Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 62 (12), 1427-1430, 2006

Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1427

Praca oryginalna Original paper

Osady poœciekowe przed nawozowym wykorzysta-niem w rolnictwie musz¹ zostaæ poddane procesom higienizacji w celu inaktywacji zawartych w nich pa-togennych bakterii, wirusów i jaj paso¿ytów ¿o³¹dko-wo-jelitowych (14). Szczególnie niebezpieczne dla ludzi i zwierz¹t s¹ pa³eczki Salmonella oraz jaja Asca-ris, Trichuris i Toxocara zawarte w osadach (23, 24). Obok procesu kompostowania oraz metod termicznych (pasteryzacja) stosowanych do utylizacji osadów po-œciekowych istnieje mo¿liwoœæ ich higienizacji w opar-ciu o zastosowanie preparatów wapniowych (6, 7, 15, 20). Zw³aszcza wapno palone (CaO) jest skutecznym œrodkiem dezynfekcyjnym, poniewa¿, obok podwy¿-szenia pH > 12,5, zwiêksza równie¿ temperaturê mie-szaniny.

Poza higienicznym oddzia³ywaniem, tlenek wapnia wp³ywa pozytywnie na strukturê osadów, poprawia ich wartoœæ nawozow¹, a tak¿e zwiêksza zawartoœæ su-chej masy. W zwi¹zku ze zmiennym sk³adem osadów oraz przypadkami wykrywania zarówno jaj paso¿ytów, jak i drobnoustrojów patogennych w osadach przezna-czonych do celów nawozowych (9), podjêto modelo-we badania w skali laboratoryjnej maj¹ce na celu – poprzez okreœlenie kinetyki inaktywacji wybranych bakterii i jaj paso¿ytów ¿o³¹dkowo-jelitowych – sfor-mu³owanie warunków efektywnej higienizacji osadu przy u¿yciu wapna palonego.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono w pojemnikach, w których umieszczono 4,5 l odwodnionego, stabilizowanego

bez-tlenowo osadu poœciekowego o zawartoœci 20% s.m. Osad pochodzi³ ze œcieków komunalnych. Nastêpnie osad kon-taminowano 100 ml zawiesiny pa³eczek Salmonella senf-tenberg W775 o koncentracji 107-8 _NPL·ml–1_{. Po okresie 12} godzin, niezbêdnym dla zaadsorbowania tych bakterii na cz¹stkach osadu, dodawano wapno palone w iloœci gwa-rantuj¹cej koñcowe stê¿enie 5%, 10% i 20% CaO. Zawar-toœæ naczynia mieszano starannie mieszad³em mechanicz-nym, po czym pobierano próbki do badañ po 0,5, 1, 3, 6 i 24 godz.

W próbkach oznaczono koncentracjê E. coli, pa³eczek Salmonella senftenberg W775 (szczep termooporny i ma³o zjadliwy) oraz paciorkowców ka³owych grupy D. W pro-cesie izolacji pa³eczek Salmonella wykorzystano dwa ³o¿a namna¿aj¹ce: wodê peptonow¹ (37°C, 24 h) oraz pod-³o¿e selektywne wed³ug Rappaporta (43°C, 24 h). Nastêp-nie przenoszono materia³ ez¹ na pod³o¿e sta³e wed³ug Kauf-mana. W koñcowej fazie identyfikacji u¿yto surowicy po-liwalentnej HM.

Do izolacji i oznaczenia liczby paciorkowców ka³owych grupy D wykorzystano bulion z glukoz¹ i azydkiem sodu oraz pod³o¿e sta³e z kanamycyn¹. Koñcow¹ identyfikacjê oparto na zastosowaniu testu serologicznego (Phadebact--Test). Liczbê pa³eczek E. coli okreœlono w hodowli na p³yn-nym pod³o¿u LPB oraz selektywp³yn-nym pod³o¿u ENDO. Na-stêpnie sprawdzano wyizolowane E. coli na pochodzenie fekalne, okreœlaj¹c zdolnoœæ rozk³adu laktozy z wydziele-niem gazu (44°C przez 48 h). W przypadkach w¹tpliwych stosowano test Api E.

NPL bakterii wyznaczono w oparciu o uk³ad 3-probów-kowy, wykorzystuj¹c tablice Mc Cradego.

Ponadto okreœlono wp³yw zastosowanych dawek CaO na inaktywacjê jaj Ascaris suum. Do osadu wk³adano

noœ-Mikrobiologiczne badania osadów poœciekowych

higienizowanych tlenkiem wapnia

ZBIGNIEW PALUSZAK, MONIKA BAZELI, JANUSZ HERMANN*, JUSTYNA BAUZA-KASZEWSKA

Katedra Mikrobiologii, *Katedra Chemii Œrodowiska Wydzia³u Rolniczego ATR, ul. Bernardyñska 6, 85-029 Bydgoszcz Paluszak Z., Bazeli M., Hermann J., Bauza-Kaszewska J.

Microbiological investigation of sludge treated with quick lime

Summary

The aim of the investigation was to study the inactivation of selected bacteria and parasite ova in sludge treated with 5, 10 and 20% of CaO. The elimination rate of pathogens varied and depended on lime doses. When sludge was treated with 20% CaO all Ascaris eggs were destroyed after 6 hours, and, additionally, bacterial pathogens after 0.5-1 hour. The hygienization of sludge with 5 and 10% CaO was inefficient because only 6-9% of A.suum eggs were destroyed during the 24 hour period; most bacterial pathogens, however, were eliminated. Only sludge treated with 20% CaO and stored for 24 hours may be used for agricultural purposes.

Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1428

niki w formie perforowanych perlonowych woreczków za-wieraj¹cych 1 ml zawiesiny jaj Ascaris suum uzyskiwanych z macicy dojrza³ych p³ciowo osobników ¿eñskich. Œciany noœnika zawiera³y otwory o œrednicy 28 µm, które nie po-zwala³y na przemieszczanie siê jaj przez noœnik. Po wyci¹gniê-ciu woreczków ich zawartoœæ umieszczano w wodzie w p³yt-kach Petriego, które podda-wano inkubacji przez 21 dni w temperaturze 28°C. Po okre-sie inkubacji liczono odsetek jaj zawieraj¹cych ¿ywe larwy (19). Uzyskane wyniki zwery-fikowano i opracowano sta-tystycznie metod¹ analizy wa-riancji, a istotnoœæ ró¿nic miê-dzy œrednimi oceniono testem

t-Studenta (P = 0,95) w programie Statistica.

Wyniki i omówienie

Wyniki badañ dotycz¹ce prze¿ywalnoœci badanych bakterii i jaj w osadach poœciekowych poddanych dzia-³aniu wapna palonego przedstawiaj¹ tab. 1, 2 i 3.

Badania dowiod³y, ¿e inaktywacja badanych bakte-rii przebiega³a najpewniej przy zastosowaniu 20% wapna palonego. Pa³eczki E. coli eliminowane by³y ju¿ po 1 godzinie. Zaobserwowano równie¿ skutecz-ne oddzia³ywanie na pa³eczki E. coli 10% dawki CaO, która inaktywowa³a je po 12 h. Ju¿ w 6. godzinie trwa-nia eksperymentu liczebnoœæ ich spada³a o 6 log. Wap-no palone 5%, jakkolwiek wyraŸnie ogranicza³o liczeb-noœæ pa³eczek E. coli, to jednak w okresie 24 h nie doprowadza³o do ich pe³nej eliminacji. Spadek liczeb-noœci po 24 h wynosi³ 4 log (tab. 1).

Znacznie bardziej wra¿liwe na CaO okaza³y siê za-stosowane w badaniach pa³eczki Salmonella senften-berg W775. Dawka 20% CaO likwidowa³a pa³eczki Salmonella senftenberg W775 po 0,5 h, 10% po 1 h.

Jak wynika z danych tab. 1, efekt higienizuj¹cy tlen-ku wapnia w odniesieniu do paciorkowców ka³owych by³ równie¿ zadowalaj¹cy. W osadzie zawieraj¹cym 20% CaO pe³na eliminacja paciorkowców nastêpowa³a po 3 godzinach, natomiast

daw-ka 10% CaO likwidowa³a pa-ciorkowce po 12 godzinach. Po 24 h nie stwierdzono pacior-kowców w osadach poddanych wapnowaniu. Godzinne tempo inaktywacji waha³o siê od 0,29 do 0,39 log.

Badania dowiod³y, ¿e wyso-koœæ dawki CaO istotnie wp³y-wa na liczebnoœæ badanych bak-terii (tab. 2).

Zastosowane dawki tlenku wapnia, które szybko eliminowa³y bakterie, nie zawsze okaza³y siê skutecz-ne w procesie likwidacji jaj Ascaris suum (tab. 3). Odsetek jaj ¿ywych w osadach po up³ywie 24 h w przy-padku stosowania dawki 10% CaO waha³ siê od 97% do 65%, natomiast pod wp³ywem dawki 5% iloœæ jaj inwazyjnych spad³a jedynie z 97% do 92,30%. Dopie-ro 20% dodatek CaO skutecznie likwidowa³ jaja glis-ty œwiñskiej ju¿ po 6 godzinach.

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e wapnowa-nie osadów oddzia³ywa³o higienizuj¹co znaczwapnowa-nie sku-teczniej na zawarte w nim bakterie ni¿ na jaja paso¿y-O a C a k w a D Czas 0 0,5h 1h 3h 6h 12h 24h il o c a i h c ir e h c s E (NPL•g–1₎ g k • O a C g k 1 ( % 0 2 –1_{s.m). 1 × 0,1 1} 7 _{2 × 0,0 1} 0 _{ni ni ni ni ni} g k • O a C g k 5 , 0 ( % 0 1 –1_{s.m). 2 × 0,4 1} 6 _{2 × 0,4 1} 5 _{1 × 0,9 1} 2 _{1 × 0,9 1} 2 _{6 × 0,0 1} 1 _{ni ni} 15% (0,25kgCaO•kg–1_{s.m). 2 × 0,4 1} 6 _{7 × 0,0 1} 5 _{2 × 0,4 1} 5 _{2 × 0,4 1} 4 _{1 × 0,3 1} 3 _{1 × 0,3 1} 2 _{1 × 0,3 1} 2 g r e b n e tf n e s a ll e n o m l a S W₇₇₅(NPL•g–1₎ g k • O a C g k 1 ( % 0 2 –1_{s.m). 2 × 0,4 1} 7 _{ni ni ni ni ni ni} g k • O a C g k 5 , 0 ( % 0 1 –1_{s.m). 1 × 0,1 1} 7 _{1 × 0,1 1} 1 _{ni ni ni ni ni} 15% (0,25kgCaO•kg–1_{s.m). 1 × 0,1 1} 7 _{2 × 0,4 1} 4 _{1 × 0,1 1} 2 _{ni ni ni ni} g • L P N ( D y p u r g e w o ³ a k e c w o k r o i c a p –1₎ g k • O a C g k 1 ( % 0 2 –1_{s.m). 1 × 0,1 1} 6 _{3 × 0,0 1} 2 _{1 × 0,0 1} 0 _{ni ni ni ni} g k • O a C g k 5 , 0 ( % 0 1 –1_{s.m). 1 × 0,8 1} 5 _{2 × 0,0 1} 4 _{4 × 0,0 1} 3 _{2 × 0,0 1} 2 _{4 × 0,0 1} 1 _{ni ni} 15% (0,25kgCaO•kg–1_{s.m). 2 × 0,4 1} 5 _{3 × 0,0 1} 4 _{2 × 0,6 1} 4 _{2 × 0,3 1} 4 _{2 × 0,4 1} 2 _{1 × 0,8 1} 1 _ni

Tab. 1. Liczebnoœæ badanych drobnoustrojów po zastosowaniu CaO w osadzie odwodnio-nym o zawartoœci 20% s.m. (n = 3) ii r e t k a b a p u r G O a C a k w a D a k w a d I ) % 0 2 ( II(d10aw%k)a III(d5a%w)ka il o c . E 1,04* 2,59* 4,19* g r e b n e tf n e s a ll e n o m l a S W₇₇₅ 1,05* 1,15* 1,92* D y p u r g e w o ³ a k e c w o k r o i c a P 1,22* 2,59* 4,19*

Tab. 2. Istotnoœæ ró¿nic pomiêdzy oddzia³ywaniem poszcze-gólnych dawek CaO na badane populacje dla œrednich wyra-¿onych w postaci logarytmu

Objaœnienia: *oznaczone wartoœci liczbowe w wierszach ró¿ni¹ siê istotnie (NIR dla p = 0,05)

a k w a D Czas 0 0,5h 1h 3h 6h 12h 24h œrednio g k • O a C g k 1 ( % 0 2 –1_{s.m). 87,00 31,50 13,50 1 0 0 0 17,6*} g k • O a C g k 5 , 0 ( % 0 1 –1_{s.m). 97,00 94,10 91,30 88,50 88,30 89,60 87,50 90,9*} 15% (0,25kgCaO•kg–1_{s.m). 97,00 94,50 93,30 94,10 91,60 92,30 92,30 93,6*}

Tab. 3. Odsetek ¿ywych larw Ascaris suum po zastosowaniu CaO w osadzie odwodnio-nym o zawartoœci 20% s.m. (n = 3)

Objaœnienia: *oznaczone wartoœci liczbowe w kolumnach ró¿ni¹ siê istotnie (NIR dla p = 0,05)

Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1429

tów ¿o³¹dkowo-jelitowych. Dopiero zastosowanie wysokich dawek wapna palonego skutkowa³o pe³n¹ i szybk¹ higienizacj¹ osadów, umo¿liwiaj¹c ich zasto-sowanie do celów rolniczych (22, 23).

Nale¿y podkreœliæ, ¿e usprawnienie i doskonalenie metod higienizacji osadów poœciekowych zawieraj¹-cych drobnoustroje patogenne jest wa¿ne ze wzglê-dów sanitarno-higienicznych, bowiem ogranicza trans-misjê patogenów do gleby i wód gruntowych. Bakte-riobójcze dzia³anie CaO znane jest od dawna i coraz czêœciej na skalê przemys³ow¹ preparaty wapnia wy-korzystywane s¹ do higienizowania osadów. Zdarza siê, ¿e ze wzglêdów ekonomicznych stosuje siê zbyt niskie jego dawki. Efektywnoœæ higienizacyjna CaO zale¿y nie tylko od stosowanej dawki, ale tak¿e od zawartoœci suchej masy osadów oraz czasu oddzia³y-wania (12, 13). Czynnikiem higienizuj¹cym jest pod-wy¿szenie pH i temperatury osadów. Ponadto uwol-niony w czasie wapnowania amoniak skutecznie lik-widuje zawarte w osadach patogeny (4).

W badaniach w³asnych uzyskany efekt termiczny by³ zró¿nicowany i zale¿a³ od dawki tlenku wapnia. Daw-ka 5 i 10% CaO powodowa³a nieznaczny wzrost tem-peratury odpowiednio do 26,5 i 30°C. Dopiero w stê-¿eniu 20% CaO powodowa³ wzrost temperatury ba-danych osadów do ponad 55°C (ryc. 1). Uzyskane wyniki by³y zgodne z wyliczeniami teoretycznymi opracowanymi przez Böhnke i Weiling (5). G³ównym czynnikiem bakteriobójczym przy stosowaniu niskich dawek i braku podwy¿szonej temperatury osadów by³ wzrost pH mieszaniny. Bez wzglêdu na iloœæ dodawa-nego wapna, pH biomasy osi¹ga³o wartoœæ 12. Warto podkreœliæ, ¿e pH osadu > 13 wystêpowa³o po zasto-sowaniu dawki 10 i 20% CaO, i by³o ono znacznie bardziej stabilne ni¿ w przypadku dawki 5% CaO (ryc. 2).

Skuteczne oddzia³ywanie pH > 12,5 na likwidacjê flory patogennej w osadach obserwowali Wasmus (24) i Krzywy (16), którzy uzyskiwali w takich warunkach pe³n¹ jego higienizacjê. W badaniach w³asnych dobry efekt w zakresie eliminacji drobnoustrojów uzyskano tak¿e stosuj¹c 5 i 10% CaO (tab. 1). Wszystkie bada-ne bakterie podlega³y inaktywacji w ci¹gu 24 godzin. Najszybciej, bo po 0,5 h, eliminowane by³y pa³eczki Salmonella senftenberg W775, natomiast E. coli i pa-ciorkowce ka³owe ginê³y po 12 h (tab. 1). Szybk¹ eli-minacjê pa³eczek Salmonella senftenberg W775 pod wp³ywem wapna palonego obserwowa³ równie¿ Berg (3) i Ostertag (18). Zale¿nie od szczepu, pe³na inakty-wacja nastêpowa³a w czasie od 2 do 5 godzin.

Dobry efekt higienizacyjny uzyskano równie¿ sto-suj¹c dawkê 5% CaO w zakresie eliminacji pa³eczek Salmonella senftenberg W775 i paciorkowców ka³o-wych D (od 6 do 24 h). Wydaje siê, ¿e szybkiej reduk-cji populareduk-cji badanych bakterii w doœwiadczeniu la-boratoryjnym sprzyja³o zapewne dobre wymieszanie i prawid³owa konsystencja osadu. W przypadku wap-nowania du¿ej iloœci osadów wystêpuj¹ zwykle

trud-noœci z jego w³aœciwym wymieszaniem. Pojawiaæ siê mo¿e efekt brze¿ny polegaj¹cy na wystêpowaniu gor-szej higienizacji w niektórych fragmentach mieszany. Mo¿e to skutkowaæ wyd³u¿onym okresem prze¿ywal-noœci drobnoustrojów. Wed³ug niektórych autorów, w takich warunkach, mimo stosowania wysokich da-wek CaO, pa³eczki Salmonella mog¹ prze¿ywaæ i za-chowaæ inwazyjnoœæ nawet w osadach po 8 tygodniach (1, 10, 21).

W przeprowadzonych badaniach wykazano, ¿e pod-wy¿szenie pH nie wp³ywa w krótkim czasie na inak-tywacjê jaj paso¿ytów jelitowych. Dawki 5 i 10% CaO powodowa³y nieznaczny spadek odsetka larw inwa-zyjnych nawet przy pH > 12,5. Spadek liczebnoœci jaj inwazyjnych waha³ siê jedynie od 5,2% do 9%. Z da-nych piœmiennictwa (2, 9, 11) wynika, ¿e w osadach o pH 12, które nie podlegaj¹ zagrzaniu, jaja Ascaris suum zachowywaæ mog¹ ¿ywotnoœæ nawet do 10-12 tygodni sk³adowania. Jest to szczególnie wa¿ne spo-strze¿enie, bowiem w praktyce zdarza siê, ¿e osady s³abo wapnowane w krótkim czasie s¹ wykorzystywa-ne do celów nawozowych, co sprzyjaæ mo¿e ska¿eniu œrodowiska.

Wykazano, ¿e czynnikiem decyduj¹cym o szybkiej eliminacji paso¿ytów ¿o³¹dkowo-jelitowych by³a przede wszystkim podwy¿szona temperatura osadu, któr¹ stwierdzono po dodaniu dawki 20% CaO. Spa-dek odsetka jaj aktywnych by³ bardzo wyraŸny, bo-Ryc. 2. Wartoœæ pH po zastosowaniu CaO w osadzie odwod-nionym o zawartoœci 20% s.m. (œrednia z 3 powtórzeñ)

12 12,2 12,4 12,6 12,8 13 13,2 13,4 13,6 0 0,5 h 1 h 3 h 6 h 12 h 24 h Czas pH 20% 10% 5% 0 10 20 30 40 50 60 70 0 0,5 h 1 h 3 h 6 h 12 h 24 h Czas Temperatura [°C] 20% 10% 5%

Ryc. 1. Wartoœci temperatury po zastosowaniu CaO w osa-dzie odwodnionym o zawartoœci 20% s.m. (œrednia z 3 po-wtórzeñ)

Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1430

wiem ju¿ po 6 godzinach nie obserwowano form in-wazyjnych. Jest to zgodne z wynikami Lang (17) i Pa-luszaka (19), którzy stwierdzili pe³n¹ inaktywacjê jaj paso¿ytów ¿o³¹dkowo-jelitowych w temperaturze 50°C po 1 godzinie, przy temperaturze 55°C po 20 minutach, a w 60°C ju¿ po 15 minutach.

Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e tlenek wap-nia oddzia³ywuje na zawarte w osadach patogeny w sposób zró¿nicowany. Ze wzglêdu na du¿¹ chemo-opornoœæ jaj Ascaris suum (8), stê¿enie CaO w osa-dach przeznaczonych do u¿ytku rolniczego nie powin-no byæ w praktyce mniejsze ni¿ 20%. Prawid³owo prze-prowadzony proces wapnowania osadów poprawia biobezpieczeñstwo œrodowiska i eliminuje rozprze-strzenianie patogenów w glebie i wodach gruntowych.

Piœmiennictwo

1.Amer A. A.: Destruction of sludge pathogenic bacteria using quicklime and cement dust. Egypt J. Soil Sci. 1997, 37, 343-354.

2.Andreadakis A. D.: Treatment and disinfection of sludge using quicklime. DGE/JRCEC European commission Workshop around sludge. Italy 1999, 31-37.

3.Berg Th.: Untersuchungen über die entseuchende Wirkung von Verfahren zur Pasteurisierung, Kompostierung und Verfestigung von Klärschlamm. Praca dokt., Hohenheim 1978.

4.Bieñ B. J.: Osady œciekowe – teoria i praktyka. Wyd. Politech. Czêstochow-skiej, Czêstochowa 2002.

5.Böhnke B., Weiling R.: Untersuchungen zur Erzeugung und Anwendung eines Klärschlammkalkdüngers. Forschungsbericht 10304054 BMI; Institut für Siedlungswasserwirtschaft der RWTH, Aachen 1980.

6.Capizzi-Banas S., Deloge M., Remy M., Schwartzbrod J.: Liming as an ad-vanced treatment for sludge sanitisation : helminth eggs elimination – Asca-ris eggs as model. Wat. Res. 2004, 38, 3251-3258.

7.Eriksen L., Andreasen P.: Inactivation of Ascaris suum eggs during storage in time treated sewage sludge. Wat. Res. 1995, 30, 1026-1029.

8.Gantzer C., Gaspard P., Galvez L., Huyard A., Dumouthier N., Schwartz-brod J.: Monitoring of bacterial and parasitological contamination during various treatment of sludge. Wat. Res. 2001, 35, 3763-3770.

9.Gaspard P. G., Wiart J., Schwartzbrod J.: Sludge hygienization: helminth eggs (Ascaris ova) destruction by lime treatment. Rec. Res. Dev. Microbiol. 1997, 1, 77-83.

10.Gaspard P.: Contamination parasitaire dans l’environnement: prospective pour une gestion des risques sanitaires. Praca dokt., Universite Henri Poin-care, Nancy I 1995.

11.Gaspard P. G, Wiart J., Schwartzbrod J.: Urban sludge reuse in agriculture: waste treatment and parasitological risk. Bioresour. Technol. 1995, 52, 37-40. 12.Hermann J., Kluczek J. P.: Przydatnoœæ rolnicza biomasy bakteryjnej z oczysz-czalni œcieków zak³adów celulozowych. Pr. Kom. Nauk Rol. Biol. 1995, 31, 161-169.

13.Hermann J.: Uwarunkowania i kryteria rolniczej przydatnoœci odpadów. Ekologia i Technika 1995, 4, 17-21.

14.Johnson P. W., Dixon R., Ross A. D.: An in vitro test for assessing the viabi-lity of Ascaris suum eggs exposed to various sewage treatment processes. Intern. J. Parasitol. 1998, 28, 627-633.

15.Wong J. W. C., Fang M.: Effects of lime addition on sewage sludge com-posting process. Wat. Res. 2000, 34, 3691-3698.

16.Krzywy E.: Przyrodnicze zagospodarowanie œcieków i osadów. Wyd. AR Szczecin 1999.

17.Lang A.: Mikrobiologische Untersuchungen über die Eignung verschiedener Indikatororganismen zur seuchenhygienischen Beurteiluung von Klars-schlamm. Praca dokt., Univ. Hoheinheim 1987.

18.Ostertag S.: Mikrobiologisch – hygienische Untersuchung über die Anwen-dung von Brannt - und Löschkalk zur Klörschlammentseuchung. Praca dokt., Univ. Hoheinheim 1987.

19.Paluszak Z., Ligocka A., Olszewska H.: Inaktywacja jaj Ascaris suum w kom-postowanych osadach œciekowych. Medycyna Wet. 2003, 59, 154-157. 20.Paluszak Z., Bauza-Kaszewska J., Ligocka A.: Prze¿ywalnoœæ pa³eczek

Sal-monella senftenberg W775 w osadach poœciekowych poddanych procesowi kompostowania. Medycyna Wet. 2003, 59, 239-243.

21.Reimers R. S., Desocio E. R., Bonkston W. S., Oleszkiewicz J. A.: Proc. Weftec.: Current future advances in biosolids disinfection processing. Orlan-do 1998, 445-459.

22.Strauch D.: Ursachen und mögliche Auswirkungen des Vorkommens patho-gener Agentien in kommunalen Klärschlamm. Schweiz. Arch. Tierh. 1983, 125, 621-659.

23.Strauch D.: Survival of pathogenic micro-organisms and parasites in excre-ta, manure and sewage sludge. Rev. Sci. Tech. Off. Int. Epiz. 1991, 10, 813--846.

24.Wasmus A.: Untersuchungen zur Anwendung von niedrigen Branntkalkmen-gen bei Siebbandpressenschlamm aus seuchenhygienischer Sicht. Praca dokt. Giessen 1985.

Adres autora: prof. dr hab. Zbigniew Paluszak, ul. Bernardyñska 6, 85-029 Bydgoszcz; e-mail: paluszak@atr.bydgoszcz.pl