Tom 26 2010 Zeszyt 3
EWA KRÓL*, ALICJA KOT*
Wp³yw bazy zasobowej kopalin na gospodarowanie przestrzeni¹
w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska
Wprowadzenie
Kopaliny lecznicze obejmuj¹ wody lecznicze, nale¿¹ce do strategicznych zasobów kraju (Ustawa 2001), oraz torfy lecznicze (borowiny). Gospodarowanie nimi winno byæ pro-wadzone zgodnie z zasadami zrównowa¿onego rozwoju i w interesie dobra ogólnego. Z pun-ktu widzenia lecznictwa uzdrowiskowego o wartoœci i pozycji uzdrowiska decyduje g³ównie iloœæ i jakoœæ kopalin leczniczych. W kontekœcie rozwoju lokalnego znaczenie ma baza zasobowa kopalin pospolitych. Dostêpnoœæ surowców budowlanych rzutuje na koszty miejsco-wego budownictwa mieszkaniomiejsco-wego oraz realizacjê inwestycji infrastrukturalnych. Z kolei realizacja du¿ych inwestycji wp³ywa na aktywizacjê wydobycia kopalin, zw³aszcza skalnych.
Gminy, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, zobligowane s¹ do spe³niania ustawowych wymagañ zwi¹zanych z zachowaniem funkcji leczniczych uzdrowiska. W szczególnoœci wymagania te dotycz¹: ochrony walorów krajobrazowych, ochrony z³ó¿ kopalin leczniczych, rozwoju infrastruktury technicznej i uzdrowiskowej (Ustawa 2005) oraz jakoœci œrodowiska (Ustawa 2001). Warunkuj¹ one prowadzenie lecznictwa uzdro-wiskowego, implikuj¹c jednoczeœnie ograniczenia zwi¹zane z prowadzeniem dzia³alnoœci gospodarczej, np. eksploatacji kopalin innych ni¿ kopaliny lecznicze. Staj¹ siê tym samym jedn¹ z przyczyn konfliktów dotycz¹cych zagospodarowania terenu. Inne konflikty zwi¹-zane s¹ z dynamicznym rozwojem urbanizacji oraz tworzeniem restrykcyjnych form ochrony przyrody i krajobrazu, m.in. na terenach wystêpowania z³ó¿ kopalin. W konsekwencji ograniczona jest mo¿liwoœæ wykorzystania tych z³ó¿. W kontekœcie problemów dostêpnoœci z³ó¿, ograniczonej przez wymagania ochrony innych sk³adników œrodowiska przyrodni-* Mgr in¿., Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH, Kraków; e-mali: e_krol@geol.agh.pl; alicjakot@geol.agh.pl
czego oraz przeznaczaniem terenów do dzia³alnoœci innej ni¿ wydobywanie kopalin, ochrona z³ó¿ staje siê obecnie istotnym elementem planowania przestrzennego (Paulo 2001; Nieæ 2008; Radwanek-B¹k 2008, 2009). Wa¿ne jest równie¿porz¹dkowanie gospodarki surowcowej poprzezpodjêcie studiów wystarczalnoœci i osi¹galnoœci zasobów (Paulo, red., 1995) oraz racjonalne gospodarowanie przestrzeni¹, zarówno na okreœlonych obszarach
Rys. 1. Lokalizacja uzdrowisk statutowych na tle jednostek hydrogeologicznych (Dowgia³³o, Paczyñski 2002) uzupe³niona o wyniki waloryzacji jednostek wed³ug Paczyñskiego, P³ochniewskiego 1996 Fig. 1. Localization of spas in thehydrogeological units (afterDowgia³³o, Paczyñski 2002) suplemented by
funkcjonalnych, np. obszary i tereny górnicze, strefy ochrony uzdrowiskowej, jak i na pozosta³ym obszarze gminy.
Rozmieszczenie poszczególnych typów wód leczniczych i potencjalnie leczniczych, tzw. wód zmineralizowanych – chlorkowych, siarczanowych i siarczkowych oraz szczaw, przed-stawiono na tle regionów hydrogeologicznych Polski (rys. 1). Wiêkszoœæ wód leczniczych wystêpuje w po³udniowej czêœci kraju, g³ównie w Sudetach, Karpatach i w zapadlisku przedkarpackim. Wody lecznicze wystêpuj¹ równie¿ na Pomorzu Zachodnim oraz w kilku-nastu miejscach na Ni¿u Polskim (Bilans zasobów 2008). Wody o podwy¿szonej mine-ralizacji, nie poddane szczegó³owym badaniom niezbêdnym do uznania ich za lecznicze, wystêpuj¹ na niemal ca³ym terytorium Polski (Paczyñski, Sadurski, red., 2007).
Zgodnie z ustaw¹ Prawo geologiczne i górnicze (1994) dla z³ó¿ eksploatowanych lub przeznaczonych do eksploatacji (po uzyskaniu koncesji) wyznacza siê obszar górniczy (OG). Jest to przestrzeñ, w granicach której przedsiêbiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny. Dla terenu górniczego (TG), tj. przestrzeni objêtej przewidywanymi wp³ywami robót górniczych, sporz¹dza siê miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (MPZP). Plan ten winien zapewniaæ bezpieczeñstwo, ochronê œrodowiska i obiektów budowlanych oraz dawaæ mo¿liwoœæ prowadzenia robót górniczych. Istnienie udokumentowanych z³ó¿ kopalin w gminie powinno powodowaæ zasadnicze konsekwencje dla MPZP, np. ustalenia planu nie powinny utrudniaæ dostêpu do z³ó¿.
Artyku³ przedstawia propozycjê wskaŸników intensywnoœci sczerpywania bazy zaso-bowej oraz udzia³u powierzchni obszarów górniczych w gminie (tab. 1). Informacje uzys-kane na ich podstawie mog¹ pos³u¿yæ racjonalizacji planowania przestrzennego w gminach. WskaŸniki te powinny byæ okresowo aktualizowane.
TABELA 1 WskaŸniki sczerpywania zasobów i udzia³u powierzchni obszarów górniczych w powierzchni gminy
TABLE 1 Indicators of depletion of mineral resources and the shares of mining areas in the commune area
Nr Zczerpywanie zasobów JW
1. Stosunek wielkoœci rocznego poboru wód leczniczych do zasobów eksploatacyjnych % 3. Stosunek wielkoœci rocznego wydobycia torfów leczniczych do zasobów bilansowych
danego z³o¿a %
5. Stosunek wielkoœci rocznego wydobycia okreœlonej kopaliny (innej ni¿ lecznicza) do
zasobów bilansowych danego z³o¿a. %
Nr Udzia³ powierzchni obszarów górniczych w gminie JW
2. Udzia³ powierzchni OG wód leczniczych w powierzchni gminy %
4. Udzia³ powierzchni OG torfów leczniczych w powierzchni gminy % 6. Udzia³ powierzchni OG kopalin innych ni¿ lecznicze (podstawowych i pospolitych)
w powierzchni gminy %
1. Analiza bazy zasobowej kopalin w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska
1.1. M e t o d y k a
Za podstawowe pole analiz przyjêto gminê, która zgodnie z wymaganiami aktów praw-nych stanowi zasadniczy obszar szczegó³owych dzia³añ planistyczpraw-nych. Stosowanie jed-nostek podzia³u administracyjnego jest dogodne równie¿ ze wzglêdu na dostêpnoœæ danych statystycznych. Gmina jest najmniejsz¹ jednostk¹ podzia³u administracyjnego, dla której gromadzone s¹ dane o œrodowisku.
Nie ka¿da gmina, na terenie której zlokalizowane jest uzdrowisko, ma status gminy uzdrowiskowej, np. gmina miejska Kraków, na terenie której znajduje siê uzdrowisko Swoszowice, gmina miejsko-wiejska Niemcza z uzdrowiskiem Przerzeczyn Zdrój, gmina wiejska Uœcie Gorlickie z uzdrowiskiem Wysowa. Z tego powodu w artykule stosowane jest d³u¿sze okreœlenie: gmina, na terenie której zlokalizowane jest uzdrowisko.
W gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, analizowano bazê zaso-bow¹ kopalin z podzia³em na kopaliny lecznicze i inne (nie lecznicze) podstawowe i po-spolite. Analizowano zasoby kopalin, z uwzglêdnieniem stanu rozpoznania i zagospoda-rowania z³ó¿, powierzchni i statusu obszarów górniczych, wielkoœci zasobów eksploata-cyjnych i poboru wód leczniczych, zasobów bilansowych i wydobycia – w odniesieniu do kopalin sta³ych oraz zasobów wydobywalnych i wydobycia dla ropy naftowej i gazu ziem-nego. Uwzglêdniono podzia³ gmin zgodny z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 roku w sprawie utworzenia powiatów (Rozporz¹dzenie 1998) (tab. 2). Dla takiego podzia³u gromadzone s¹ informacje o z³o¿ach w bazie Rejestr Obszarów Górniczych (ROG; http://baza.pgi.waw.pl/geow).
Jakoœæ wód leczniczych okreœlono na podstawie waloryzacji jednostek hydrogeolo-gicznych oraz waloryzacji wód leczniczych i potencjalnie leczniczych autorstwa Paczyñ-skiego i P³ochniewPaczyñ-skiego (1996).
Baza zasobowa gmin, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, przedstawiona zosta³a z podzia³em na kopaliny lecznicze i inne. Do leczniczych nale¿¹ (Rozporz¹dzenie 2006a, Rozporz¹dzenie 2006b, Rozporz¹dzenie 2008):
— kopaliny podstawowe: wody lecznicze oraz torfy lecznicze (borowiny), — lecznicze torfy, które nie zosta³y zaliczone do kopalin podstawowych. Do innych nale¿¹:
— kopaliny podstawowe: ropa naftowa i gaz ziemny wystêpuj¹ce w gminach Kamieñ Pomorski, Rymanów Zdrój, Iwonicz Zdrój, wêgiel kamienny i metan z pok³adów wêgla w Gocza³kowicach Zdroju, sole kamienne w Inowroc³awiu oraz gipsy i anhy-dryty w Busku Zdroju,
— kopaliny pospolite obejmuj¹ce w wiêkszoœci kopaliny skalne.
W celu okreœlenia intensywnoœci sczerpywania zasobów wód leczniczych w ka¿dym z analizowanych z³ó¿ obliczano roczn¹ wielkoœæ poboru wód leczniczych w stosunku do
TABELA 2 WskaŸniki sczerpywania zasobów k opalin w roku 2007 o raz u dzia³u powier zchni OG w g m inach, n a terenie któr ych zlokalizowane s¹ u zdrowiska (1–6: num er y w skaŸników jak w tabeli 1) TABLE 2 In dicator s o f d epletion o f m iner al re sour ces in 2007 and shar e of m ining ar eas in com m unes w her e spas ar e located (1 -6 : n um ber s re ffer ing to table 1) W o j. Gm ina/Uzdr owisko* WskaŸniki Z³o¿e w ody leczniczej 1 [%] 2 [%] 3 [%] 4 [%] Kopalina 5 [%] 6 [%] 1 2 3 4567 8 9 1 0 Jelenia G óra/Cieplice Œ l¹skie Zdrój* Cieplice Œ l¹skie Zdrój 10,7 9 ,52 – – – – – By str zy ca K ³odzka/D³ugopole Z d ró j* D³ugopole Z dr ój 98, 80 2, 77 – – kam ienie dr og. i bud. *** 0 0 ,2 4 Szczawina 16,35 Gor zanów 0 Duszniki Z d ró j* Duszniki-Z dr ój 34, 50 99, 41 – – kam ienie dr og. i bud. 0 0 ,0 3 Jedlina Z dr ój* Jedlina-Z d ró j 0 29, 80 – – – – – Kudowa Z dr ój* K udowa-Z d ró j 28, 72 43, 31 – – piaski i ¿wir y 3, 98 0, 09 L ¹dek Z dr ój* L ¹dek-Z dr ój 66, 8 35, 11 – – kam ienie dr og. i bud. 4, 26 0, 06 Polanica Z d ró j* Polanica-Z d ró j 95, 39 60, 30 – – kam ienie dr og. i bud. 0 0 ,2 2 Niem cza/Przerzeczyn Z drój* P rzerzeczyn-Zdrój 11,83 4,30 – – kam ienie dr og. i bud. 2, 09 0, 43 surowce ilaste 0 Szczawno Zdrój* Szczawno-Zdrój 94,49 80,43 – – – – – Œwier adów Z d ró j* Œwier adów Z dr ój 3, 66 87, 16 – – – – – Œwier adów Z d ró j/Czer niawa Z dr ój* C zer niawa Z dr ój 0, 75 – – – – – dolnoœl¹skie
TABELA 2 cd . TABLE 2 co n t. 1 2 3 4567 8 9 1 0 Ciechocinek* C iechocinek 2,76 100 – – – – – In o w ro c³ aw * (M ) – –––– – – – In o w ro c³ aw (W ) – –––– sól k am ienna 0, 04 0, 90 p ia sk ii¿ w ir y 1 3 ,8 9 Br zeœæ K ujawski/W ieniec Z d ró j* W ieniec-Z d ró j 2 ,6 6 12, 80 0, 25 5, 79 tor fy 0 0, 11 ska³y ilaste 0 K ra sn o b ró d * – ––00 p ia sk i i ¿w ir y 0– Na³êczów* Na³êczów 5 ,78 10,10 – – ska³y ilaste 1 ,78 0 ,02 Krynica Z drój* Kr y n ica-Z d ró j 21, 80 48, 91 ## –– -– – T y licz 25, 00 Szczawiczne 49,89 Mu szyn a* L eluchów b. d. 84, 55 ## – – piaski i ¿wir y b. d. – M u szy n a II 24, 00 Andr zejówka 6, 97 Milik 38,53 T y licz 25, 00 Szczawiczne 49,89 M u szy n a/¯ egiestów Z dr ój* ¯ egiestów-Z dr ój 18, 36 – – – – – Piwniczna Z dr ój* Z ubr zy k 25, 30 24, 92 – – kam ienie dr og. i bud. 0 0 ,2 0 £o m n ica-Zd ró j 0 G³êbokie b. d. kujawsko--p omor skie lub. ma³opolskie
TABELA 2 cd . TABLE 2 co n t. 1 2 3 4567 8 9 1 0 Piwniczna-Zdrój 32,20 Z ubr zy k 25, 30 Rabka Z d ró j* Rabka-Z dr ój 64, 00 9, 74 – – – – – Kr aków/Swoszowice* Kr aków-S woszowice 12, 60 3, 25 – – surowce ilaste 0 ,84 0, 33 Kraków-Mateczny 3 ,70 p iaski i ¿wiry 4,23 Szczawnica* Szczawnica 36,86 9,55 – – – – – Sêkowa/W apienne* W apienne 100 3, 33 – – – – – Uœcie G or lickie/W y sowa* W y sowa 12, 70 6, 71 – – piaski i ¿wir y 32, 1 4 < 0, 01 m az. Konstancin-Jezior na* K onstancin-Jezior na 3, 56 8, 89 – – – – – Ho ryn iec Zd ró j* Ho ryn iec-Zd ró j 5 ,0 7 0 ,9 8 0 ,1 4 2 ,6 8 k am ien ie d ro g . i b u d . 4 ,0 0 0 ,1 2 Iw onicz Z dr ój* Iw onicz 4, 87 10, 76 – – ro pa naftowa gaz ziem n y 27, 0 9 # 22, 9 2 9, 31 ## L ubatówka 6 ,2 0 ro pa naftowa 2 7, 09 # Solina, Polañczy k* Polañczy k 0 ,8 0 2 ,1 8 – – k am ienie d ro g. i b ud. 0 0, 16 Ry m anów Z d ró j* Ry m anów-Z dr ój 11, 70 5, 88 – – ro pa naftowa 2 7, 09 3, 84 ## gaz ziem n y 2 2, 92 piaski i ¿wir y 0, 34 Augustów* (M ) – ––00 – – – Augustów (W ) – –––– p ia sk i i ¿w ir y 5 ,3 4 < 0 ,0 1 S u p ra œl * – ––00 – – –
TABELA 2 cd . TABLE 2 co n t. 1 2 3 4567 8 9 1 0 Sopot* S opot 8, 27 0, 01 – – – – – U st k a* (M ) – –––– p ia sk i i ¿w ir y 00 ,6 9 Ustka (W) Ustka 0 1,26 0 0 – – – Gocza³kowice Zdrój* Gocza³kowi ce-Zdrój 6 ,30 42,36 0,29 2,44 wêgiel kam . 0, 11 45, 44 m etan z pok³adów wêgla 2 ,3 9 Ustr oñ* Ustr oñ 27, 36 9, 18 – – – – Busko Z dr ój* Busko-Z d ró j 49, 00 26, 90 – – gipsy 0 0, 10 Las W iniarski 0 Dobr owoda 0 ska³y ilaste 0 ,8 Solec Z drój* Solec-Z d ró j 51, 40 24, 65 – – piaski i ¿wir y 0 0 ,0 1 We³nin 3,63 w -m G o ³d ap * – ––00 piaski i ¿wir y 2, 15 0, 31 torf y 0 ,38 D ar ³o w o (M ), D ¹b k i* – ––00 p ia sk i i ¿w ir y 0– D ar ³o w o (W ) – –––– – – – Kam ieñ Pom o rs ki* K am ieñ P om or ski 0 2, 06** 0, 11 0, 92** ro pa naftowa 4 8, 16 4, 4 gaz ziem n y 5 4, 78 Ko³obr zeg* (M ) Ko³obr zeg 2, 22 100** – 8 ,26** – – – Ko³obr zeg (W ) – – 31, 52** 0, 03 1, 5** piaski i ¿wir y 18, 2 2 0 ,0 5 Po³czy n Z dr ój* P o³czy n-Z d ró j 7 ,8 2 1 ,1 2 0 ,1 2 0 ,8 0 p iaski i ¿wir y 5, 88 0, 02 Œwin o u jœcie* Œwin o u jœcie 3 ,1 8 4 ,5 2 b .d . 0 ,0 2 – – – Podzia³ g m in zgodny z Rozpor z¹dzeniem R ady M inistr ów z 7 sier pni a 1 998 roku w spr awie u twor zenia powiatów (D z. U. 103. 652) .
TABELA 2 cd . TABLE 2 co n t. woj. – w ojewództwo: lub. – lubelskie, m az. – m azowieckie, pod l. – p odlaskie, pom . – pom or skie, w -m – w ar m iñsko-m azur skie * U zdrowisko statutowe. ** W g m inach Kam ieñ Pom o rski i K o³obrzeg obszary g órnicze wyznaczone dla w ód leczniczych pokrywaj¹ siê czêœciow o z obszaram i górniczym i wyznaczony mi d la bor owin. O bszar y te w ROG w y k azy wane s¹ w g m inie m iejskiej i w iejskiej Ko³obr zeg. *** O kreœlane obecnie jako kam ienie ³am ane i b loczne. #Nie u wzglêdniono zasobów pozabilansowego z³o¿a Bóbr ka-R ogi. ## Z³o¿a kopalin wy stêpuj¹ce na granicy g m in (zgodni e z B ilansem zasobów 2008) uwzglêdniano w ka¿dej z g m in, np. z³o¿a wód leczniczy ch Ty licz i Szczawic zne zlokalizowane s¹ n a g ranicy gm in Muszyna i Krynica, z³o¿e ropy naf towej i g azu ziem nego Iw onicz Z d ró j w y stêpuje n a g ra nicy gm in Iw onicz Z d ró j i R y m anó w Z dr ój. M – gm ina m iejska, W – g m ina wiejska.
zasobów eksploatacyjnych. Nie uwzglêdniano zasobów dyspozycyjnych, poniewa¿ eks-ploatacja wód leczniczych, a tak¿e termalnych nie wymaga – w obecnym stanie prawnym – ustalenia wielkoœci tych zasobów (Szczepañski, Szklarczyk 2005). Brak danych (w Bilansie zasobów 2008) o zasobach przemys³owych dla niektórych z analizowanych z³ó¿ torfów leczniczych oraz kopalin innych ni¿ lecznicze uniemo¿liwi³ okreœlenie wielkoœci ich wy-dobycia w stosunku do zasobów przemys³owych (tab. 2).
Dla ka¿dego z³o¿a uwzglêdniono stan jego zagospodarowania wyró¿niaj¹c z³o¿a eks-ploatowane, z³o¿a eksploatowane okresowo oraz z³o¿a, z których wydobycie zosta³o za-niechane. Uwzglêdniaj¹c kategorie rozpoznania analizowano oddzielnie z³o¿a:
— o zasobach rozpoznanych szczegó³owo (w kat. A + B + C1), — o zasobach rozpoznanych wstêpnie (w kat. C2).
Zestawienie zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych, wielkoœci ich poboru wed³ug stanu na koniec roku 2007, zestawienie zasobów bilansowych i wydobycia torfów oraz innych kopalin opracowano na podstawie Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (Bilans zasobów 2008).
Na podstawie Bilansu zasobów kopalin … i rejestru obszarów górniczych (stan na 30.10.2009) rozró¿niono z³o¿a:
— eksploatowane, posiadaj¹ce OG,
— których eksploatacja zosta³a zaniechana, a OG zniesiony,
— jednostkowe przypadki istnienia OG mimo zaniechania eksploatacji, np. z³o¿e surow-ców ilastych Rumaki w gminie Brzeœæ Kujawski, z³o¿e kamieni ³amanych i blocznych Przerzeczyn Zdrój w gminie Niemcza, z³o¿e Szczytna Zamek w Polanicy Zdroju. Informacje o z³o¿ach zagospodarowanych uzupe³niono wskaŸnikami (tab. 1) okreœla-j¹cymi intensywnoœæ sczerpywania zasobów (nr 1, 3, 5) oraz wskaŸnikami okreœlaokreœla-j¹cymi udzia³ powierzchni OG w gminie (nr 2, 4, 6).
Z uwagi na zasadnicze znaczenie bazy zasobowej wód leczniczych, bêd¹cych podstaw¹ rozwoju uzdrowisk w Polsce, w analizowanych gminach uwzglêdniono wyniki waloryzacji jednostek hydrogeologicznych oraz wyniki waloryzacji wód leczniczych i wód o znaczeniu leczniczym (Paczyñski, P³ochniewski 1996). Waloryzacjê hydrogeologiczn¹ jednostek regio-nalnych (prowincji, regionów, subregionów i rejonów, rys. 1) wód mineralnych i termalnych (nie tylko leczniczych) oparto na nastêpuj¹cych kryteriach: mineralizacja, typ chemiczny wody, temperatura oraz liczba poziomów wodonoœnych. Na tej podstawie okreœlona zosta³a mo¿liwoœæ u¿ytkowania wód do celów leczniczych, rekreacyjnych i grzewczych, co poz-woli³o sformu³owaæ ogóln¹ ocenê waloryzacyjn¹ jednostki. Przyjêto za Paczyñskim i P³och-niewskim (1996) cztery klasy: BP – bez perspektyw, MP – ma³o perspektywiczna, P – perspektywiczna, WP – wybitnie perspektywiczna.
W uzdrowiskach podstawowe znaczenie ma unikalnoœæ wód leczniczych oraz obecnoœæ wód o znaczeniu leczniczym (potencjalnie leczniczych). Nawi¹zano do klasyfikacji Paczyñ-skiego i P³ochniewPaczyñ-skiego (1996) wyró¿niaj¹c wody:
— unikalne – wysoko cenione jako surowiec balneologiczny, a wystêpuj¹ce lokalnie, np. wody w rejonie Krynicy oraz szczawa termalna w rejonie niemodliñskim (CIa),
— cenne – odgrywaj¹ce wa¿n¹ rolê w lecznictwie; wystêpuj¹ one w ró¿nych regionach Polski, ale nie s¹ powszechne. Nale¿¹ tu szczawy, wiêkszoœæ z³ó¿ wód siarczanowych oraz wody chlorkowe o mineralizacji do oko³o 60 g/dm3 i temperaturze 30–50°C (woda nie wymaga dogrzewania), np. wody w rejonie Ciechocinka oraz na obszarze mogileñsko-³ódzkiej czêœci regionu szczeciñsko-miechowskiego (BIII),
— pospolite – wody lecznicze oraz wody o znaczeniu leczniczym, wystêpuj¹ce na obszarach o ograniczonym u¿ytkowaniu leczniczym, np. wy³¹cznie do k¹pieli lecz-niczych. Dominuj¹ wody chlorkowe o temperaturze poni¿ej 25–30°C, wymagaj¹ce dogrzewania (g³ównie w prowincji A) i/lub o mineralizacji powy¿ej 60 g/dm3 wyma-gaj¹ce rozcieñczania (w prowincji B) oraz wody wystêpuj¹ce na du¿ych g³êbo-koœciach, które cechuje du¿y koszt pozyskiwania.
1.2. W y n i k i a n a l i z
W Polsce do grupy uzdrowisk statutowych zalicza siê obecnie 44 miejscowoœci (rys. 1, tab. 2), które z punktu widzenia wystêpowania kopalin leczniczych dzieli siê na (PN-Z-11000):
— zdrojowiska (30), tj. uzdrowiska posiadaj¹ce co najmniej jedno ujêcie wody lecz-niczej o wydajnoœci pokrywaj¹cej potrzeby lecznicze,
— uzdrowiska borowinowe (6), które posiadaj¹ z³o¿a borowin o zasobnoœci odpowia-daj¹cej ich wieloletnim potrzebom (Augustów, D¹bki, Go³dap, Krasnobród, Supraœl) lub maj¹ zapewnion¹ dostawê borowiny z okreœlonego z³o¿a (Inowroc³aw), — zdrojowiska borowinowe (8): Gocza³kowice Zdrój, Horyniec Zdrój, Kamieñ
Pomor-ski, Ko³obrzeg, Po³czyn Zdrój, Œwinoujœcie, Ustka, Wieniec Zdrój).
W Inowroc³awiu wody mineralne (solanka gorzka) wykorzystywane w kuracjach lecz-niczych pochodz¹ z wymuszonego ³ugowania soli. Zabiegi borowinowe wykonywane s¹ przy wykorzystaniu torfu ze z³o¿a Wojdal V (torfy z tego z³o¿a zaliczone zosta³y do kopalin leczniczych, Rozporz¹dzenie 2006a), zlokalizowanego w s¹siedniej gminie Pakoœæ, dlatego uzdrowisko to zosta³o zaliczone do grupy uzdrowisk borowinowych.
W Polsce udokumentowano 72 z³o¿a wód leczniczych (stan na 31.12.2009), z tego 46 zlokalizowanych jest w uzdrowiskach statutowych. £¹czne zasoby eksploatacyjne z³ó¿ wód zaliczonych do leczniczych (Rozporz¹dzenie 2006a, 2006b) wed³ug stanu na koniec 2007 roku wynosi³y 1 825,17 m3/h, z tego w z³o¿ach zlokalizowanych w uzdrowiskach statutowych 1593,95 m3/h. Stanowi³o to 87,33% ca³kowitej iloœci zasobów wód leczniczych. Z powodu braku danych nie uwzglêdniono zasobów z³o¿a Dobrowoda w gminie Busko Zdrój. Wody z tego z³o¿a zosta³y uznane za lecznicze na mocy Rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 8 kwietnia 2008.
Intensywnoœæ sczerpywania zasobów wód leczniczych, obliczona dla ka¿dego z³o¿a (tab. 2), waha³a siê w granicach od 0 (Ustka, Kamieñ Pomorski – z³o¿a nie eksploatowane w roku 2007) do powy¿ej 90% (98,8% D³ugopole Zdrój, 95,4% Polanica Zdrój, 94,5% Szczawno Zdrój). W zdecydowanej wiêkszoœci z³ó¿ (32) wielkoœæ rocznego poboru wód
leczniczych w stosunku do zasobów eksploatacyjnych nie przekroczy³a 20%, w dwunastu z³o¿ach – 40% (rys. 2). Oznacza to, i¿ wiêkszoœæ uzdrowisk polskich charakteryzuj¹ znaczne rezerwy zasobów wód leczniczych.
Termalne wody lecznicze (okreœlane równie¿ jako cieplice) stanowi³y 38,5% zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych i wynosi³y 702,87 m3/h. Wody te s¹ podstaw¹ lecznictwa w Ciechocinku, Cieplicach Œl¹skich Zdroju oraz L¹dku Zdroju. Intensywnoœæ sczerpywania ich zasobów waha³a siê od 2,76% w Ciechocinku, 10,7% w Cieplicach Œl¹skich Zdroju do 66,8% w L¹dku Zdroju (tab. 2).
W Polsce torfy lecznicze wystêpuj¹ w 20 z³o¿ach, z tego 12 zlokalizowanych jest w uzdrowiskach statutowych. Zasoby z³ó¿ torfów leczniczych wed³ug stanu na koniec 2007 roku wynosi³y 7171,51 tys. m3, z tego 6631,51 tys. m3 stanowi³y torfy ze z³ó¿ zlokali-zowanych w uzdrowiskach.
Intensywnoœæ sczerpywania zasobów torfów leczniczych nie przekracza³a 1% w roku 2007. W szeœciu eksploatowanych z³o¿ach wielkoœæ wydobycia torfów w stosunku do zasobów bilansowych waha³a siê od 0,03% w Ko³obrzegu do 0,29% w Gocza³kowicach Zdroju. W uzdrowisku Go³dap torfy eksploatowane s¹ okresowo. W uzdrowiskach Augus-tów, Supraœl, Krasnobród i D¹bki torfy lecznicze nie by³y eksploatowane w roku 2007 i kilku latach poprzednich.
Wed³ug dokonanej oceny w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, spoœród 71 udokumentowanych z³ó¿ innych kopalin (nie leczniczych) w roku 2007 eksploa-towanych by³o 31 z³ó¿, w tym:
— 4 z³o¿a kopalin energetycznych,
— 1 z³o¿e kopalin chemicznych (sole kamienne w gminie Inowroc³aw),
— 26 z³ó¿ kopalin skalnych i torfów nie zaliczonych do leczniczych: 17 okruchowych – kruszywo naturalne ¿wirowe i piaskowe, 4 ska³ zwiêz³ych – kamienie ³amane
Rys. 2. Histogram wielkoœci poboru wód leczniczych w 2007 roku Fig. 2. Histogram of therapeutic waters take off in 2007
i bloczne (budowlane), 4 z³o¿a kopalin ilastych – surowce ilaste ceramiki budowlanej oraz 1 z³o¿e torfów.
W liczbie z³ó¿ zagospodarowanych nie uwzglêdniano tych z³ó¿ eksploatowanych okresowo, dla których w Bilansie zasobów (2008) nie podano wielkoœci wydobycia.
W analizowanych gminach zasoby ropy naftowej kszta³towa³y siê w przedziale od 8,43 tys. ton w gminie Kamieñ Pomorski do 2,03 tys. ton w gminach Iwonicz Zdrój i Rymanów Zdrój, gazu ziemnego odpowiednio od 1,15 mln m3 do 1,92 mln m3. S¹ to zasoby ma³e o znaczeniu lokalnym. Zasoby wêgla kamiennego ze z³o¿a Silesia (zlo-kalizowanego czêœciowo w gminie Gocza³kowice Zdrój) wynosi³y 503 695 tys. ton, metanu z pok³adów wêgla 1222,25 mln m3.
Najwiêksza intensywnoœæ sczerpywania zasobów cechowa³a grupê kopalin energetycz-nych p³ynenergetycz-nych – oko³o 50% zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego w gminie Kamieñ Pomorski, w Iwoniczu Zdroju oraz Rymanowie Zdroju 27,1% ropy naftowej, 22,9% gazu ziemnego, natomiast tylko 0,11% wêgla i 2,4% metanu z pok³adów wêgla w z³o¿u Silesia (tab. 2).
Zasoby z³ó¿ kopalin okruchowych kszta³towa³y siê w granicach 0,02–12 mln Mg, kopalin skalnych zwiêz³ych 0,07–132 mln Mg, kopalin ilastych od 0,11 do 7,6 mln Mg.
Najwiêksza intensywnoœæ sczerpywania zasobów kopalin skalnych (tab. 2) charak-teryzowa³a piaski i ¿wiry: 32,14% w gminie Uœcie Gorlickie, powy¿ej 18% w gminach Inowroc³aw i Ko³obrzeg, a w pozosta³ych gminach poni¿ej 6%. Intensywnoœæ sczer-pywania zasobów kamieni budowlanych i drogowych waha³a siê od 0 do 4,26%, a soli kamiennych w gminie Inowroc³aw tylko 0,04%. Generalnie wielkoœæ rocznego wydo-bycia kopalin innych ni¿ lecznicze w wiêkszoœci z³ó¿ (29) nie przekracza³a 10% zasobów (rys. 4).
Rys. 3. Histogram udzia³u powierzchni OG wód leczniczych w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska
2. Ograniczenia gospodarowania przestrzeni¹ w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska
Wieloletnie doœwiadczenia zwi¹zane z funkcjonowaniem systemu planowania prze-strzennego dostarczaj¹ licznych przyk³adów œwiadcz¹cych o pomijaniu w studium uwarun-kowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (SUiKZP) oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (MPZP) obowi¹zkowej informacji o udokumen-towanych z³o¿ach (Duczmal i in. 2008; Kierunki 2009; Radwanek-B¹k 2009). Ponadto uwzglêdnianie granic z³ó¿ w SUiKZP nie jest to¿same z przeznaczeniem terenu pod dzia³al-noœæ górnicz¹. Dopiero zmiana przeznaczenia terenu oraz okreœlenie sposobu zagospodaro-wania i zabudowy terenu, które ma miejsce w MPZP, stanowi podstawê do wy³¹czenia terenów z dotychczasowego u¿ytkowania i realizacji inwestycji (Uberman, Ostrêga 2009) polegaj¹cej na wydobywaniu kopaliny.
Obowi¹zuj¹ce przepisy prawa oraz praktyka planistyczna nie sprzyjaj¹ ochronie z³ó¿ kopalin przed zabudow¹, a tak¿e nie preferuj¹ inwestycji górniczych (Uberman, Ostrêga 2009). Najpowa¿niejszymi przeszkodami zagospodarowania z³ó¿ metod¹ odkrywkow¹ s¹ konflikty zagospodarowania przestrzennego. Ich skala oraz zagro¿enia deficytem surowców mineralnych wymagaj¹ podjêcia dzia³añ na rzecz ochrony zasobów kopalin, zarówno tych o strategicznym znaczeniu gospodarczym, jak i pospolitych, pozornie ³atwo dostêpnych (Radwanek-B¹k 2009).
W gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, ograniczenia zagospoda-rowania przestrzennego – zwi¹zane z zabezpieczeniem dostêpnoœci z³ó¿ kopalin – podzieliæ mo¿na na kilka rodzajów:
1) zwi¹zane z gospodarowaniem kopalinami leczniczymi i ich ochron¹ w obszarach górniczych,
Rys. 4. Histogram wielkoœci wydobycia kopalin innych ni¿ lecznicze w 2007 roku Fig. 4. Histogram of output of non-therapeutic minerals in 2007
2) zwi¹zane z zachowaniem funkcji leczniczych uzdrowiska w strefach ochronnych uzdrowiska – ró¿ne w strefach A, B, C (Ustawa 2005),
3) zwi¹zane z polityk¹ przestrzenn¹ (okreœlon¹ w SUiKZP) i surowcow¹ w³adz samo-rz¹dowych,
4) zwi¹zane istniej¹cym lub planowanym zagospodarowaniem terenu (MPZP) innym ni¿ eksploatacja z³ó¿ kopalin, zw³aszcza zabudow¹ terenu oraz infrastruktur¹ techniczn¹, 5) zwi¹zane z dostêpnoœci¹ komunikacyjn¹ z³o¿a,
6) zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska przyrodniczego (lasy, gleby, wody, krajobraz) w ramach istniej¹cych i projektowanych form ochrony prawnej,
7) zwi¹zane z prawem w³asnoœci nieruchomoœci.
Ograniczenia 3–7 dotycz¹ ka¿dej z gmin i zwi¹zane s¹ (poza nielicznymi wyj¹tkami) z eksploatacj¹ kopalin innych ni¿ lecznicze. W gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, decyzje dotycz¹ce zagospodarowania przestrzennego wymagaj¹ szczególnej uwagi w zwi¹zku z zachowaniem funkcji uzdrowiska, tym samym ochrony kopalin lecz-niczych oraz mo¿liwoœci¹ wykorzystania z³ó¿ innych kopalin (nie leczlecz-niczych) na potrzeby lokalne, jako warunku zrównowa¿onego rozwoju. W gminach tych skala ograniczeñ zale¿y przede wszystkim od:
— rodzaju i wielkoœci zasobów kopalin leczniczych, które wystêpuj¹ na jej terenie (tym samym rodzaju uzdrowiska – zdrojowisko, uzdrowisko borowinowe, zdrojowisko borowinowe),
— rodzaju i wielkoœci zasobów kopalin innych ni¿ lecznicze, które wystêpuj¹ na jej terenie, — warunków geologicznych chroni¹cych z³o¿e wód leczniczych (w przypadku gmin, na
terenie których wystêpuj¹ zdrojowiska i zdrojowiska borowinowe).
Wody lecznicze i termalne uznawane s¹ za kopalinê podstawow¹. Wody w z³o¿ach eks-ploatowanych i przeznaczonych do eksploatacji (po uzyskaniu koncesji) podlegaj¹ ochronie przez ustanowienie dla nich OG (Ustawa 1994). Celem ochrony zasobów wód leczniczych i termalnych jest zachowanie sta³ego sk³adu chemicznego i w³aœciwoœci fizycznych, a tak¿e temperatury na wyp³ywie z eksploatowanych ujêæ. OG wód leczniczych okreœla przestrzeñ niezbêdn¹ do prawid³owej gospodarki tymi wodami, zapewniaj¹c¹ ochronê z³o¿a tych wód, z uwzglêdnieniem bezpieczeñstwa eksploatacji i w³aœciwej lokalizacji urz¹dzeñ zak³adu górniczego, ochrony œrodowiska jak równie¿ uzasadnionych interesów spo³ecznych i gos-podarczych u¿ytkowników terenów objêtych OG (Paczyñski, Sadurski, red., 2007).
W analizowanych gminach zwraca uwagê du¿y udzia³ powierzchni obszarów górniczych kopalin leczniczych, w szczególnoœci wód leczniczych (tab. 2). Jest to prawid³owe z uwagi na ochronê kopalin leczniczych. Œrednia powierzchnia OG wyznaczonego dla z³o¿a wód leczniczych wynosi³a 1456,93 ha. Udzia³ powierzchni obszarów górniczych wód lecz-niczych w powierzchni analizowanych gmin waha³ siê od 0,01% w Sopocie, do oko³o 90% w Œwieradowie Zdroju i Muszynie, a nawet 100% w Ciechocinku, Ko³obrzegu (gmina miejska) i Dusznikach Zdroju. W wiêkszoœci gmin (21) wskaŸnik ten nie przekracza³ 20%, w szeœciu gminach wyniós³ jednak powy¿ej 80% (rys. 3), co implikuje ograniczenia za-gospodarowania przestrzennego w ich granicach.
Powierzchnie obszarów górniczych wyznaczone dla torfów leczniczych wynosz¹ od 114,9 ha do 874,02 ha (tab. 2). W wiêkszoœci gmin udzia³ powierzchni obszarów górniczych torfów leczniczych waha³ siê w granicach 0–2% powierzchni gminy. Obszary górnicze wyznaczone dla torfów leczniczych obejmuj¹ równie¿ tereny przyleg³e do z³ó¿, w celu ich ochrony przed dzia³aniami mog¹cymi spowodowaæ ska¿enia chemiczne lub bakteriolo-giczne, np. OG ustanowiony dla 60 hektarowego z³o¿a torfu leczniczego Kamieñ Pomorski ma powierzchni¹ 192 ha. Zagro¿enie dla z³ó¿ torfów leczniczych – które pozyskuje siê z celowo nie odwadnianych torfowisk, by zapobiec murszeniu i mineralizacji torfu – stanowiæ mo¿e intensyfikacja rolniczego u¿ytkowania po³¹czona czêsto z melioracjami. Zmiana re¿imu hydrologicznego, polegaj¹ca na wykonywaniu ró¿nego rodzaju odwodnieñ jest podstawowym zagro¿eniem dla torfowisk. W celu zachowania z³ó¿ oraz ich d³ugo-okresowej eksploatacji konieczne jest wprowadzanie odpowiednich ustaleñ w dokumentach planistycznych w odniesieniu do terenów otaczaj¹cych torfowiska. Nale¿y przyk³adowo: — zachowaæ dotychczasowy sposób u¿ytkowania gruntów, tj. najczêœciej nie
zmelio-rowane u¿ytki zielone i lasy,
— wykluczyæ zabudowê oraz nie prowadziæ liniowych elementów infrastruktury techni-cznej w okreœlonej odleg³oœci od z³o¿a.
Powierzchnie obszarów górniczych kopalin eksploatowanych metod¹ odkrywkow¹ wy-nosi³y od 0,4 ha do 874,02 ha. 19 obszarów liczy³o ponad 25 ha, powierzchnia 16 mieœci³a siê w przedziale od 2 do 25 ha, powierzchnia pozosta³ych nie przekracza³a 2 ha. Pierwsze z nich kwalifikuje siê jako przedsiêwziêcia mog¹ce zawsze znacz¹co, a drugie (wydobywanie kopalin ze z³o¿a metod¹ odkrywkow¹ z wy³¹czeniem wydobywania kopalin pospolitych na obszarze o powierzchni nieprzekraczaj¹cej 2 ha, gdy dzia³alnoœæ jest prowadzona poza obszarami ochrony przyrody) potencjalnie znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko (Ustawa 2008; Rozporz¹dzenie 2004).
W ¿adnej z analizowanych gmin udzia³ powierzchni obszarów górniczych kopalin pospolitych nie przekracza³ 1% (tab. 2). W przypadku z³ó¿ kopalin podstawowych (ropa naftowa, gaz ziemny, sól kamienna) udzia³y te w gminach: Iwonicz Zdrój, Rymanów Zdrój, Kamieñ Pomorski oraz Inowroc³aw by³y znacznie wy¿sze, nie przekracza³y jednak 10%. Eksploatacja podziemna, w³aœciwa dla tych kopalin, jest mniej konfliktowa z wykorzy-staniem powierzchni od eksploatacji odkrywkowej. W gminie Gocza³kowice Zdrój udzia³ powierzchni OG wyznaczonego dla wêgla kamiennego wymaga korekty. Obszar ten znaj-duje siê tylko czêœciowo w granicach analizowanej gminy. Uwzglêdnienie ca³ego OG jest konsekwencj¹ metodyki Rejestru Obszarów Górniczych.
Wnioski
Proponowane wskaŸniki okreœlaj¹ce intensywnoœæ sczerpywania zasobów i udzia³ powierzchni obszarów górniczych w powierzchni gminy mog¹ byæ pomocne przy podej-mowaniu decyzji w zakresie okreœlania kierunków rozwoju przestrzennego i gospodarczego
gminy. Zró¿nicowane wartoœci wskaŸników przek³adaj¹ siê na ró¿ny potencja³ rozwoju gmin.
Okreœlone udzia³y rocznego poboru wód leczniczych w stosunku do zasobów eksploa-tacyjnych oraz wydobycia torfów do zasobów bilansowych wskazuj¹ na umiarkowane sczerpywanie zasobów kopalin leczniczych w wiêkszoœci gmin. Mo¿liwa jest intensyfikacja wykorzystania ich zasobów w celu realizacji ró¿nego rodzaju inwestycji o profilu leczni-czym i rekreacyjnym.
Dla lokalnego rozwoju gospodarczego znaczenie ma równie¿ baza zasobowa kopalin pospolitych, której wykorzystanie zale¿y w du¿ej mierze od gospodarowania przestrze-ni¹ w gminie i respektowania ograniczeñ zagospodarowania przestrzennego zwi¹zanych z ochron¹ z³ó¿ kopalin.
W przypadku kopalin leczniczych, stan i sposób zagospodarowania przestrzennego ma zasadnicze znaczenie w strefach ochronnych uzdrowiska oraz w obszarach górniczych z³ó¿ kopalin leczniczych.
Z uwagi na priorytet wykorzystania zasobów kopalin leczniczych analizy wymaga mo¿liwoœæ i celowoœæ wykorzystania z³ó¿ kopalin pospolitych w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska. Z przeprowadzonej analizy wynika, ¿e górnictwo kopalin innych ni¿ lecznicze, w ma³ym stopniu ogranicza gospodarowanie przestrzeni¹ w tych gminach.
Proponowana analiza wskaŸnikowa zwi¹zana jest z gromadzeniem aktualnych infor-macji na temat bazy zasobowej kopalin w gminie. Jest to szczególnie wa¿ne w sytuacji, gdy fakultatywne opracowania – takie jak inwentaryzacje z³ó¿ kopalin – wykonywane s¹ spo-radycznie i tylko w niektórych gminach. Wa¿ne by³oby uzupe³nienie informacji dotycz¹cych zasobów o wielkoœci rocznego wydobycia w stosunku do zasobów przemys³owych oraz dane o zasobach prognostycznych i w obszarach perspektywicznych. Celowe jest przeprowa-dzanie okresowej aktualizacji wskaŸników na podstawie danych z Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce.
Praca zosta³a wykonana w ramach badañ statutowych AGH nr 11.11.140.560.
LITERATURA
Bilans zasobów 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce stan na 31.12.2007, PIG, Warszawa . D o w g i a ³ ³ o J., P a c z y ñ s k i B., 2002 – Podzia³ regionalny wód leczniczych Polski. [W:] Ocena zasobów
dyspozycyjnych wód potencjalnie leczniczych. Poradnik metodyczny. Paczyñski B., red., PIG, Warszawa, 16–24.
D u c z m a l M., Œ l u s a r c z y k G., S p e c y l a k - S k r z y p e c k a J., B o r o w i c z A., B e d n a r z A., 2008 – Ochrona z³ó¿ idea a rzeczywistoœæ na przyk³adzie perspektywicznych z³ó¿ wêgla brunatnego. Górnictwo Odkrywkowe, XLX/II, 2–3, 30–37.
Kierunki 2009 – Kierunki badañ w dziedzinie geologii surowcowej na lata 2009–2015. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa, 24.
P a c z y ñ s k i B., P ³ o c h n i e w s k i Z., 1996 – Wody mineralne i lecznicze Polski. PIG, Warszawa, 108. P a c z y ñ s k i B., S a d u r s k i A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. t. II, Wody mineralne, lecznicze
i termalne oraz kopalniane. Wyd. PIG, Warszawa.
P a u l o A., 2001 – Geologia gospodarcza. Geologia 27, 2–3, 703–739.
P a u l o A. (red.), 1995 – Ochrona œrodowiska przyrodniczego i zasobów mineralnych. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. R a d w a n e k - B ¹ k B., 2008 – Dostêpnoœæ terenów z³o¿owych jako priorytet ochrony zasobów kopalin.
Gór-nictwo Odkrywkowe XLX/II, 2–3, 19–24.
S z c z e p a ñ s k i A., S z k l a r c z y k T., 2005 – Koniecznoœæ zmian przepisów w zakresie gospodarowania za-sobami wspó³wystêpuj¹cych wód leczniczych, naturalnych wód mineralnych i zwyk³ych. Bezpieczeñstwo Pracy i Ochrona Œrodowiska w Górnictwie, WUG, Katowice, 4, 7–12.
U b e r m a n R., O s t r ê g a A., 2009 – Prawne procedury postêpowania dla uzyskania koncesji na odkrywkow¹ eksploatacjê z³ó¿. Górnictwo Odkrywkowe, 50, 2–3, 58–64.
Akty prawne
Ustawa 1994 – Ustawa z 4 lutego 1994 roku Prawo geologiczne i górnicze, t. jednolity, Dz.U. 2005. 228. 1947 z póŸn. zm.
Ustawa 2001 – Ustawa o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych z dnia 6 lipca 2001,Dz.U. 2001. 97. 1051z póŸn. zm.
Ustawa2005– Ustawa z dnia 28 lipca 2005 o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych , Dz.U. 2005. 167. 1399.
Ustawa 2006 – Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony œrodowiska, tekst jednolity Dz.U. 2006. 129. 902 z póŸn. zm.
Ustawa 2008 – Ustawa z dnia 3 paŸdziernika 2008 o udostêpnianiu informacji o œrodowisku i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko, Dz.U. 2008. 199. 1227.
Rozporz¹dzenie 1998 – Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 roku w sprawie utworzenia powiatów Dz.U. 1998.103.652.
Rozporz¹dzenie 2004 – Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 roku w sprawie okreœlenia rodzajów przedsiêwziêæ mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko oraz szczegó³owych uwarunkowañ zwi¹zanych z kwalifikowaniem przedsiêwziêcia do sporz¹dzenia raportu o oddzia³ywaniu na œrodowisko, Dz.U. 2004. 257. 2573 z póŸn. zm.
Rozporz¹dzenie 2006a – Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych, a tak¿e zaliczania kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych, Dz.U. 2006. 32. 220.
Rozporz¹dzenie 2006b – Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 2006 zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych, a tak¿e zaliczania kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych, Dz.U. 2006. 246. 1790. Rozporz¹dzenie 2008 – Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 kwietnia 2008 zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczanych do solanek, wód leczniczych, a tak¿e zaliczania kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych Dz.U. 2008. 66. 404. Normy
PN-Z-11000:2001 – Uzdrowiska – Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne.
Internet
http://baza.pgi.waw.pl/geow/(S(ymem3u45oqhddxycuin5gv45))/default.aspx http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/MIDASGIS
http://mineralne.pgi.gov.pl
R a d w a n e k - B ¹ k B., 2009 – Dostêpnoœæ terenów z³o¿owych jako podstawowy warunek racjonalnej gospodarki zasobami z³ó¿ kopalin [http://geoportal.pgi.gov.pl/css/powiaty/publikacje/dostepnosc_zloz.pdf]
Podstawy ochrony przyrody. Metody ochrony wybranych typów ekosystemów. Torfowiska. [http://biebrza.info.pl/oppoc/metody_t.html]
WP£YW BAZY ZASOBOWEJ KOPALIN NA GOSPODAROWANIE PRZESTRZENI¥ W GMINACH, NA TERENIE KTÓRYCH ZLOKALIZOWANE S¥ UZDROWISKA
S ³ o w a k l u c z o w e
Baza zasobowa, uzdrowisko, gospodarowanie przestrzeni¹, wskaŸniki sczerpywania zasobów, wskaŸniki okreœlaj¹ce udzia³ powierzchni obszarów górniczych w powierzchni gminy
S t r e s z c z e n i e
Przeprowadzono kompleksow¹ analizê bazy zasobowej kopalin w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ wszystkie 44 polskie uzdrowiska. Wskazano na ograniczenia gospodarki przestrzennej, wynikaj¹ce z u¿yt-kowania górniczego oraz ochrony zasobów kopalin. W gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska, rozwój przestrzenny ograniczony jest zarówno zasiêgiem obszarów górniczych stanowi¹cych strefê chroni¹c¹ z³o¿e wód leczniczych jak i obszarami ochrony uzdrowiskowej. Zaplecze dla rozwoju lokalnego przemys³u wydobywczego i budownictwa stanowi¹ z³o¿a innych kopalin. Ich powierzchnia tak¿e powinna byæ chroniona przed zabudow¹. Wiêkszoœæ udokumentowanych z³ó¿ znajduje siê jednak na terenach objêtych ró¿nymi formami ochrony prawnej oraz w strefach postêpuj¹cej lub planowanej zabudowy terenu, co utrudnia mo¿liwoœæ ich zagospodarowania metod¹ odkrywkow¹.
W celu urealnienia dokumentów planistycznych, sporz¹dzanych na szczeblu gminy, zaproponowano wskaŸ-niki okreœlaj¹ce intensywnoœæ sczerpywania zasobów oraz wskaŸwskaŸ-niki okreœlaj¹ce udzia³ powierzchni obszarów górniczych kopalin leczniczych i innych (podstawowych i pospolitych) w gminie. WskaŸniki te obliczono dla ka¿dej grupy kopalin.
Wed³ug stanu na koniec 2007 roku (Bilans zasobów 2008) zasoby eksploatacyjne 72 z³ó¿ wód leczniczych wynosi³y 1825,17 m3/h, z tego 38,5% stanowi³y termalne wody lecznicze. Intensywnoœæ sczerpywnia zasobów
wód leczniczych waha³a siê w granicach od 0 (Ustka, Kamieñ Pomorski – z³o¿a nie eksploatowane w roku 2007) do powy¿ej 90% (D³ugopole Zdrój, Polanica Zdrój, Szczawno Zdrój). Udzia³ powierzchni obszarów górniczych wód leczniczych w stosunku do powierzchni gminy waha³ siê od 0,01% w Sopocie, do oko³o 90% powierzchni gminy w Œwieradowie Zdroju i Muszynie i 100% w Ciechocinku, Ko³obrzegu i Dusznikach Zdroju. Zasoby torfów leczniczych wynosi³y 7171 tys. m3, intensywnoœæ ich sczerpywnia nie przekracza³a 1% w ¿adnym z uzdrowisk,
a udzia³ powierzchni obszarów górniczych nie przekracza³ 10% powierzchni gminy. W gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska znajdowa³o siê ponadto 71 udokumentowanych z³ó¿ kopalin: 4 z³o¿a kopalin energetycznych, 1 z³o¿e kopalin chemicznych (sole kamienne) oraz 66 z³ó¿ kopalin skalnych i innych – 4 z³o¿a torfów nie zaliczonych do leczniczych. 31 z³ó¿ by³o eksploatowanych w 2007 roku.
Uzyskane wartoœci wskaŸników mog¹ byæ pomocne przy podejmowaniu decyzji w zakresie ustalania kie-runków rozwoju przestrzennego i gospodarczego gminy. Uzasadniona jest potrzeba okresowej aktualizacji wskaŸ-ników.
W kontekœcie planowania zagospodarowania przestrzennego, a w konsekwencji realizacji konkretnych inwe-stycji w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska znaczenie zasadnicze maj¹ informacje o potencjale zasobowym, którym dysponuj¹ gminy. Okreœlaj¹ go: zasoby kopalin w szczególnoœci wód lecz-niczych, aktualne wydobycie i jego udzia³ w stosunku do zasobów bilansowych i przemys³owych w z³o¿ach zagospodarowanych oraz zasoby bilansowe w z³o¿ach niezagospodarowanych. Pozwalaj¹ one okreœliæ rezerwy zasobów mo¿liwych do zagospodarowania w przysz³oœci. W celu przysz³ej eksploatacji kopalin, zw³aszcza metod¹ odkrywkow¹, znaczenie zasadnicze ma ochrona terenów z³o¿owych przed zabudow¹ oraz wyjaœnienie potencja³u w obszarach prognostycznych i perspektywicznych.
Ograniczenia zagospodarowania przestrzennego w gminach, na terenie których zlokalizowane s¹ uzdrowiska zale¿¹ przede wszystkim od: rodzaju i wielkoœci zasobów kopalin leczniczych i innych, które wystêpuj¹ na jej terenie, warunków geologicznych chroni¹cych z³o¿e wód leczniczych, aktualnego stanu pokrycia i u¿ytkowania terenu oraz walorów œrodowiska przyrodniczego, w tym form ochrony przyrody.
INFLUENCE OF MINERAL RESOURCES ON SPACE MANAGEMENT IN COMMUNES WHERE SPAS ARE LOCATED
K e y w o r d s
Mmineral resources, spa, space management, indicators of depletion of mineral resources and the shares of mining areas in the commune area
A b s t r a c t
The comprehensive analysis of mineral resources was made in 44 Polish spa containing communes. Mining exploatation and protection of mineral resources result in the restrictions of land use. Land use development is constrained by the extent of mining areas formed to protect the deposit of medicine waters as well as the health resort conservation areas. Deposits of other minerals constitute a reserve for local development and mining industry. Their area should also be protected from durably constructions. However, the majority of the deposits are situated in the law protected areas or foreseen for build-up. For that reason these deposits cannot be mined in open pits.
Indicators of depletion of mineral resources and the shares of mining areas (for therapeutic and others minerals) in the total commune area were suggested aimed for making local planning documents more realistic. The indicators were calculated for each group of minerals.
At the end of 2007 the exploited resources of 72 therapeutic water deposits amounted to 1825.17 m3/h, 38,5%
of them being thermal. Depletion ratio fluctuated from 0 (in actually unexploited deposits: Ustka and Kamieñ Pomorski) to above 90% (D³ugopole Zdrój, Polanica Zdrój and Szczawno Zdrój). Share of therapeutic water mining areas in the total commune area, fluctuated from 0.01 in Sopot to 90% in Œwieradów Zdrój, Muszyna and 100% in Ciechocinek, Ko³obrzeg and Duszniki Zdrój. Therapeutic peat resources totalled 7.171 million m3.
Depletion ratio of peat was below 1% in each spa. Share of mining area of peat deposits in total area commune was below 10%. Discussed communes constrained also 71 documented deposits of not therapeutic nature. These are: 4 fossil fuels, 1 chemical 62 common rocks and 4 peat deposits. In 2007 only 31 such deposits were exploited.
The values of the indicators obtained here could help in decision making in land use and economic development planning. Periodic actualization of these indicators is justified.
The information on local mineral resources is essential in land use planning and implementation of specific investment. This information consists of: the amount of mineral resources (especially therapeutic water), actual output, ratio of output to resources (or/and reserves) in developed deposits, and information about resources in undeveloped deposits as well as in prognostic and perspective areas.These data allow to determine the resources which are real to use in future. Multidisciplinary surveys indicate restrictions in development planning which are connected with appropriate land use. Protection of deposit areas against buildup the surface appears especially important.
Restrictions of land use management in communes where spas are located, depend on: the type and the amount of therapeutic resources and other minerals, geological conditions which protect therapeutic aquifer, actual land cover and land use, and categories of protected areas.
