród głównych partnerów handlowych stowarzyszenia na pierwszym miejscu znajduje się ASEAN, poziom obrotów handlu wewnątrzregionalnego znacznie ustępuje poziomowi wymiany wewnątrzregionalnej, jaki odnotowują kraje członkowskie UE czy NAFTA. Warto przy tym podkreślić, że w przeciwieństwie do tych dwóch ugrupowań integracyjnych gospodarki państw ASEAN cechowało słabe powiązanie przez handel i inwestycje w okresie poprzedzającym utworzenie strefy, a także niewielka liberalizacja handlu przed rozwojem regionalnej integracji gospodarczej. Mówiąc inaczej, w odróżnieniu od UE i NAFTA polityczne przesłanki integracji dominowały nad ekonomicznymi motywami tego procesu, co powodowało, że przez długi czas był on w pewnym sensie wymuszony i nie stanowił naturalnej konsekwencji intensywnych powiązań ekonomicznych..

(18) 60. Elżbieta Bombińska. Ostatnim wreszcie czynnikiem, którego nie można pominąć, jest zjawisko nowego regionalizmu azjatyckiego. Przesunięcia strumieni handlu zagranicznego państw stowarzyszenia obserwowane na początku XXI w., wyrażające się w zmniejszającym się udziale największych partnerów handlowych z Europy i Stanów Zjednoczonych na rzecz państw azjatyckich, wydają się uzasadniać twierdzenie, że uczestnictwo państw ASEAN w procesach liberalizacji handlu na kontynencie azjatyckim osłabiło efekty kreacji i przesunięcia handlu wynikające z utworzenia AFTA. Literatura ASEAN Statistical Yearbook [2003, 2006, 2008], www.asean.org. Azja-Pacyfik. Obraz gospodarczy regionu [2007], red. B. Drelich-Skulska, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. Buczkowski B. [2003], Liberalizacja handlu w krajach ASEAN, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 976, Wrocław. Doliwa-Klepacki Z. [1999], Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa. Handel międzynarodowy 2002 [2002], red. K. Budzowski, S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków. Kraje rozwijające się w światowym systemie gospodarczym [2007], red. S. Miklaszewski, Difin, Warszawa. Nawrot K.A. [2008], Determinanty rozwoju gospodarczego państw ASEAN, Scholar, Warszawa. Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej [2001], red. E. Oziewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Procesy integracyjne w regionie Azji i Pacyfiku [2008], red. B. Drelich-Skulska, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 13, Wrocław.. The Development of Trade between ASEAN Countries in the Process of Regional Economic Integration This article discusses the course of economic integration of ASEAN countries under the ASEAN Free Trade Agreement. Since the Common Effective Preferential Tariff Scheme was signed in 1992, ASEAN member countries have made significant progress in lowering intra-regional tariffs. The article analyses the volume and structure of merchandise produced in ASEAN countries and also attempts to determine whether the volume and rate of growth of intra-regional trade have remained at low levels..

(19)