Treść umowy według Zasad europejskiego prawa kontraktów oraz Reguł międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 802. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Piotr Kukuryk Katedra Prawa. Treść umowy według Zasad europejskiego prawa kontraktów oraz Reguł międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT 1. Treść umowy według Zasad europejskiego prawa kontraktów 1.1. Uwagi wstępne. Postępujące wśród państw członkowskich Unii Europejskiej zjawisko integracji ich systemów prawnych ma charakter wielopłaszczyznowy. W obszarze prawa cywilnego oprócz charakterystycznych dla prawa wspólnotowego instrumentów służących unifikacji lub harmonizacji krajowych porządków prawnych w postaci rozporządzeń i dyrektyw, istotną rolę odgrywają także opracowane przez Komisję do spraw Europejskiego Prawa Kontraktów Zasady europejskiego prawa kontraktów1. Wnikliwa analiza ich treści uzasadniona jest co najmniej z dwóch względów. Przede wszystkim PECL stanowią podstawę, punkt wyjścia prac nad przygotowaniem projektu przyszłego, jednolitego europejskiego kodeksu cywilnego2. Reda1 Zasady europejskiego prawa kontraktów (The Principles of European Contract Law, dalej w tekście cytowane jako Zasady lub PECL). Zasady zostały opublikowane przez Komisję w trzech częściach, odpowiednio w 1995 r. (obecne tytuły 1, 6, 7, 8 i 9), 2000 r. (tytuły 2, 3, 4 i 5) oraz 2002 r. (tytuły 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 i 17). Tekst zasad w języku angielskim na stronie internetowej http://www.jus.uio.no/lm/eu.contract.principles.parts.1.to.3.2002/toc. W niniejszym opracowaniu skorzystano z polskiego przekładu I i II części Zasad dokonanego przez M.A. Zachariasiewicz i J. Bełdowskiego. Zob. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, z. 3, s. 815–881.. Ch. von Bar, Prace nad projektem europejskiego kodeksu cywilnego, „Państwo i Prawo” 2000, nr 10, s. 48. 2.

(2) Piotr Kukuryk. 122. gując tekst Zasad, Komisja czerpała inspirację przede wszystkim z wewnętrznych rozwiązań prawnych obowiązujących w poszczególnych państwach Wspólnoty Europejskiej, jak również z acquis samej Wspólnoty. W literaturze przedmiotu często traktuje się PECL jako ujednolicony zbiór terminów jurydycznych, stanowiący swoisty pomost pomiędzy rozwiązaniami charakterystycznymi dla common law oraz kontynentalnego prawa cywilnego3. Postanowienia Zasad – oparte na tradycji prawa cywilnego poszczególnych państw – oddziałują zwrotnie na kształt ich wewnętrznych systemów prawnych w zakresie prawa umów, przyczyniając się w ten sposób pośrednio do ich zbliżania4. Przedmiotem opracowania jest przede wszystkim wykładnia pojęcia „treść umowy” w znaczeniu, jakie nadają mu Zasady europejskiego prawa kontaktów. Powyższe zagadnienie ma charakter złożony i wymaga analizy licznych przepisów szczególnych sformułowanych w Zasadach. Nie może przy tym ograniczać się wyłącznie do rozdziału 6 Zasad („Treść i skutki”). Wynika to z faktu, że termin ten pojawia się w tekście PECL wielokrotnie, często w różnych kontekstach5. Należy także podkreślić, że Zasady stanowią jedynie jedną wielu prób zmierzających do stopniowej kodyfikacji międzynarodowego prawa cywilnego (handlowego). Dokumentem chronologicznie wcześniejszym, opracowanym z inicjatywy i pod auspicjami Międzynarodowego Instytutu Unifikacji Prawa Prywatnego (UNIDROIT) w Rzymie są Reguły międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT6. J. Bełdowski, Europejskie prawo umów, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, z. 3, s. 804.. 3. P. Meijknecht, Tworzenie europejskiego prawa kontraktów, „Państwo i Prawo” 2004, nr 2, s. 40, 48. W uzasadnieniu rządowego projektu zmian w Kodeksie cywilnym (druk sejmowy nr 666 z 2 lipca 2002 r., s. 28) Zasady europejskiego prawa kontraktów zostały expressis verbis wskazane jako jedno ze źródeł inspiracji w pracach przegotowawczych nad nowelizacją tytułu IV księgi pierwszej polskiego Kodeksu cywilnego („Czynności prawne”) dokonanej ostatecznie przez Sejm 14 lutego 2003 r. 4. 5 Zob. np. art. 2.101 pkt 1 lit. b PECL (Umowę uważa się za zawartą, jeżeli strony […] uzgodniły jej wystarczającą treść); art. 4.105 pkt 3 PECL (Jeżeli strony popełniły ten sam błąd, sąd może na żądanie każdej z nich nadać umowie treść zgodną z tym, na co strony mogłyby się, rozsądnie rzecz biorąc, zgodzić, gdyby nie działały pod wpływem błędu). 6 Reguły międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT (UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts, dalej w tekście cytowane jako Reguły lub Reguły UNIDROIT). Pierwotny tekst Reguł, opublikowany w 1994 r. uległ zmianom w 2004 r., na mocy jednomyślnej uchwały Rady Zarządzającej UNIDROIT. W stosunku do pierwotnej wersji Reguł składających się ze 119 artykułów oraz preambuły ujętych w siedem rozdziałów (kolejno: postanowienia ogólne; zawarcie; ważność; wykładnia; treść; wykonanie zobowiązań oraz niewykonanie umowy) dodano kilka nowych rozdziałów i sekcji (zastępstwo bezpośrednie i pośrednie; prawa osoby trzeciej; potrącenie; cesja praw, przeniesienie zobowiązań, cesja kontraktów; terminy przedawnienia). Zmianie uległa także treść preambuły oraz niektóre postanowienia szczegółowe. W chwili obecnej Reguły składają się z preambuły i 185 artykułów ujętych w dziesięć rozdziałów..

(3) Treść umowy według Zasad…. 123. 1.2. Zasada swobody umów. PECL podobnie jak systemy prawne poszczególnych państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej oparte są na zasadzie swobody kształtowania treści umowy. Swój normatywny wyraz zasada ta znalazła w art. 1.102 pkt 1 PECL. Zgodnie z nim strony mogą swobodnie zawierać umowę i kształtować jej treść. Zasady uznają więc prawo podmiotów stosunków cywilnoprawnych do samodzielnego decydowania o zasadności nawiązania stosunku zobowiązaniowego, wyborze kontrahenta, a także o treści zawieranej umowy. Przyznana stronom w tym zakresie swoboda doznaje jednak istotnych ograniczeń wynikających z zasad dobrej wiary i uczciwego obrotu oraz postanowień bezwzględnie wiążących zawartych w PECL (czyli norm imperatywnych). Zasada dobrej wiary i uczciwego obrotu (good faith and fair dealing) stanowi de facto metazasadę, na którą składają się dwie zasady podstawowe: zasada dobrej wiary oraz zasada uczciwego obrotu. Podstawowa różnica pomiędzy nimi polega na tym, że „dobra wiara” odsyła przy ocenie zachowania się strony umowy do kryteriów subiektywnych (wewnętrznych), podczas gdy „uczciwy obrót” odwołuje się do kryteriów zobiektywizowanych7. Ustalenie norm mających charakter imperatywny jest zadaniem względnie łatwym – Zasady w kilku przypadkach8 wyraźnie zastrzegają, że wyłączenie lub ograniczenie danej normy w drodze odmiennego porozumienia stron jest niedopuszczalne. Zarówno pierwsza, jak i druga część Zasad nie odnosiły się wprost do nieważności umowy wynikającej z niezgodności z prawem lub z zasadami moralnymi (zob. art. 4.101 PECL). Nie oznacza to jednak, że kwestie te pozostawały w całości poza obszarem ich regulacji. Należało je jednak wydedukować z licznych postanowień szczegółowych regulujących m.in. problematykę klauzul abuzywnych (art. 4.110 PECL), wyzysku (art. 4.109 PECL), groźby (art. 4.108 PECL). Tekst Reguł w języku angielskim na stronie http://www.unidroit.org/english/principles/contracts/ principles2004/blackletter2004.pdf. W niniejszym opracowaniu skorzystano z polskiego przekładu Reguł UNIDROIT (w wersji z 1994 r.) dokonanego przez M. Jagielską i M. Szpunara, opublikowanego [w:] Problemy Prawne Handlu Zagranicznego 2000, t. 19/20, s. 304 i nast. Zob. także: M.J. Bonell, UNIDROIT Principles 2004 – The New Edition of the Principles of International Commercial Contracts adopted by the International Institute for the Unification of Private Law, Uniform Law Review 2004, z. 1, s. 5 i nast. Por. J. Bełdowski, op. cit., s. 810.. 7. Por. art. 1.102 pkt 1, art. 2.105 pkt 2, art. 2.105 pkt 3, art. 4.118, art. 6.105, art. 8.109, art. 9.509 pkt 2. Imperatywny charakter niektórych norm budzi jednak wątpliwości w doktrynie. Przykładem może być art. 6.109 PECL dopuszczający możliwość wypowiedzenia z zachowaniem rozsądnego terminu przez każdą ze stron umowy zawartej na czas nieoznaczony. Komentarz do Zasad podkreśla, że żadna ze stron umowy nie może być zobowiązana względem drugiej na wieczność. Zob.: O. Lando, H. Beale, Principles of European Contract Law. Parts I and II. Combined and Revised, Dordrecht 2000, s. 316. W literaturze polskiej zob.: R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych, Zakamycze, Kraków 2005, s. 157. 8.

(4) Piotr Kukuryk. 124. Tytułem przykładu, zgodnie z art. 4.110 pkt 1 PECL strona może uchylić się od postanowienia, które nie było przedmiotem indywidualnych uzgodnień, jeżeli powoduje ono na jej niekorzyść, sprzecznie z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu, istotne zachwianie równowagi pomiędzy wynikającymi w umowy prawami i obowiązkami obu stron, biorąc pod uwagę naturę świadczenia, które ma być zgodnie z umową wykonane, wszystkie inne postanowienia umowy oraz okoliczności istniejące w chwili jej zawarcia. W powyższym zakresie zachodzi zatem do ograniczenia zasady autonomii kontraktowej stron w zakresie swobody kształtowania treści umowy9. Sprzeczność umowy z prawem została uregulowana dopiero w ogłoszonej w 2002 r. trzeciej części Zasad (rozdział XV bezprawność, illegality). Kwestie te wykazują ścisły związek z zasygnalizowaną powyżej materią rozdziału IV (ważność), dlatego w kolejnym wydaniu wszystkich trzech części Zasad powinny one zostać umieszczone w odrębnym dziale zmodyfikowanego rozdziału IV. Zgodnie z art. 15.101 PECL umowa nie wywołuje skutków, w zakresie w jakim jest sprzeczna z zasadami uznanymi za fundamentalne w ustawodawstwach państw członkowskich Unii Europejskiej (principles recognised as fundamental in the law of the Member States of the European Union). Sposób sformułowania powyższego artykułu wskazuje wyraźnie na chęć uniknięcia przy ocenie sprzeczności umowy z prawem odwoływania się do mających zróżnicowaną treść w poszczególnych porządkach prawnych pojęć niemoralności, bezprawności, porządku publicznego, polityki publicznej. Punkt odniesienia przy ocenie sprzeczności umowy z podstawowymi zasadami, o których mowa w powyższym przepisie powinny stanowić przepisy zawarte w traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Europejskiej Karcie Praw Podstawowych10. Sformułowanie „umowa nie wywołuje skutków” (a contract is of no effect) jest przy tym rozumiane w doktrynie, jako służące do oznaczenia skutku w postaci bezwzględnej nieważności zawartej umowy11. 1.3. Uzgodnienie „treści umowy” – podstawowa przesłanka jej zawarcia. Zgodnie z art. 2.101 PECL określającym w sposób ogólny przesłanki zawarcia umowy, umowę uważa się za zawartą z chwilą, kiedy strony wyraziły zamiar stworzenia wiążącego je stosunku prawnego oraz uzgodniły jego wystarczającą treść, 9 Por. R. Stefanicki, Zasady europejskiego prawa umów (PECL), „Studia Prawnicze” 2005, z. 3, s. 113.. 10 Zob. szczegółowo O. Lando i in., Principles of European Contract Law. Part III, Dordrecht 2003, s. 211–212. 11. P. Meijknecht, op. cit., s. 50..

(5) Treść umowy według Zasad…. 125. nie wymagając przy tym spełnienia żadnych innych warunków. Wystarczający poziom porozumienia co do treści umowy uważa się przy tym za osiągnięty wówczas, gdy jej postanowienia zostały wystarczająco dookreślone, tak aby nadawała się ona do wykonania, albo mogą być one ustalone na podstawie Zasad. Jeżeli jednak któraś ze stron uzależnia zawarcie umowy od uzgodnienia określonej kwestii, umowa nie istnieje, dopóki porozumienie w tej kwestii nie zostanie osiągnięte (art. 2.103 PECL). Warunkiem koniecznym do skutecznego zawarcia umowy jest zatem złożenie przez strony zgodnych oświadczeń woli pozwalających, na podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych, na określenie ich wzajemnych, zasadniczych uprawnień i obowiązków12. W przeciwnym wypadku, gdyby z treści zawartego przez strony kontraktu te prawa i obowiązki nie wynikały, nie mógłby on zostać wykonany. Abstrakcyjne, w oderwaniu od konkretnego kontraktu, ustalenie znaczenia pojęcia „wystarczająco dookreślone postanowienia umowy” jest zadaniem trudnym do wykonania. W „Komentarzu” do Zasad zwraca się jednak uwagę, że większość zawieranych w obrocie kontraktów ma charakter umów zwykłych, typowych (np. sprzedaży, świadczenia usług, ubezpieczenia). W odniesieniu do tych umów, warunkiem ich skutecznego zawarcia jest osiągnięcie przez strony porozumienia co do typu umowy (np. sprzedaży) oraz jej kilku zasadniczych postanowień (odnoszących się do przedmiotu umowy, jego ilości). W pozostałym zakresie, w kwestiach nieuregulowanych przez strony (odnośnie do ceny, czy też jakości świadczenia) zastosowanie mogą znaleźć dyspozytywne regulacje zawarte w rozdziale 6 PECL (Treść i skutki), przede wszystkim w art. 6.102 PECL oraz art. 6.104 – 6.108 PECL13. Artykuły 6.104–6.107 PECL wskazują na różne metody ustalenia ceny lub innego postanowienia umownego w zawieranej przez strony umowie. Jeżeli zatem w ogóle nie określono ceny ani sposobu jej ustalenia, domniemywa się, że strony ustaliły cenę rozsądną (reasonable price). Powyższe domniemanie nie ma więc zastosowania w sytuacji, jeśli strony w zawartej przez siebie umowie określiły co 12 Elementem kształtującym treść umowy są także oświadczenia złożone przed lub w chwili jej zawarcia lub poza jej kontekstem. Zgodnie z art. 6.101 pkt 1 PECL oświadczenie złożone przez stronę przed lub w chwili zawarcia umowy uważa się za stanowiące źródło zobowiązań umownych (a zatem także współkształtujące treść umowy), jeżeli druga strona w taki właśnie sposób, działając rozsądnie, zrozumiała je w danych okolicznościach. Za źródło zobowiązań umownych uważa się także udzielone przez profesjonalnego dostawcę w trakcie działań marketingowych lub reklamy, albo w inny sposób przed zawarciem umowy informacje o jakości lub przeznaczeniu usług, towarów lub innych dóbr. Reguła powyższa ulega wyłączeniu w wypadku, gdy zostanie wykazane, że druga strona umowy wiedziała lub nie mogła nie wiedzieć, że informacje te były nieprawidłowe (art. 6.101 pkt 2 PECL). 13. O. Lando, H. Beale, Principles…,Parts I and II, s. 147..

(6) 126. Piotr Kukuryk. prawda cenę, lecz zrobiły to w sposób niepozwalający na jej precyzyjne ustalenie (wprost lub w drodze odwołania się do innych kryteriów). W takim wypadku w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy. Zasady dopuszczają także możliwość ustalenia ceny lub innego postanowienia umownego przez jedną ze stron. Ustalenie takie powinno być jednak racjonalne. W przeciwnym wypadku (oczywistej nieracjonalności) powinno być ono zastąpione, bez względu na przeciwne postanowienia stron, przez cenę rozsądną albo inne rozsądne postanowienie. Popularną, szczególnie w odniesieniu do kontraktów zawieranych w handlu międzynarodowym, metodą ustalenia ceny lub innego postanowienia umownego jest wskazanie przez strony kontraktu, niezależnej od nich osoby trzeciej (eksperta), która dokona ustalenia brakujących składników treści umowy. Zamieszczenie w umowie takiej klauzuli może pociągać za sobą dwojakiego rodzaju niebezpieczeństwa. Przede wszystkim może okazać się, że wyznaczona osoba trzecia nie jest w stanie z przyczyn obiektywnych albo nie chce wykonać nałożonego na nią zadania. W takim wypadku Zasady ustanawiają domniemanie wzruszalne, zgodnie z którym strony upoważniają sąd do wyznaczenia innej osoby w celu dokonania takich ustaleń, natomiast jeżeli cena albo inne postanowienie umowne ustalone przez osobę trzecią jest w sposób oczywisty nieracjonalne, powinno być ono zastąpione przez cenę rozsądną lub inne rozsądne postanowienie. Szczególnie w odniesieniu do kontraktów długoterminowych, w których cena może być określona poprzez wskazanie podstaw do jej ustalenia w drodze odesłania do innego niż pieniądz miernika wartości, znaczenie ma sformułowana w art. 6.107 PECL zasada, zgodnie z którą, jeżeli cena albo inne postanowienie umowne ma być ustalone przez odwołanie się do kryterium, które nie istnieje, wygasło lub nie jest już dostępne, powinno być ono zastąpione przez kryterium będące jego najbliższym odpowiednikiem. Reguła zawarta w art. 6.108 PECL pozwala, w braku odmiennego zastrzeżenia umownego, na ustalenie jakości świadczenia dłużnika. Kwestia ta ma istotne znaczenie nie tylko dla rekonstrukcji pełnej treści zawartej przez strony umowy, ale także dla oceny, czy zobowiązanie dłużnika zostało w należyty sposób wykonane. Jeżeli zatem w umowie nie określono jakości świadczenia, strona powinna zaofiarować świadczenie co najmniej na średnim poziomie. Prima facie dostrzegalne jest podobieństwo powyższej regulacji z art. 357 polskiego Kodeksu cywilnego (jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości). Należy jednak zwrócić uwagę, że o ile w Kodeksie cywilnym jest mowa o średniej jakości tylko w odniesieniu do stanowiących przedmiot.

(7) Treść umowy według Zasad…. 127. świadczenia dłużnika rzeczy oznaczonych co do gatunku, Zasady rozszerzają wymóg średniej jakości (poziomu) świadczenia także na usługi14. Nie można także wykluczyć sytuacji, że żadna ze sformułowanych powyżej reguł nie będzie mogła znaleźć zastosowania do usunięcia luk powstałych w zawartej przez strony umowie. W analizowanym wypadku brakująca treść umowy może zostać uzupełniona przez sąd lub arbitra na podstawie art. 6.102 PECL. Zgodnie z nim, oprócz wyraźnych postanowień (express terms), umowa może także zawierać postanowienia dorozumiane (implied terms) wynikające z woli stron, istoty i celu umowy oraz zasad dobrej wiary i uczciwego obrotu. Pierwsze ze wskazanych kryteriów odwołuje się do dorozumianej woli stron. Należy zatem ustalić co strony, działające zgodnie z zasadą dobrej wiary i uczciwego obrotu, uzgodniłyby gdyby samodzielnie postanowiły uregulować daną kwestię. Określenie natury i celu kontraktu powinno uwzględniać przede wszystkim optymalny sposób wykonania umowy. Materiału niezbędnego do usunięcia luk w tym zakresie należy szukać zarówno w innych, podobnych umowach zawieranych w obrocie, jak również w konwencjach międzynarodowych regulujących daną kwestię. Trzecie ze wskazanych kryteriów (zasada dobrej wiary i uczciwego obrotu) odsyła do kryteriów pozaprawnych, stanowiących miernik oceny działania stron w stosunkach gospodarczych15. Przy stosowaniu powyższych przepisów powinno się także uwzględnić art. 1.105 pkt 1 PECL nakazujący inkorporację do treści umowy zwyczajów, na które strony się zgodziły oraz ustalonej pomiędzy nimi praktyki. Ponadto strony są związane zwyczajami, które byłyby zazwyczaj uważane za właściwe przez osoby będące w takiej samej sytuacji co strony, chyba że zastosowanie danego zwyczaju nie byłoby rozsądne (art. 1.105 pkt 2 PECL). Sformułowana w art. 2.101 pkt 1 lit b PECL przesłanka w postaci uzgodnienia przez strony wystarczającej treści umowy wynika także implicite z analizy innych szczegółowych przepisów Zasad określających przede wszystkim tryby zawarcia kontraktu. W klasycznym dla prawa cywilnego trybie ofertowym wyraźnie zastrzega się, że propozycję uważa się za ofertę m.in. wówczas, gdy zawiera postanowienia wystarczająco dookreślone dla zawarcia umowy (art. 2.201 pkt 1 lit b PECL). Z chwilą dojścia do oferenta oświadczenia woli adresata o przyjęciu oferty (czyli de facto zgody na treść oferty) umowa jest uważana za zawartą (art. 2.205 pkt 1 PECL)16. Elementem współkształtującym treść umowy mogą stać się także ogólne warunki umów, opracowane przez jedną lub więcej stron. W tym kontekście szczególną uwagę należy zwrócić na art. 2.104 pkt 1 PECL. Strona 14. Ibidem, s. 314–315.. Ibidem, s. 302–304.. 15. Zob. także art. 2.208 PECL regulujący kwestię modyfikującego przyjęcia oferty.. 16.

(8) 128. Piotr Kukuryk. posługująca się ogólnymi warunkami umowy (zawierającymi postanowienia niebędące przedmiotem indywidualnych uzgodnień) może powoływać się na nie względem drugiej strony, która ich nie znała, tylko wówczas gdy podjęła rozsądne działania w celu stworzenia drugiej stronie możliwości zapoznania się z nimi najpóźniej w chwili zawarcia umowy. Zasady zastrzegają przy tym, że samo powołanie się w dokumencie umowy na takie postanowienia nie oznacza jeszcze stworzenia stronie możliwości zapoznania się nimi, nawet jeżeli podpisze ona dokument (art. 2.104 pkt 2 PECL). Postanowienia zawarte w ogólnych warunkach umów, odnośnie do których stworzono drugiej stronie możliwość zapoznania się z nimi, współkształtują zatem treść zawartej przez strony umowy. W przeciwnym wypadku umowa może wiązać strony, ale z wyłączeniem tych postanowień, które nie były przedmiotem indywidualnych uzgodnień. W tym zakresie nie stają się one składnikiem zawartej umowy. Często, zwłaszcza w obrocie obustronnie profesjonalnym, zdarza się, że obie strony posługują się sformułowanymi przez siebie ogólnymi warunkami umów. W omawianym wypadku może dojść do tzw. konfliktu formularzy (the battle of forms), a więc sytuacji, gdy każdy z wzorów w odmienny sposób reguluje określoną kwestię. Z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania istotne znaczenie ma reguła zawarta w art. 2.209 pkt 1 in fine PECL zgodnie z którą, ogólne warunki stają się częścią umowy w zakresie, w jakim ich treść jest zgodna. W pozostałym zakresie sprzeczne postanowienia wzorców „znoszą się” wzajemnie, a umowa zostaje zawarta bez uregulowania danej kwestii. Powyższy skutek może być jednak przez każdą ze stron wyłączony w drodze stosownego oświadczenia (zob. art. 2.209 pkt 2 PECL). W Zasadach nie uwzględniono zatem w analizowanym wypadku żadnej z dwóch konkurujących ze sobą w prawie cywilnym koncepcji (the „last shot” theory albo the „first shot” theory)17. W zawartej umowie pisemnej strony mogą także zawrzeć tzw. klauzulę integracyjną (a merger clause). Skutki prawne jej zamieszczenia zależą od tego, czy jej treść została uzgodniona indywidualnie przez strony, czy też nie. W pierwszym wypadku polegają one na eliminacji z treści umowy wszelkich wcześniejszych oświadczeń, zobowiązań i uzgodnień, które nie znalazły się ostatecznie w podpisanym przez strony dokumencie. Jeżeli zaś klauzula nie była uzgadniana indywidualnie, uważa się, że stwarza jedynie domniemanie (wzruszalne), że strony nie zamierzały swoich wcześniejszych oświadczeń, zobowiązań bądź uzgodnień traktować jako części umowy. Reguła ta nie może być przy tym wyłączona ani ograniczona. Bez względu na sposób uzgodnienia treści klauzuli integracyjnej, wcześniejsze oświadczenia stron mogą być co do zasady wykorzystywane przy interpretacji umowy (art. 2.105 pkt 1–3 PECL). 17. Zob. szczegółowo: O. Lando, H. Beale, Principles…, Parts I and II, s. 183–184..

(9) Treść umowy według Zasad…. 129. Na zakończenie rozważań zawartych w niniejszym punkcie należy zwrócić także uwagę na art. 6.103 PECL określający skutki prawne zawarcia przez strony umowy pozornej. W razie pozorności kwalifikowanej, gdy zawarta przez strony umowa na ma celu ukrycie innej zamierzonej umowy (dyssymulowanej), w wewnętrznych stosunkach pomiędzy stronami przeważy zawarte porozumienie. W Zasadach nie określono skutków zewnętrznych takiej umowy (względem osób trzecich). W tym zakresie zastosowanie znajdą odpowiednie regulacje prawa krajowego właściwego dla danego kontraktu. 1.4. Treść umowy a zasada pacta sunt servanda. Zasada pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać) stanowi jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego. Strona powinna zatem wykonać swoje zobowiązania zgodnie z treścią zawartej umowy, nawet jeżeli ich wykonanie stało się bardziej uciążliwe czy to z powodu wzrostu kosztów świadczenia, czy też dlatego że zmniejszyła się wartość świadczenia, które ma ona w zamian otrzymać (art. 6.111 pkt 1 PECL). Pomimo jej kluczowego znaczenia dla bezpieczeństwa obrotu, nie ma ona jednak charakteru bezwzględnego i absolutnego. W przeciwnym wypadku mogłoby dojść niekiedy do rażącego pokrzywdzenia jednej ze stron umownego stosunku zobowiązaniowego. Wyrazem tych tendencji jest art. 6.111 pkt 2–3 PECL, w którym sformułowano klauzulę nadzwyczajnej zmiany okoliczności (change of circumstances). Zatem gdy wykonanie zobowiązania stanie się nadmiernie uciążliwe z powodu zmiany okoliczności, strony zobowiązane są rozpocząć negocjacje mające na celu zmianę umowy lub jej rozwiązanie pod warunkiem, że: – zmiana okoliczności nastąpiła po zawarciu umowy, – prawdopodobieństwo zmiany okoliczności nie mogło być rozsądnie brane pod uwagę w chwili zawierania umowy, – nie można było wymagać od strony, której dotyczy zmiana okoliczności, aby zgodnie z umową miała ponieść ryzyko takich zmian. Jeżeli strony w odpowiednim czasie nie osiągną porozumienia, sąd może rozwiązać lub zmienić umowę, co nie wyłącza możliwości zasądzenia dodatkowego odszkodowania od strony, która odmawiała udziału w negocjacjach lub je zerwała w sposób sprzeczny z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu. Modyfikując treść zawartej przez strony umowy, sąd może w szczególności w inny sposób oznaczyć sposób wykonania zobowiązania (czas, miejsce, sposób spełnienia świadczenia), czy też zmienić wysokość wzajemnych świadczeń stron. Przyznana w tym zakresie sądowi swoboda nie ma jednak charakteru nieograniczonego. Sąd zmieniając treść poszczególnych klauzul umownych zawartych w kontrakcie nie może bowiem stworzyć zobowiązaniowego stosunku umownego o treści całkowicie odmiennej niż pierwotnie uzgodniona przez strony..

(10) Piotr Kukuryk. 130. 1.5. Treść umowy a elementy czynności prawnej – warunek. W rozważaniach nad pojęciem „treść czynności prawnej” zwykle dokonuje się wyróżnienia tzw. elementów (składników) czynności prawnej (essentialia negotii, naturalia negotii, accidentalia negotii)18. Powyższy podział ma charakter doktrynalny i nie znajduje wyraźnego odzwierciedlenia w tekście Zasad. Niemniej jednak PECL regulują warunek, klasyfikowany w doktrynie jako tzw. element nieistotny (accidentalia negotii). Problematyce warunku (condition) poświecono cały rozdział 16 ogłoszonej w 2002 r. III części Zasad. Aktualna lokalizacja omawianych przepisów ma jednak charakter czasowy i docelowo powinny one znaleźć się w analizowanym już powyżej rozdziale 6 (treść i skutki) PECL19. Analogicznie jak w większości europejskich systemów prawa cywilnego warunek został określony jako zdarzenie przyszłe i niepewne (uncertain future event), od zaistnienia którego strony uzależniają powstanie (przy warunku zawieszającym) lub ustanie (przy warunku rozwiązującym) zobowiązania umownego (contractual obligation, zob. art. 16.101 PRCL). Zasady określiły także, jak należy ocenić sytuację, w której strona, której zależy na nieziszczeniu się lub ziszczeniu się warunku, w sposób sprzeczny z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu oraz współpracy, przeszkodzi jego ziszczeniu się, względnie doprowadzi do jego ziszczenia się. W pierwszym wypadku powstają takie skutki, jakby warunek się ziścił, natomiast w drugim wypadku takie, jakby warunek się nie ziścił (art. 16.102 PECL). Zgodnie z art. 16.103 PECL ziszczenie się warunku zawieszającego bądź rozwiązującego wywołuje skutki prawne na przyszłość (prospecticve effect, skutek ex nunc), chyba że strony inaczej postanowiły. 2. Treść umowy według Reguł międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT 2.1. Uwagi wstępne. Przystępując do analizy pojęcia „treść umowy” w znaczeniu nadanym mu przez Reguły UNIDROIT, należy zacząć od stwierdzenia, że również w omawianym zakresie pełną aktualność zachowują uwagi sformułowane w zagadnieniach wstępnych do pierwszej części niniejszego opracowania. Pojęcie „treść umowy”, którym się posłużono w Regułach ma bardzo zbliżone znaczenie do analogicznego terminu użytego w Zasadach europejskiego prawa kontraktów. Sposób sfor18 W literaturze polskiej zob.: Z. Radwański w: System prawa prywatnego, t. 2. Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002 s. 259–262.. O. Lando, E. Clive, A. Prüm, R. Zimmermann, Principles… Part III, s. 229.. 19.

(11) Treść umowy według Zasad…. 131. mułowania odpowiednich przepisów odnoszących się do analizowanego pojęcia wykazuje zazwyczaj dużą zbieżność. W wewnętrznej, quasi-kodeksowej systematyce Reguł, problematyce treści umowy poświęcono rozdział piąty zatytułowany pierwotnie20 treść (content, art. 5.1 – 5.8). W następstwie modyfikacji dokonanych w 2004 r. zmianie uległa nazwa rozdziału (treść i prawa osoby trzeciej, content and third party rights), a jego pierwotne przepisy zostały ujęte w nowej sekcji pierwszej (art. 5.1.1–5.1.9). Analogicznie do PECL, pełna rekonstrukcja pojęcia „treść umowy” wymaga sięgnięcia do wielu innych przepisów Reguł UNIDROIT21. Z uwagi na zasygnalizowaną powyżej zbieżność regulacji, szczególną uwagę należy zwrócić na regulacje odmienne, ograniczając się w pozostałym zakresie do prostego przytoczenia treści odpowiednich artykułów. 2.2. Zasada swobody umów. Zasada swobody umów, zwana także zasadą swobody kontraktowej uznana została przez twórców Reguł UNIDROIT za zasadę podstawową, determinującą brzmienie wielu innych przepisów Reguł. Sposób, w jaki została ona sformułowana, wykazuje daleko idącą analogię do jej ujęcia w art. 1.102 pkt 1 PECL. Zgodnie z art. 1.1 Reguł strony mogą swobodnie zawierać umowę i kształtować jej treść. Sama formuła została zatem wyrażona w identyczny sposób; brak jednak w art. 1.1. Reguł syntetycznego ujęcia jej ograniczeń. Nie oznacza to jednak, że takich wyjątków nie ma, wynikają one jednak z następnych artykułów Reguł. Stosownie bowiem do art. 1.7 Reguł każda ze stron powinna postępować (także kształtując treść umowy) zgodnie z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu, a ponadto należy mieć na uwadze, że niektóre z przepisów mają charakter bezwzględnie obowiązujący, ograniczając zakres swobody kontraktowej stron (zob. art. 1.5 Reguł)22. Warto wspo20. W wersji Reguł z 1994 r.. Zwrócił na to uwagę J. Rajski, pisząc: „Zasady zawierają szereg postanowień odnoszących się do treści kontraktów międzynarodowych. Zamieszczono je w rozdz. 5, który został wyodrębniony z początkowo proponowanego większego rozdziału obejmującego przepisy odnoszące się do wykonywania zobowiązań (obecnie rozdz. 6). Niektóre z postanowień zawartych w tym ostatnim rozdziale dotyczą także treści zobowiązań, regulując zagadnienia czasu, miejsca czy sposobu wykonywania zobowiązań oraz zobowiązań pieniężnych”. Zob. J. Rajski, Treść kontraktu w świetle Zasad Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki. Studia z Prawa Gospodarczego i Handlowego, Kraków 1996, s. 320. Powyższe stwierdzenie Autora potwierdza tezę, że systematyka zarówno PECL jak i Zasad UNIDROIT ma w wielu wypadkach charakter przypadkowy. Zbliżone bowiem przedmiotowo zagadnienia regulowane są w różnych rozdziałach, których tytuły nie odzwierciedlają często ich faktycznej treści. 21. Idem, Zasady międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1996, z. 2, s. 247. 22.

(12) Piotr Kukuryk. 132. mnieć, że Reguły, podobnie jak PECL, posługują się pojęciem zasad dobrej wiary i uczciwego obrotu (good faith and fair dealing). Wydaje się, że sposób rozumienia tego pojęcia powinien być analogiczny do PECL. 2.3. „Treść umowy” a zawarcie kontraktu. W przeciwieństwie do art. 2.101 PECL w Regułach UNIDROIT nie jest sformułowana expressis verbis generalna zasada, zgodnie z którą umowę uważa się za zawartą z chwilą, kiedy strony uzgodniły m.in. wystarczającą treść wiążącego je stosunku prawnego. Nie oznacza to jednak, że nie można jej wyinterpretować z całokształtu regulacji zamieszczonej przede wszystkim w rozdziale 2 Reguł (zawarcie). W tym kontekście należy zwrócić przede wszystkim uwagę na art. 2.2 definiujący pojęcie oferty (propozycja zawarcia umowy, która musi być wystarczająco precyzyjna i wyrażać zamiar oferenta związania się umową w razie jej przyjęcia) oraz art. 2.6 określający sposób jej przyjęcia (oświadczenie lub inne postępowanie adresata, wyrażające jego zgodę na ofertę)23. Wydaje się zatem, że także na gruncie reguł UNIDROIT warunkiem koniecznym do skutecznego zawarcia umowy jest złożenie przez strony zgodnych oświadczeń woli pozwalających, na podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych, na określenie ich wzajemnych, zasadniczych uprawnień i obowiązków. Strony mogą jednak ustalić, że pewne elementy treści umowy zostaną dookreślone w przyszłości bądź w trakcie negocjacji lub w drodze określenia przez osobę trzecią (por. art. 2.14 Reguł). W zbliżony sposób do PECL uregulowano także problematykę zawarcia umowy na podstawie ogólnych warunków umów (art. 2.19–2.22 Reguł) oraz tzw. klauzule wyłączności umowy – merger clause (art. 2.17 Reguł). Należy w tym kontekście podkreślić, że zgodnie z art. 5.1 Reguł zobowiązania umowne stron mogą być wyraźne lub dorozumiane (express or implied). Treść umowy i wynikające z niej zobowiązania nie są ograniczone zatem tylko do tego, co zostało w niej wyrażone w sposób wyraźny, lecz obejmuje także to, co wynika z niej w sposób pośredni. Art. 5.2 Reguł wskazuje przy tym, że owe dorozumiane prawa i obowiązki kontraktowe wynikają z: natury i celu umowy (lit. a), praktyki ustalonej między stronami i ze zwyczajów (lit. b), zasad dobrej wiary (lit. c) oraz tego, co się wydaje rozsądne (lit. d). Reguły posługując się różnego rodzaju zwrotami niedookreślonymi (np. formułując odesłanie do zasady rozsądku – reasonableness) nie podają jednocześnie żadnej wskazówki, co do sposobu, w jaki należy wywodzić z nich poszczególne prawa i obowiązki stron umowy. Treść umowy determinuje także charakter zobowiązań, jakie z niej wynikają24. W tym zakresie Reguły opierają się na wykształconej w doktrynie francuskiej Zob. także art. 2.11 i 2.12 Reguł. odnoszące się m.in. do modyfikacyjnego przyjęcia oferty.. 23. 24. Treść kontraktu…, s. 322..

(13) Treść umowy według Zasad…. 133. koncepcji zakładającej podział zobowiązań na tzw. zobowiązania rezultatu oraz zobowiązania starannego działania. Zgodnie z art. 5.4 Reguł dłużnik w zobowiązaniu rezultatu powinien osiągnąć przyrzeczony rezultat, natomiast w zobowiązaniu starannego działania powinien przy jego wykonywaniu wykazać się starannością i przezornością wymaganą od osoby rozsądnej, o podobnych przymiotach i w podobnych okolicznościach25. Jak trafnie zauważa J. Rajski: „włączenie do Zasad powyższego rozróżnienia uznano za celowe m.in. dlatego, aby zwrócić uwagę kontrahentów na możliwość różnorodnego kształtowania poziomu intensywności łączących ich więzi kontraktowych”26. Same Reguły wskazują jednocześnie na kryteria pozwalające na zaklasyfikowanie danego zobowiązania jako starannego działania lub rezultatu. Stosownie do brzmienia art. 5.5 Reguł należy w tym zakresie wziąć w szczególności pod uwagę takie okoliczności, jak: sposób, w jaki zobowiązanie zostało wyrażone w umowie (lit. a); cenę i inne postanowienia umowy (lit. b) – z reguły bowiem ustalenie wysokości wynagrodzenia na bardzo wysokim poziomie może sugerować, że wolą stron umowy było nadanie zobowiązaniu charakteru starannego działania; stopień ryzyka, z jakim normalnie wiąże się osiągnięcie zamierzonego celu (lit. c) – im większe ryzyko, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zobowiązanie ma charakter rezultatu; wpływ, jaki na wykonanie zobowiązania może wywrzeć druga strona (lit. d). Reguły UNIDROIT, podobnie jak PECL, odnoszą się także do problematyki jakości świadczenia oraz sposobu ustalenia ceny w kontrakcie. Zwarta w nich regulacja wykazuje bardzo duże podobieństwo treściowe w stosunku do tej, sformułowanej w Zasadach europejskiego prawa umów. Odpowiednikiem art. 6.106 PECL jest art. 5.6 Reguł. Zgodnie z nim, jeżeli jakość świadczenia nie została w umowie oznaczona, ani nie można jej określić na podstawie umowy, powinna być ona rozsądna (reasonable) i przynajmniej średnia przy uwzględnieniu okoliczności. W jednym rozbudowanym art. 5.7 Reguł ujęto zaś w sposób syntetyczny problematykę uregulowaną w art. 6.104–6.108 PECL. Inne ujęcie redakcyjne nie powinno jednak skutkować odmiennym sposobem interpretacji obu odpowiadających sobie regulacji. Stosownie do art. 5.7 ust. 1 Reguł, jeżeli umowa nie określa ceny, ani nie przewiduje innego sposobu jej ustalenia, w braku odmiennych postanowień przyjmuje się, że strony odwołują się do cen zwyczajowo stosowanych przy zawieraniu umów w danej dziedzinie handlu za te same świadczenia w podobnych okolicznościach, a w braku takich cen do ceny rozsądnej. Na marginesie należy zaznaczyć, ze zarówno regulacja prawna zawarta w Zasadach PECL, jak i w Regułach UNIDROIT jest wzorowana w omawianym 25 W literarurze polskiej zob. m.in.: W. Czachórski, Zobowiązania – zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 238–239. 26. J. Rajski, Treść kontraktu…, s. 324..

(14) Piotr Kukuryk. 134. zakresie na postanowieniu art. 55 konwencji ONZ o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzonej w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r.27 Reguły dopuszczają także możliwość ustalenia ceny przez jedną ze stron. Jeżeli jednak ustalona w ten sposób cena jest nierozsądna, powinna ona zostać zastąpiona ceną rozsądną niezależnie od odmiennych postanowień kontraktu (zob. art. 5.7 ust. 2 Reguł). Art. 5.7 ust. 3 odnosi się do umów, w których ustalenie ceny pozostawiono osobie trzeciej. Jeżeli osoba ta nie chce bądź nie może dokonać takiego określenia, wówczas należy przyjąć cenę rozsądną. Gdy zaś cena została ustalona przez strony na podstawie czynnika, który nie istnieje, przestał istnieć lub przestał być dostępny zgodnie z art. 5.7 ust. 4 Reguł, należy go zastąpić przez czynnik najbardziej do niego zbliżony. Truizmem jest stwierdzenie, że Reguły „nie zawierają odpowiedzi na wszystkie problemy łączące się z ustalaniem treści międzynarodowych kontraktów handlowych”28. Należy w takim wypadku odwołać się do postanowień ogólnych zawartych w rozdziale 1, w tym do art. 1.8 Reguł nakazującego inkorporację to treści umowy zwyczajów oraz ustalonej między stronami praktyki. 3. Wnioski Pojęcie „treść umowy” (czy szerzej treść czynności prawnej), choć występuje zarówno w tekście PECL, jak i Reguł UNIDROIT nie zostało w żadnym z wymienionych aktów w sposób precyzyjny zdefiniowane. Wymienione akty dostarczają jedynie materiału normatywnego, służącego przede wszystkim doktrynie do bliższego określenia zakresu tego pojęcia. Należy przy tym zauważyć, że pojęcie to powinno być rekonstruowane nie tylko na podstawie materiału normatywnego zawartego w odpowiednich rozdziałach PECL i Reguł UNIDROIT, ale także na podstawie wielu innych norm zamieszczonych często w sposób całkowicie dowolny z punktu widzenia systematyki w obu wzmiankowanych wyżej aktach29. Wydaje się, że omawianie analizowanego pojęcia tylko na podstawie wykładni Dz.U. z 1997, nr 45, poz. 286.. 27. 28. Ibidem, s. 329.. O dowolności w zamieszczaniu poszczególnych regulacji w obu aktach może przykładowo świadczyć fakt, że w Zasadach PECL klauzula rebus sic stantibus została umieszczona w rozdziale 6 (Teść i skutki), natomiast w Regułach UNIDROIT bardzo zbliżone ujęcie tego problemu zawarto w rozdziale 6 (Wykonanie zobowiązań). Jednocześnie w rozdziale 5 poświęconym treści kontraktu zawarto regulacje mające bardzo luźny związek z pojęciem treści umowy (zob. np. na statuowany w art. 5.3 Reguł obowiązek współpracy stron umowy przy wykonaniu zobowiązań czy też zawartą w art. 5.8 zasadę dopuszczalności rozwiązania umowy zawartej na czas nieokreślony z zachowaniem rozsądnego terminu wypowiedzenia). 29.

(15) Treść umowy według Zasad…. 135. systemowej prowadziłoby do znacznego i niczym nieuzasadnionego zawężenia rozważań i w konsekwencji fragmentarycznego ujęcia zagadnienia. W literaturze przedmiotu często spotkać można stwierdzenie jakoby prace podjęte nad Zasadami europejskiego prawa umów, czy też szerzej nad Europejskim kodeksem cywilnym, którego Zasady tworzyć będą immanentną część, stanowić miały nowy, przełomowy etap rozwoju europejskiego prawa prywatnego30. Wydaje się, że stwierdzenie to należy uznać za zbyt daleko idące. Można się zgodzić, że „nowy etap rozwoju” polega przede wszystkim na zmianie podejścia do omawianego problemu z punktu widzenia ideologicznego. W płaszczyźnie bowiem analizy prawnej poszczególnych zapisów zawartych w Zasadach PECL okazuje się, że wnoszą one do współczesnej cywilistyki europejskiej stosunkowo niewiele. Już pobieżna analiza odpowiednich zapisów zawartych w PECL oraz w Regułach UNIDROIT prowadzi do wniosku, że Zasady powtarzają często in extenso regulację zawartą we wcześniejszych chronologicznie Regułach UNIDROIT. The Contents of a Contract according to European Contract Law and the UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts The notion of “contents of a contract” (or, more broadly, the content of a legal action), which appears both in the text of the PECL and in the UNIDROIT Principles, is not precisely defined in either of these two acts. The above acts merely supply normative material that is primarily used in legal doctrine to define more precisely the scope of this notion. It should be noted that this notion needs to be reconstructed not only on the basis of the normative material contained in the relevant chapters of the PECL (Chapter 6 – Contents and Effects) and the UNIDROIT Principles (Section 1 of Chapter 5 – Content and Third-party Rights) but also on the basis of several other norms that are included, often in a completely haphazard fashion, in both of the above-mentioned acts. For it seems that to discuss the notion concerned only on the basis of a systemic interpretation would lead to a significant and unjustified narrowing of the analysis and, consequently, to a fragmentary understanding of the issue. The term “contents of a contract” used in the UNIDROIT Principles is very similar in meaning to the analogous term used in the Principles of European Contract Law. The very method by which the relevant provisions relating to the notion concerned are formulated is usually very similar.. Zob. np.: J. Rajski, Nowy etap rozwoju europejskiego prawa prywatnego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006, z. 1, s. 109 i nast. 30.

(16)