Metodyka analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 827. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Marek Szarucki Katedra Analiz Strategicznych. Metodyka analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych 1. Uwagi wstępne Przegląd literatury przedmiotu wskazuje na brak wyczerpujących opracowań dotyczących metodyki prowadzenia analiz porównawczych w badaniach międzynarodowych. Niewątpliwie jednym z głównych powodów tej sytuacji są trudności związane z przygotowaniem odpowiedniego zestawu metod i technik badawczych oraz zasad ich stosowania, które pozwolą na przeprowadzenie rzetelnej analizy porównawczej oraz sformułowanie wniosków z uwzględnieniem międzynarodowego kontekstu tej problematyki. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie metodyki wykorzystania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych. W artykule zaprezentowano ujęcie analizy porównawczej w literaturze przedmiotu, wskazano na problemy metodyczne wykorzystania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych, przedstawiono zasady stosowania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych oraz wnioski z rozważań. 2. Analiza porównawcza w literaturze przedmiotu Wielu autorów używa słowa „analiza” w bardzo szerokim znaczeniu jako synonimu słowa „badanie”, dlatego warto zdefiniować następujące podstawowe terminy powiązane z tematem niniejszego opracowania: metodyka badawcza, analiza porównawcza oraz badania międzynarodowe. Konieczne jest wyjaśnienie różnicy pomiędzy metodologią, metodyką i techniką badawczą..

(2) Marek Szarucki. 52. Ważne jest rozróżnienie metodologii oraz metodyki. Metodologia jest nauką o metodach badania stosowanych w jakiejś nauce czy naukach1. Terminy „metoda badawcza” i „badanie” mogą być używane w szerszym bądź węższym znaczeniu. W rozumieniu węższym badanie to „ten fragment ogółu czynności naukowych, ten odcinek procesu poznawczego, który polega na zbieraniu i analizie danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z rzeczywistością badaną i który zmierza do uzyskania odpowiedzi na sformułowane uprzednio pytanie czy do rozstrzygnięcia prawdziwości sformułowanej hipotezy”2. Każde badanie można określić jako proces składający się z kilku faz lub etapów, które układają się sekwencyjnie w pewien cykl zamknięty3. Metodyka badawcza4 ma charakter procesowy i instrumentalny. J. Zieleniewski wyjaśnia istotę zróżnicowania systematycznych sposobów postępowania na metody i techniki, określając mianem metod sposoby zastosowane w szerszych fragmentach i rezerwując nazwę „technika” dla sposobów opisanych bardziej szczegółowo5. Zarówno w publikacjach naukowych, jak i w języku potocznym słowo „analiza” używane jest w wielu znaczeniach, dlatego istotny jest kontekst, w którym się ono pojawia. Termin „analiza” pochodzi od greckiego słowa analysis oznaczającego rozłożenie czegoś na części. Jest to metoda badawcza polegająca na rozłożeniu całości na elementy składowe i badaniu każdego z nich z osobna pod względem strukturalnym6. J. Penc definiuje analizę porównawczą (comparative analysis) jako technikę rozpoznawania rodzaju elementów tworzących daną całość na podstawie ich cech oraz ocenę sprawności funkcjonowania tej całości na tle przyjętego wzorca. Analiza porównawcza dotyczy konkretnego obiektu, który z reguły jest złożony i różni się od innych, stanowi zatem zbiór jemu właściwych cech o różnym potencjale informacji. Badanie złożonych obiektów lub zjawisk sprawia, że analiza porównawcza ma wiele wymiarów. Analiza porównawcza jest najczęściej wykorzystywana w badaniach wielkości i relacji finansowych i jest często nazywana komparatystyką finansową7. S. Mynarski definiuje analizę porównawczą jako analizę „opartą na porównaniu obiektów 1 2 3. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007, s. 13. Ibidem, s. 13.. S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2002.. Termin „metodyka” oznacza „poprawny metodologicznie zbiór dyrektyw, wskazujący sposoby działania, metody prowadzące do danego celu”. Np. metodyka badawcza wskazuje, jakie metody i techniki stosuje się, realizując określone zadania badawcze. Por. T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 119. 4. 5. J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, wyd. 7, PWN, Warszawa 1981, s. 30.. S. Mynarski [w:] Leksykon marketingu, red. J. Altkorn, T. Kramer, PWE, Warszawa 1998, s. 15, por. T. Pszczołowski, op. cit., s. 15. 6. 7. J. Penc, Leksykon biznesu, Placet, Warszawa 1997, s. 23–24..

(3) Metodyka analizy porównawczej…. 53. ze względu na wyróżnione cechy”8. S. Stachak zwraca uwagę na odmienne znaczenie czynności analizy i metody analizy9. Istnieją dwa rodzaje czynności analitycznych: fizyczne, polegające na dzieleniu przedmiotów fizycznych na części, i umysłowe, które polegają na wyróżnianiu przedmiotów oraz ich cech i relacji. Metodą analizy nazywany jest spójny zespół czynności badawczych, w których czynności analityczne odgrywają najważniejszą rolę. Porównania, które należą do podstawowych czynności poznawczych, polegają na stwierdzaniu istnienia albo braku takich samych cech jakościowych, takich samych albo różnych odmian cech jakościowych, a także takiego samego, podobnego albo różnego stopnia nasilenia tych samych cech występujących w różnych przedmiotach i zjawiskach10. Analizy porównawcze dotyczą m.in. zjawisk, zdarzeń, sekwencji zachowań we współczesnym życiu społeczno-gospodarczym lub w przeszłości. Na tej podstawie można przewidywać prawdopodobieństwo zachodzenia pewnych zdarzeń i (lub) zachowań innych osób (np. podmiotów gospodarczych) w przyszłości11. Porównywanie jest zatem jedną z głównych metod stosowanych w podejmowaniu decyzji, gdy dokonuje się wyboru jednej możliwości spośród wielu12. Badania międzynarodowe oraz metody analizy porównawczej dotyczą wielu istotnych kwestii i prowadzi się je na różne sposoby. W najprostszych definicjach podaje się, że za takie badania należy uznać te, które oparte są na danych pochodzących z co najmniej dwóch społeczeństw, krajów lub które przekraczają granice jednego kraju13. W bardziej skomplikowanych ujęciach podkreśla się walory poznawcze badań porównawczych, akcentując to, że ich celem jest ustalenie przyczyn pewnych zjawisk w określonych sytuacjach, miejscach i systemach oraz zbadanie adekwatności ich wyników w innych obszarach. 8 9. s. 211. 10. S. Mynarski [w:] Leksykon biznesu…, s. 19.. S. Stachak, Podstawy metodologii nauk ekonomicznych, Książka i Wiedza, Poznań 2006,. Ibidem, s. 213.. Por. K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa 2000, s. 60. 11. „Metoda porównawcza może wystąpić w dwóch wersjach: porównania otwartego i/lub zamkniętego. W porównywaniu otwartym nie ogranicza się a priori zakresu empirycznych przypadków i grup użytych do porównywania, dobierane są one, w miarę jak wzorzec interpretacji wyłania się w trakcie intelektualnego procesu zwanego analizą. Porównywanie zamknięte polega na dobraniu a priori grup porównawczych przed badaniem i analizą, po to by ograniczyć procesualny aspekt procedur i nadać im kształt struktury łatwej do kontrolowania”. Ibidem, s. 61. 12. 13 R. Klapper, The Magic and Mystery of Cross-national Research into Small and Medium-sized Enterprises and Sustainable Development, mimeo, ESC, Rouen 2002, za: P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005, s. 16..

(4) Marek Szarucki. 54. Jak stwierdził S. Wydymus, niemożliwe jest dokonanie pełnego przeglądu wszystkich kierunków badań związanych z szeroko pojętymi porównaniami międzynarodowymi14. Wynika to przede wszystkim z niezwykle dużej liczby publikacji dotyczących tego zagadnienia oraz faktu, że problematyka ta jest przedmiotem badań w licznych dyscyplinach naukowych. Na świecie istnieje wiele organizacji publicznych i niepublicznych15, agend rządowych i zespołów interdyscyplinarnych, które wykorzystują analizę porównawczą w skali całego świata, wybranych regionów, krajów. Jak wskazuje E. Urbańczyk, omawiane zagadnienie mieści się w zakresie taksonomii – „dziedzinie wiedzy noszącej zamiennie nazwy analizy wielowymiarowej, wielowymiarowej analizy porównawczej, metody analizy danych, teorii grupowania obiektów wielocechowych czy wielowymiarowej analizy obiektów wielocechowych”16. Z zaprezentowanego przeglądu definicji wynika, że porównania polegają na analizie badanego zjawiska w przestrzeni i czasie. Porównując obserwowane zjawiska lub obiekty w przestrzeni, używa się określenia „międzynarodowe”17, choć być może bardziej trafnym określeniem, zgodnie z zaleceniami P. Dominiaka, byłby termin „międzypaństwowe”18. W literaturze przedmiotu dominuje określenie „międzynarodowe” i ono właśnie jest stosowane w analizie porównawczej. Tego typu analizy prowadzone są na wiele różnych sposobów. J.L.C. Cheng podaje następujące podejścia do badań porównawczych19: – oparte na założeniu, że kraje różnią się od siebie pewnymi interesującymi badacza cechami; – polegające na tym, że w badaniach próbuje się identyfikować i opisywać podstawowe podobieństwa między krajami; – takie, w którym uznaje się za cel badań ustalenie prawidłowości rządzących badanymi zjawiskami i procesami w danej kwestii społecznej. Na podstawie przeglądu definicji rozpatrywanego zagadnienia w literaturze przedmiotu na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, że metodyka ana14 S. Wydymus, Metody wielowymiarowej analizy rozwoju społeczno-gospodarczego, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 62, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1984, s. 23. 15. W tym podmioty prowadzące działalność gospodarczą.. E. Urbańczyk, Koncepcja zastosowania metod taksonomicznych w procesie sektorowej analizy efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach, „Przegląd Organizacji” 1999, nr 6, s. 26. 16. W literaturze angielskojęzycznej najczęściej używane terminy to: international, cross-national, cross-border, cross-cultural, cross-societal, cross-economic. 17. 18. P. Dominiak, op. cit., s. 16.. J.L.C. Cheng, The Role of Cross-national Research in Organizational Inquiry: A Review and Proposal, Academy of Management Proceedings 1984, s. 90–94, za: P. Dominiak, op. cit., s. 16. 19.

(5) Metodyka analizy porównawczej…. 55. lizy porównawczej w badaniach międzynarodowych oznacza proces doboru prób badawczych w różnych krajach oraz przeprowadzenie analizy badanych przedmiotów i zjawisk zgodnie z odpowiednimi kryteriami w celu stwierdzenia takiego samego, podobnego albo różnego stopnia nasilenia badanych cech. 3. Problemy metodyczne wykorzystania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych Stosując międzynarodową analizę porównawczą, napotkać można szereg problemów i wątpliwości. Aby tego uniknąć, przede wszystkim należy jasno określić problem, którego dotyczy ten rodzaj analizy20. Międzynarodowe badania porównawcze powinny: – dotyczyć zagadnień leżących w granicach naukowej kompetencji badacza, – zmierzać do ustaleń uzasadnionych naukowo i mających znaczenie praktyczne21. Warto również wspomnieć o znaczeniu błędów występujących w międzynarodowych analizach porównawczych oraz ich przyczynach. Zazwyczaj błędy „wynikają z wadliwego myślenia przeżywanego zgodnie z przekonaniami, nie są więc zamierzone, co różni je od fałszerstw”22. Za błąd naukowy przyjęto uznawać brak zgodności z kryteriami naukowości opracowanymi przez metodologów nauk i uznawanymi przez fachowców we wszystkich dziedzinach lub w konkretnych ich dyscyplinach23. Główne źródła błędów, którymi mogą być obarczone badania naukowe, przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Przykłady obiektywnych i subiektywnych źródeł błędów badawczych Źródła obiektywne. bodźce fizyczne (np. hałas) problemy życiowe problemy badawcze. Źródła subiektywne. zmęczenie psychiczne wahania emocjonalne wahania w skupieniu uwagi ograniczone kwalifikacje metodyczne. Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Stachak, op. cit., s. 22.. Popełnianie błędów w międzynarodowych badaniach porównawczych powoduje wady uzyskiwanych wyników, a tym samym zmniejsza efektywność badań. Por. S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1970, s. 475. 20. 21 22 23. Ibidem, s. 476.. S. Stachak, op. cit., s. 22. Ibidem, s. 22..

(6) Marek Szarucki. 56. Oprócz błędów prezentowanych w tabeli 1 należy wspomnieć o tych występujących w badaniach statystycznych. Jednym z ważniejszych warunków, które trzeba spełnić, stosując analizę porównawczą dotyczącą różnych krajów, jest dysponowanie porównywalnym zasobem informacji, co nie zawsze jest łatwe. Problemy powstają już na etapie korzystania ze źródeł statystycznych poszczególnych krajów24. J. Kordos dzieli błędy statystyczne na losowe i nielosowe25. Jako główne błędy statystyczne można wymienić następujące26: – błąd losowy, – brak odpowiedzi, – błąd pokrycia, – błąd pomiaru, – błąd przetwarzania. Błędy losowe są często traktowane jako jedyne źródło błędów w prezentowaniu ocen z badania reprezentacyjnego, gdy są one uwzględniane jako jedyne, z pominięciem błędów nielosowych. Błędy losowe mogą być podawane jako błędy standardowe, względne błędy standardowe lub przedziały ufności. Brak odpowiedzi respondentów redukuje liczebność próby, co zwiększa wariancję ocen parametrów, prowadząc do potencjalnego ich obciążenia. Niepowodzenie w uzyskaniu wysokiego wskaźnika odpowiedzi negatywnie wpływa na percepcję ogólnej jakości międzynarodowych badań porównawczych. Błędy pokrycia związane są z pominięciem niektórych jednostek populacji w badaniu pełnym lub operacie losowania, który został wykorzystany do wyboru próby (niedoszacowanie), oraz z występowaniem w operacie więcej niż raz tych samych jednostek (przeszacowanie) w każdym z wybranych krajów. Błędy pomiaru traktowane są jako najtrudniejsza kwestia oceny jakości danych i wynikają z uzyskanych w trakcie badania (wywiadu lub pomiaru) niedokładnych danych. Zazwyczaj w celu uniknięcia tego rodzaju błędów prowadzone są badania kontrolne, co może być przedsięwzięciem kosztownym ze względu na charakter badań międzynarodowych. Błędy przetwarzania dotyczą wprowadzania uzyskanych danych empirycznych do bazy, ich kodowania oraz redagowania. Jak sugeruje J. Kordos, tego rodzaju błędy, występujące również w badaniach międzynarodowych, mogą być mierzone z użyciem podpróbki kontrolującej jakość27. Innym istotnym problemem w badaniach międzynarodowych jest równoważność pomiaru. Kwestia ekwiwalencji skal w badaniach międzykulturowym rozwa24 25. E. Duliniec, Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2007, s.153.. Zob. J. Kordos, Jakość danych statystycznych, PWE, Warszawa 1988.. Zob. J. Kordos, Statystyczne badanie zjawisk społecznych [w:] Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa 2007, s. 36–37. 26. 27. Ibidem, s. 37..

(7) Metodyka analizy porównawczej…. 57. żana jest przez A. Sagana jako jeden z podstawowych problemów w tego rodzaju opracowaniach28. Ekwiwalencja pomiaru związana jest z oceną stopnia, w jakim pomiary są dokonywane w badanych krajach z wykorzystaniem tych samych cech respondentów (badanych podmiotów) z uwzględnieniem różnych warunków i kontekstu obserwacji (społeczno-kulturowego, terytorialnego lub czasowego). Pomiar ten „powinien charakteryzować się niezmienniczością”29. P. Dominiak w swoich rozważaniach dotyczących badania małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) zwraca uwagę na to, że idealne porównawcze badania międzynarodowe przede wszystkim powinny spełniać warunki równoważności oraz uwzględniać faktycznie istniejące różnice (zob. rys. 1)30. Równoważność funkcjonalna. Równoważność kontekstu. Równoważność próby. Równoważność pomiarów. Równoważność pojęciowa. Badania porównawcze sektora MŚP. Równoważność kulturowa Różnice systemów politycznych. Równoważność językowa Równoważność genetyczna. Różnice warunków społeczno-ekonomicznych. Różnice instytucjonalne i organizacyjne. Rys. 1. Wyzwania związane z badaniami międzynarodowymi sektora MŚP Źródło: P. Dominiak, op. cit., s. 19.. Podejmując próbę osiągnięcia celów badawczych, należy liczyć się z wieloma problemami natury metodologicznej, związanymi z międzynarodową analizą porównawczą. Problemy metodologiczne podzielić można na trzy grupy31: – problemy ogólne, związane z jakimkolwiek porównaniem zjawisk w przestrzeni i w czasie, dokonywanym w ramach nauk społecznych, A. Sagan, Ocena ekwiwalencji skal pomiarowych w badaniach międzykulturowych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, nr 659, s. 59. 28. 29 30 31. Ibidem, 59.. Zob. P. Dominiak, op. cit., s. 18 i n.. Ibidem, s. 15..

(8) Marek Szarucki. 58. – problemy typowe dla porównawczych analiz ekonomicznych, – problemy wynikające ze specyficznych cech sektora MŚP. W praktyce badawczej występują czasem okoliczności sprawiające, że niemożliwe jest pobranie odpowiednio dużej próby lub liczebność próby poddanej obserwacji okazuje się niewystarczająca do celów dalszego wnioskowania. Głównymi powodami takiej sytuacji mogą być32: – wysokie koszty dokonania pomiaru w próbie, – zbyt długi czas trwania pomiaru w próbie, – niski wskaźnik odpowiedzi, – niewystarczająca liczba jednostek w wyróżnionych subpopulacjach. W celu zapoznania się z problemem badawczym i sprecyzowania hipotez badawczych w przypadku międzynarodowych badań zachowań podmiotów rynkowych zaleca się rozpoczęcie analiz od przeglądu dostępnych źródeł wtórnych33. Istnieje jednak ryzyko dotyczące wiarygodności tych źródeł, ich aktualności, dokładności, porównywalności i dostępności. Najczęściej wymienianymi problemami związanymi ze źródłami wtórnymi są następujące kwestie34: – ograniczona dostępność lub brak niektórych typów informacji, – ograniczona porównywalność źródeł, – ograniczona dokładność danych, – ograniczona trafność informacji, – ograniczona aktualność, – ograniczona wiarygodność informacji. Na podstawie zaprezentowanych rozważań teoretycznych w dalszej części opracowania zaproponowano zasady stosowania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych oraz jej etapy w procesie badawczym. 4. Zasady stosowania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych Badania międzynarodowe w naukach o zarządzaniu prowadzone są od ponad czterdziestu lat35 i wywodzą się z nauk społecznych, a swoimi korzeniami sięgają analiz prekursorów socjologii E. Durkheima i M. Webera 36. Na rozwój 32. M. Szreder, Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa 2004, s. 135–136.. K. Karcz, Międzynarodowe badania marketingowe. Uwarunkowania kulturowe, PWE, Warszawa 2004, s. 111. 33. 34 35. Ibidem, s. 112.. Ibidem, s. 87.. Zob. A. Miettinen, On Nature and Legitimacy of Comparative Studies in Economics [w:] Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, red. B. Piasecki, 36.

(9) Metodyka analizy porównawczej…. 59. badań porównawczych duży wpływ miały również prace G. Hofstedego dotyczące obszaru międzykulturowego37. W naukach ekonomicznych (w tym naukach o zarządzaniu i teorii organizacji) badania porównawcze cieszą się dużą popularnością. Najczęściej porównuje się w nich poziom rozwoju gospodarczego, dynamikę zmian wskaźników makroekonomicznych, m.in. produkt krajowy brutto, zatrudnienie, wydajność pracy, sprzedaż, inwestycje, eksport czy import. Tego typu analizy mają charakter ilościowy. Możliwe problemy z nimi związane dotyczą ujednolicenia definicji, wiarygodności i kompletności danych, kursów przeliczeniowych i konstrukcji różnych wskaźników i współczynników. W badaniach o charakterze jakościowym, niezbędnych do zrozumienia i wyjaśnienia różnic ilościowych, pojawiają się dodatkowe problemy38. Dla poprawności analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych muszą być spełnione określone warunki metodyczne, spośród których jako najważniejsze warunki wstępne dotyczące porównywalności danych wymieniane są: – porównywalność konceptualna – pomiary powinny się odnosić do tych samych jednostek lub pojęć; – porównywalność statystyczna – dla wszystkich pozycji powinny być użyte metody zbierania danych akceptowane w badaniach statystycznych, np. losowy dobór próby, zadowalająca precyzja oszacowań; – porównywalność interpretacyjna – badane kategorie muszą być interpretowane w podobny sposób we wszystkich badanych krajach, lecz równocześnie powinny uwzględniać uwarunkowania występujące w wybranych krajach39. Nie można zapomnieć o czasowym aspekcie porównywalności. Zaleca się, aby badania w wybranych krajach były w miarę możliwości przeprowadzane w zbliżonym okresie. Jeśli nie jest to wykonalne, fakt ten należy odnotować w charakterystyce danych40. J. Kordos twierdzi, że w krajach członkowskich Unii Europejskiej porównywalność danych zapewniana jest dzięki41: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002; F. Fukuyama, Wielki wstrząs, Politeja, Warszawa 2000.. G. Hofstede, Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions, and Organisations across Nations, Sage Publications, Newbury Park, CA 2003; G. Hofstede, Uncommon Sense about Organisations: Cases, Studies and Field Observations, Sage Publications, Thousand Oaks, CA 1994. 37. A. Miettinen wskazuje na przepaść pomiędzy porównawczymi badaniami ilościowymi i jakościowymi. Te pierwsze uważa za węższe, drugie – za umożliwiające holistyczne podejście do problemu, zob. Przedsiębiorczość i rozwój…, s. 291–303. 38. 39 40. Zob. J. Kordos, Statystyczne badanie…, s. 28. Ibidem, s. 28.. J. Kordos, Zarys systemu statystyki społecznej w Unii Europejskiej, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 3. 41.

(10) Marek Szarucki. 60. – zharmonizowaniu badań, – zharmonizowaniu pojęć i definicji, – wspólnym klasyfikacjom, – akceptowalnym metodom zbierania danych. Zgodnie z podejściem Eurostatu, prowadząc badania międzynarodowe, należy zadbać o odpowiednią jakość wyników statystycznych uzyskanych w procesie stosowania analizy porównawczej. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na dokładność ocen, aktualność danych, dostępność danych oraz ich spójność42. Podczas wybierania metody gromadzenia informacji ze źródeł pierwotnych badacz rozważa, czy informacje, których poszukuje, mają charakter jakościowy czy ilościowy43. Aby zapewnić najwyższą jakość porównawczych badań międzynarodowych, należy pamiętać o konieczności spełnienia poszczególnych warunków związanych z równoważnością, z uwzględnieniem istniejących różnic (zob. rys. 1). Podobnie jak A. Sagan i P. Dominiak, kwestie ekwiwalencji w międzynarodowych badaniach porusza K. Karcz, zalecając upewnienie się, czy badane zjawiska i procesy są ekwiwalentne (co do swojej natury) i czy uzyskane w pomiarze wyniki będą porównywalne (zob. tabela 2)44. Tabela 2. Kategorie oraz rodzaje równoważności w badaniach międzynarodowych Kategorie równoważności. Równoważność obiektu badań Równoważność pomiaru. Równoważność próby badawczej. Równoważność procesu badań bezpośrednich. Rodzaje równoważności. – równoważność pojęciowa – równoważność funkcjonalna – równoważność kategoryzacji – równoważność kalibracji – równoważność metryczna – równoważność tłumaczenia. – równoważność jednostek próby – równoważność operatu populacji badanej – równoważność metody doboru próby – równoważność procedur zbierania danych – równoważność kontekstu – równoważność czasowa. Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Karcz, Międzynarodowe badania marketingowe. Uwarunkowania kulturowe, PWE, Warszawa 2004, s. 150.. 42 43 44. Zob. J. Kordos, Statystyczne badanie…, s. 36.. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2005, s. 48–50. K. Karcz, op. cit., s. 150..

(11) Metodyka analizy porównawczej…. 61. Z kolei N.L. Reynolds prezentuje najlepszy, pod względem teoretycznym, sposób prowadzenia międzynarodowych badań, wymieniając następujące działania45: 1) badanie oraz ustalenie natury badanego obiektu w celu zapewnienia jego porównywalności w badaniach międzynarodowych, 2) zastosowanie decentralizacji w celu opracowania narzędzi badawczych, które będą miały takie samo znaczenie w każdym z badanych krajów, natomiast w przypadku, gdy decentralizacja jest niemożliwa (tzn. używa się gotowego narzędzia), należy zatrudnić rodzimych użytkowników języka (native speakers), by przetłumaczyli narzędzie badawcze i zniwelowali rozbieżności między narzędziem źródłowym a jego tłumaczeniem, 3) przeprowadzenie badania pilotażowego narzędzia badawczego przez osoby z próby badawczej znające dwa języki, by sprawdzić językową poprawność instrumentu stosowanego w różnych krajach (tzn. równoważność tłumaczenia); następnie przeprowadza się drugie badanie pilotażowe na próbie badawczej w celu weryfikacji, czy administrowanie narzędziem jest odpowiednie, 4) uwzględnienie w doborze próby stopnia, w jakim próby mają być porównywalne pomiędzy krajami, i (lub) takie dobranie tej próby, by była reprezentatywna dla badanej populacji w każdym kraju, 5) sprawdzenie obiektywności metody oraz jednostek w celu zapewnienia poprawności odpowiedzi uzyskanych od respondentów – np. opinii, opisu nastawienia do danej kwestii etc. oraz tego, że nie są one skażone wpływem jednostek pomiaru (błąd pomiaru). Konsekwentne trzymanie się wymienionych pięciu zaleceń metodologicznych zapewnia zdaniem N.L. Reynolds należytą jakość badań międzynarodowych. 5. Etapy analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych W klasycznym ujęciu metodologii badań porównawczych stosowanych w analizie ekonomicznej główne jej etapy obejmują: identyfikację obiektu (systemu, przedmiotu badania), ocenę sprawdzającą obiektu (porównanie danych rzeczywistych z wielkościami planowanymi), porównania dynamiczne (w czasie), porównania w przestrzeni (branżowe, geograficzne) oraz analizę zależności zjawisk (dyskryminacyjną)46. Na podstawie studiów literatury przedmiotu oraz z uwzględ45 N.L. Reynolds, Benchmarking International Marketing Research Practice in UK Agencies. Preliminary Evidence, „Benchmarking: An International Journal” 2000, vol. 7, nr 5, s. 343–359.. Podział porównań zależy od tego, czy analiza ogranicza się do materiału liczbowego pochodzącego z jednego przedsiębiorstwa, czy też przedmiotem oceny są jednocześnie wielkości porów46.

(12) Marek Szarucki. 62. nieniem rozważań dotyczących wymienionych w niniejszym artykule zasad stosowania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych przyjęto następujące ujęcie etapów w procesie badawczym47: 1) zdefiniowanie problemu badawczego, 2) gromadzenie danych empirycznych, 3) przetwarzanie danych, 4) analiza danych empirycznych. Sprowadzając przedstawioną sekwencję postępowania badawczego do analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych oraz zachowania jej poprawności, w każdym etapie tej sekwencji należy uwzględnić zachowanie ekwiwalencji (zob. rys. 2). Pierwsza faza badania w proponowanej koncepcji metodycznej zastosowania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych polega na ustaleniu obiektu badań. W każdym z wybranych do analizy krajów niezmiernie istotne jest precyzyjne zdefiniowanie zagadnień badawczych oraz zapewnienie ich równoważności. Pozwala to ustalić właściwy zakres badań, wyłączyć z niego cechy lub elementy nieistotne oraz zapewnić minimalne wymagania dotyczące mających sens porównań analizowanych krajów lub kultur. Na tym etapie ważne jest ustalenie przez badacza, czy wybrana koncepcja lub zachowanie pełni taką samą funkcję w danym kontekście międzynarodowym. Ekwiwalencja zagadnień badawczych wymaga również, żeby koncepcje stosowane w badaniu międzynarodowym były interpretowane jednakowo48. Druga faza dotyczy gromadzenia danych, co sprowadza się do wyboru odpowiedniej metody badawczej, doboru próby badawczej i ustalenia zasad administrowania badaniem (zob. rys. 2). Czynności te mają na celu zapewnienie porównywalności procedur zbierania informacji. Szczególnie istotną rolę w badaniach międzynarodowych odgrywa dobór właściwej metody zbierania danych empirycznych w różnych krajach zależny od uwarunkowań społeczno-kulturowych49. W jednym kraju może nawcze z dwóch lub większej liczby przedsiębiorstw. Zob. L. Bednarski et al., Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1995, s. 35–39; M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, wyd. 2, PWN, Warszawa 1996, s. 22–27.. 47 Por. E. Babbie, op. cit., s. 128; G.A.J. Churchill, Marketing Research – Methodological Foundations, 7th ed., Dryden Press, Fort Worth, TX 1995.. Często różne słowa mają odmienne znaczenie w różnych kulturach i krajach, dlatego różnice te muszą zostać uwzględnione przez badacza. Por. R. Sinkovics, E. Penz, P.N. Ghauri, Analysing Textual Data in International Marketing Research, „Qualitative Market Research: An International Journal” 2005, vol. 8, nr 1, s. 9–38. 48. 49 „Metoda właściwa dla jednych warunków czy dla badania przedmiotów pewnej kategorii (ludzi, grup, instytucji) może być zupełnie bezwartościowa lub znacznie mniej wartościowa w innych warunkach czy dla innych przedmiotów”, jeżeli obiekty analizy nie spełniają podstawowych wymogów stosowanej metody. S. Nowak, Metodologia…, s. 50..

(13) Metodyka analizy porównawczej…. 63. być zastosowany wywiad kwestionariuszowy rozesłany pocztą, natomiast w innym kraju efektywniejszym narzędziem może okazać się wywiad telefoniczny50. A.S. Zimmerman i M. Szenberg zwracają uwagę na problemy kulturowe, które mogą wystąpić w międzynarodowych badaniach jakościowych51. Często w tego rodzaju badaniach próba badawcza jest mniejsza niż w badaniach ilościowych. Dlatego ważną kwestią pozostaje dobór takiej próby, która zapewni porównywalność wyników w badanych krajach. Ponadto procesem badawczym w kontekście międzynarodowym należy kierować tak, aby nie zostały przekroczone ramy czasowe, co ma istotne znaczenie dla ekwiwalencji pozyskanych zbiorów badawczych. Do czynników, które mogą mieć niekorzystny wpływ na gromadzenie danych w wybranych krajach, należą występujące w danym kraju uwarunkowania polityczne, klimat społeczny, warunki gospodarcze lub otoczenie technologiczne. Analiza danych. Ekwiwalencja danych w badaniu międzynarodowym. Etapy badawcze. – porównywalność danych Ekwiwalencja przetwarzania danych. Przygotowanie danych. Gromadzenie danych. Zdefiniowanie problemu. – tłumaczenie odpowiedzi – kategoryzacja odpowiedzi Ekwiwalencja metod badawczych. – gromadzenie danych – bodźce. Ekwiwalencja próby badawczej – definicje – selekcja. Ekwiwalencja przetwarzania danych – synchronizacja – współdziałanie. Ekwiwalencja zagadnień badawczych – ekwiwalencja funkcjonalna – ekwiwalencja koncepcyjna – ekwiwalencja kategoryzacji Ekwiwalencja w badaniach międzynarodowych. Rys. 2. Proces badawczy a ekwiwalencja w międzynarodowych badaniach. Źródło: T. Salzberger, R.R. Sinkovics, B.B. Schlegelmilch, Data Equivalence in Cross-cultural Research: a Comparison of Classical Test Theory and Latent Trait Theory Based Approaches, „Australasian Marketing Journal” 1999, vol. 7, nr 2, s. 23–38. Por. M. Szarucki, B. Eriksson, P. Larsson, Motywy przedsiębiorczości w Polsce i w Szwecji, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2007, nr 10, s. 81–88. 50. 51 A.S. Zimmerman, M. Szenberg, Implementing International Qualitative Research: Techniques and Obstacles, „Qualitative Market Research: An International Journal” 2000, vol. 3, nr 3, s. 158–64..

(14) Marek Szarucki. 64. W trzeciej fazie procesu badawczego, zgodnie z przyjętą tu koncepcją (zob. rys. 2), dotyczącej przygotowania danych empirycznych, należy zachować ekwiwalencję przetwarzania danych, która obejmuje tłumaczenie uzyskanych odpowiedzi oraz ich kategoryzowanie. W fazie tej konieczne jest traktowanie danych jednakowo i kodowanie odpowiedzi respondentów w sposób systematyczny i ustandaryzowany. Ekwiwalencja nabiera szczególnego znaczenia, gdy przetwarzane dane pochodzą z dyskusji grup fokusowych ( focus-group) lub wywiadów eksperckich (expert-interview)52. Przygotowanie danych może być szczególnie kłopotliwe i czasochłonne, gdy procesie badawczym bierze udział kilka osób oraz komunikacja przebiega w kilku językach. Faza ostatnia obejmuje analizę danych pochodzących z różnych krajów (zob. rys. 2). Jej celem jest porównanie międzynarodowych danych. Ekwiwalencja na tym etapie badawczym jest najważniejsza i może być postrzegana jako funkcja wszystkich pozostałych aspektów równoważności. W analizie można wykorzystać specjalne narzędzia programowe służące do analizy informacji liczbowych. Po wprowadzeniu danych do bazy zebrane informacje zostają poddane analizie z zastosowaniem różnych technik statystycznych (np. statystyki opisowe, tabele krzyżowe, modele logitowe, testy statystyczne itp.) dostępnych w pakiecie SPSS 14.0 (Statistical Package for the Social Sciences) czy STATISTICA 8.0 PL. Proces badawczy kończą czynności polegające na zinterpretowaniu uzyskanych wyników. Krok ten jest bardzo istotny, gdyż pozwala, na podstawie przeanalizowanej literatury przedmiotu oraz uzyskanych wyników badania, wskazać na występowanie (lub brak) pewnych zależności pomiędzy analizowanymi obiektami53. Interpretacja wyników prowadzi do udowodnienia hipotez lub propozycji badawczych lub zaprzeczenia im oraz do wyciągnięcia wniosków prowadzących do wskazania kierunków dalszych badań. 6. Uwagi końcowe Z rozważań dotyczących problemów natury metodycznej związanych z wykorzystaniem analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych wynika, że tego rodzaju badania nie mogą być traktowane jako kontynuacja badań krajowych. Prowadząc badania międzynarodowe, badacz może napotkać wiele skomplikowanych zagadnień, które są istotne dla prawidłowego przeprowadzenia badań oraz uzyskania rzetelnych wyników. W przypadku analizowania źródeł wtórnych 52 W języku polskim grupy fokusowe określane są też jako „zogniskowane wywiady grupowe”, zob. E. Babbie, op. cit., s. 330–331.. Z. Mikołajczyk, Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania, PWN, Warszawa 1999. 53.

(15) Metodyka analizy porównawczej…. 65. również istnieje wiele problemów natury metodycznej. Niemniej jednak można ich uniknąć, przyjmując określony tok postępowania. Czteroetapowe ujęcie procesu badawczego zaprezentowane na rys. 2 może być traktowane jako wskazówka metodyczna pomocna w badaniach międzynarodowych. Świadomość występowania różnego rodzaju problemów na każdym z etapów działania pozwala badaczowi zorganizować swoje badania w sposób bardziej precyzyjny. Już na etapie formułowania problemu badawczego, gdy występuje konieczność zapoznania się z obszarem badawczym innego kraju na podstawie źródeł wtórnych, należy ściśle przestrzegać dyscypliny metodologicznej. Badania źródeł wtórnych stanowią dobrą podstawę formułowania projektów badań bezpośrednich. Proponowana w tym opracowaniu procedura badawcza nie wyczerpuje prezentowanego zagadnienia. Zaleca się dalsze doskonalenie metodyki dotyczącej wykorzystania analizy porównawczej w badaniach międzynarodowych oraz jej testowanie w badaniach rzeczywistych. Literatura Babbie E., Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2005. Bednarski L. et al., Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1995. Churchill G.A.J., Marketing Research – Methodological Foundations, 7th ed., Dryden Press, Fort Worth, TX 1995. Dominiak P., Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2005. Duliniec E., Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2007. Fukuyama F., Wielki wstrząs, Politeja, Warszawa 2000. Hofstede G., Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions, and Organisations across Nations, Sage Publications, Newbury Park, CA 2003. ObservaHofstede G., Uncommon Sense about Organisations: Cases, Studies and Field �� tions, Sage Publications, Thousand Oaks, CA 1994. Kaczmarczyk S., Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2002. Karcz K., Międzynarodowe badania marketingowe. Uwarunkowania kulturowe, PWE, Warszawa 2004. Klapper R., The Magic and Mystery of Cross-national Research into Small and Medium-sized Enterprises and Sustainable Development, mimeo, ESC, Rouen 2002. Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa 2000. Kordos J., Jakość danych statystycznych, PWE, Warszawa 1988. Kordos J., Statystyczne badanie zjawisk społecznych [w:] Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa 2007. Kordos J., Zarys systemu statystyki społecznej w Unii Europejskiej, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 3. Leksykon marketingu, red. J. Altkorn, T. Kramer, PWE, Warszawa 1998..

(16) 66. Marek Szarucki. Miettinen A., On Nature and Legitimacy of Comparative Studies in Economics [w:] Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, red. B. Piasecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002. Mikołajczyk Z., Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania, PWN, Warszawa 1999. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1970. Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007. Penc J., Leksykon biznesu, Placet, Warszawa 1997. Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, red. B. Piasecki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław 1978. AgenReynolds N.L., Benchmarking International Marketing Research Practice in UK �� cies. Preliminary Evidence, „Benchmarking: An International Journal” 2000, vol. 7, nr 5. Sagan A., Ocena ekwiwalencji skal pomiarowych w badaniach międzykulturowych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, nr 659. Salzberger T., Sinkovics R.R., Schlegelmilch B.B., Data Equivalence in Cross-cultural Research: a Comparison of Classical Test Theory and Latent Trait Theory Based Approaches, „Australasian Marketing Journal” 1999, vol. 7, nr 2. Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, wyd. 2, PWN, Warszawa 1996. Sinkovics R., Penz E., Ghauri P.N., Analysing Textual Data in International Marketing Research, „Qualitative Market Research: An International Journal” 2005, vol. 8, nr 1. Stachak S., Podstawy metodologii nauk ekonomicznych, Książka i Wiedza, Poznań 2006. Statystyka społeczna, red. T. Panek, PWE, Warszawa 2007. Szarucki M., Eriksson B., Larsson P., Motywy przedsiębiorczości w Polsce i w Szwecji, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2007, nr 10. Szreder M., Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa 2004. Urbańczyk E., Koncepcja zastosowania metod taksonomicznych w procesie sektorowej analizy efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach, „Przegląd Organizacji” 1999, nr 6. Wydymus S., Metody wielowymiarowej analizy rozwoju społeczno-gospodarczego, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 62, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1984. Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, wyd. 7, PWN, Warszawa 1981. Zimmerman A.S., Szenberg M., Implementing International Qualitative Research: Techniques and Obstacles, „Qualitative Market Research: An International Journal” 2000, vol. 3, nr 3..

(17)