Rewolucja islamska w Iranie
Przyczyny - przebieg - konsekwencje
Klaudyna Maria Andrusiewicz
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Rewolucja islamska w 1979 r. była ostatni ˛a „wielk ˛a” rewolucj ˛a XX wieku. Fasadow ˛a monarchi˛e parla-mentarn ˛a zast ˛apiono innowacyjnym tworem, nazwanym „republik ˛a islamsk ˛a”. Przywódcy rewolucyjni inspirowani ideami religijnymi, podj˛eli prób˛e zdominowania polityki, kultury i ˙zycia obywatelskiego wszechobecnym islamem. Z uwagi na rol˛e fundamentalizmu religijnego, rewolucja ira´nska stanowiła zapowied´z silnych relacji mi˛edzy islamem a polityk ˛a w XXI wieku.
Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka przyczyn, przebiegu i gruntownych zmian, jakie dokonały si˛e w wyniku zwyci˛eskiej rewolucji 1979 r. W pierwszej cz˛e´sci omówiono uwarunkowania społeczno -polityczne Iranu w okresie panowania szacha Mohammada Rezy i podj˛eto prób˛e odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu przyczyniły si˛e one do wybuchu rewolucji. W drugiej cz˛e´sci przedstawiono w porz ˛adku chronologicznym przebieg rewolucji ira´nskiej. Ostatnia cz˛e´s´c stanowi analiz˛e głównych rezultatów rewolucji, ze szczególnym uwzgl˛ednieniem przeobra˙ze´n, jakie dotkn˛eły ira´nski system polityczny. Słowa
kluczowe: rewolucja islamska, dynastia Pahlavich, Ajatollah Chomejni, monarchia konstytucyjna w Iranie.
R
ewolucja islamska diametralnie zmieniła rzeczywisto´s´c społecznopolityczn ˛a Iranu. Fasadow ˛a monar-chi ˛e parlamentarn ˛a zast ˛apiono innowacyjnym tworem, nazwanym islamsk ˛a republik ˛a. Wydarzenia okresu rewolucji wpłyn ˛eły na przeobra ˙zenia sytuacji społeczno-kulturowej, odciskaj ˛ac jednak najwi ˛ek-sze pi ˛etno w sferze politycznej Iranu. Rewolucja była zjawiskiem unikalnym i „niepospolitym”, szczególnie z uwagi na wyj ˛atkow ˛a rol ˛e, jak ˛a odegrał w niej fundamentalizm religijny. Była to pierwsza w historii nowo-˙zytnej sytuacja, gdy przywódcy inspirowani religijnymi ideami, podj ˛eli prób ˛e wprowadzenia pierwiastka muzułma ´nskiego lub nawet, dokładniej mówi ˛ac, zdominowania polityki, kultury i ˙zycia obywatelskiego wszechobecnym islamem (Halliday 2002: 49). Rewolucj ˛e roku 1979 z pewno´sci ˛a zaliczy´c mo ˙zna do wydarze ´n najbardziej szokuj ˛acych ´swiatow ˛a opini ˛e publiczn ˛a. Była to ostatnia „wielka rewolucja” XX wieku, b ˛ed ˛aca jednocze´snie zapowiedzi ˛a znacz ˛acych relacji mi ˛edzy islamem a polityk ˛a w wieku XXI (Coville 2009: 40).Celem niniejszego artykułu1jest ukazanie gruntownych zmian wewn ˛etrznych, jakie dokonały si ˛e w
wyniku przeobra ˙ze ´n zwyci ˛eskiej rewolucji roku 1979 oraz przedstawienie ogólnego schematu przebiegu tych wydarze ´n, w odniesieniu m.in. do koncepcji rewolucji. Dlatego istotnym wydaje si ˛e wskazanie głównych przyczyn oraz nakre´slenie zarysu sytuacji wewn ˛etrznej w Iranie, gdy ˙z konsekwencj ˛a była zmiana rewolucyjna w strukturach ira ´nskiej władzy oraz w obr ˛ebie norm społeczno-kulturowych społecze ´nstwa tego kraju.
1 Artykuł został napisany w oparciu o ´zródła persko-, angielsko- i polskoj ˛ezyczne. Wykorzystane zostały tak ˙ze fragmenty ira ´nskiej konstytucji z 1979 r., tłumaczone przez autork ˛e publikacji bezpo´srednio z j ˛ezyka oryginału.
http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl c 2013 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Artykuł podzielony został na trzy główne cz ˛e´sci. W pierwszej scharakteryzowano uwarunkowania społeczno-polityczne Iranu w okresie panowania Mohammada Rezy, drugiego władcy z dynastii Pahlavich. Ułatwi to odpowied´z na pytanie, w jaki sposób panuj ˛ace warunki wewn ˛etrzne przyczyniły si ˛e do wybuchu zachowa ´n rewolucyjnych. W drugiej cz ˛e´sci skupiono si ˛e na przebiegu zwyci ˛eskiej rewolucji roku 1979, prezentuj ˛ac chronologicznie proces najistotniejszych wydarze ´n. W ostatniej cz ˛e´sci przedstawiono analiz ˛e zasadniczych skutków owych zdarze ´n, skupiaj ˛ac si ˛e głównie na przeobra ˙zeniach, jakie dotkn ˛eły ira ´nski system polityczny.
Analizuj ˛ac przyczyny, przebieg i skutki rewolucji politycznych czy społecznych napotykamy na szeroki kontekst ram teoretycznych tego zagadnienia. Istnieje wiele definicji rewolucji oraz równie wiele koncepcji i schematów wyja´sniaj ˛acych fenomen zjawisk rewolucyjnych. Niektóre z nich, jak na przykład teorie Samuela Huntingtona (1968), Jamesa Daviesa (1975 [1962]) czy Neila Smelsera (1962), znajduj ˛a zastosowanie w bada-niach nad rewolucj ˛a islamsk ˛a. Inne, w´sród których wymieni´c nale ˙zy m.in. koncepcje Lyforda Edwardsa (1973 [1927]) czy Crane’a Brintona (1958 [1938]) zupełnie nie wpisuj ˛a si ˛e w ten paradygmat. Obaj badacze uwzgl ˛ed-niaj ˛a okres rz ˛adów sił umiarkowanych w bezpo´srednim nast ˛epstwie wygranej rewolucji, w konsekwencji władz ˛e przejmuj ˛a radykalni ekstremi´sci. Istot ˛e pracy stanowi jednak nie próba usytuowania islamskiej rewolucji w obr ˛ebie istniej ˛acych teorii, a raczej jej dogł ˛ebna analiza w celu stworzenia indywidualnego schematu omawianego zagadnienia2.
W celu konceptualizacji omawianego zjawiska posłu ˙zy´c mo ˙zemy si ˛e definicj ˛a, opisuj ˛ac ˛a rewolucj ˛e jako radykaln ˛a, gwałtown ˛a i nieoczekiwan ˛a zmian ˛e w obr ˛ebie systemu społeczno-politycznego, zwi ˛azan ˛a z przekształceniami wewn ˛etrznymi oraz wariacj ˛a układu sił, powodowan ˛a poprzez pobudzenie nowych przekona ´n, warto´sci czy idei. Jest to ruch niezinstytucjonalizowany, zwi ˛azany z komunikacj ˛a, interakcj ˛a oraz mobilizacj ˛a społeczn ˛a, którego celem jest d ˛a˙zenie do modyfikacji obowi ˛azuj ˛acych ram. Rewolucja jest procesem prowadz ˛acym do zmiany panuj ˛acej władzy, jednak nie musi wi ˛aza´c si ˛e z przeobra ˙zeniami w obr ˛ebie sektora gospodarki oraz stratyfikacji społecznej.
Przyczyny rewolucji islamskiej
Kontekst wybuchu wydarze ´n islamskiej rewolucji Ervand Abrahamian przedstawił w sposób niezwykle zwi ˛ezły i klarowny. Jego zdaniem: „rewolucja wybuchła nie z uwagi na chwilowe polityczne pomyłki. Wybuchła ona jak wulkan z uwagi na przytłaczaj ˛ac ˛a presj ˛e, jaka budowana była poprzez dekady wewn ˛atrz ira ´nskiego społecze ´nstwa. Od roku 1977 szach siedział na takim wła´snie wulkanie, b ˛ed ˛ac wyobcowanym po´sród prawie wszystkich grup społecznych. Rozpocz ˛ał on swoje stanowcze i autorytarne rz ˛ady w opozycji do inteligencji i miejskiej klasy pracuj ˛acej. Ta opozycja wzrastała na sile poprzez lata” (Abrahamian 2008: 155).
Przyczyn wybuchu rewolucji w Iranie dopatrywa´c mo ˙zna si ˛e w szeregu czynników zarówno wewn ˛etrz-nych, jak i zewn ˛etrznych. Przede wszystkim zaliczy´c do nich nale ˙zy ogólne niezadowolenie społeczne, wynikaj ˛ace z powi ˛ekszaj ˛acej si ˛e przepa´sci materialnej pomi ˛edzy biednymi a nieliczn ˛a grup ˛a bogatych, coraz bardziej ograniczone prawa i wolno´sci obywatelskie oraz niespełnione obietnice zwi ˛azane z licznymi refor-mami, z których wi ˛ekszo´s´c okazała si ˛e bezowocna. Zwykle przyczyn rewolucji upatruje si ˛e w obiektywnych warunkach takich, jak: bieda, ucisk, represjach i nadu ˙zycia. Jednak, zdaniem Ryszarda Kapu´sci ´nskiego, spojrzenie to jest jednostronne, poniewa ˙z warunki takie istniej ˛a w wielu pa ´nstwach, a rewolucje wybuchaj ˛a tam rzadko (Kapu´sci ´nski 1999: 125). By wybuchła rewolucja niezb ˛edna jest ´swiadomo´s´c n ˛edzy i ucisku, przekonanie, ˙ze warunki te nie s ˛a naturalnym porz ˛adkiem ´swiata. O uwarunkowaniach tych pisał w kon-tek´scie naukowym Piotr Pacewicz w swojej czteroczynnikowej koncepcji psychologicznej genezy rewolucji społecznej, zakładaj ˛ac, ˙ze to wła´snie spadek poczucia zaspokojenia potrzeb jest jednym z głównych powodów powstawania ruchów rewolucyjnych (Pacewicz 1983: 101).
Iran był pa ´nstwem bogatym w wydarzenia rewolucyjne. Rewolucja konstytucyjna roku 1906 doprowadziła do powołania pierwszego zgromadzenia parlamentarnego, zwanego Mad ˙zlesem oraz uchwalenia pierwszej na Bliskim Wschodzie konstytucji. Iran był tak ˙ze pa ´nstwem, gdzie wielokrotnie przej ˛ecie władzy odbywało si ˛e poprzez przewroty i zamachy stanu. Podobnie do władzy doszedł pierwszy z monarchów dynastii
Pahlawich, Reza Chan, który najpierw w 1921 roku przej ˛ał pełni ˛e władzy nad armi ˛a, by pi ˛e´c lat pó´zniej koronowa´c si ˛e na perskiego monarch ˛e. Jego syn, Mohammed Reza, władz ˛e przej ˛ał w roku 1941, kiedy to brak jasnych deklaracji dla poparcia jednej ze stron II wojny ´swiatowej doprowadziła do przymusowej abdykacji jego ojca. Okres jego panowania zapisał si ˛e w historii Iranu jako czas trudny dla rozwoju pluralizmu. Pomimo i ˙z pierwsza dekada doprowadziła do rozkwitu i tworzenia si ˛e nowych ugrupowa ´n politycznych, kolejne lata, ju ˙z po nacjonalizacji przemysłu naftowego i obaleniu premiera Mosaddeqa, zapisały si ˛e jako okres represji i wewn ˛etrznego terroru. Niszczono wszelkie przejawy politycznej aktywno´sci, ju ˙z w roku 1957 wprowadzaj ˛ac system dwupartyjny, przy czym obie partie były partiami szacha. Masowo wi ˛eziono tak ˙ze lub zabijano działaczy politycznych, zamykano czasopisma, zabraniano wyst ˛apie ´n publicznych.
W latach 70. XX wieku w Iranie nasilały si ˛e rz ˛ady despotyczne i represje, opó´znieniu ulegała, obiecywana przez szacha, decentralizacja polityczno-gospodarcza, pogł ˛ebiały si ˛e problemy ekonomiczne (Keddie 2007: 211). Pomimo ogromnych wpływów płyn ˛acych ze sprzeda ˙zy ropy naftowej sytuacja przewa ˙zaj ˛acej cz ˛e´sci społecze ´nstwa była trudna, gdy ˙z pieni ˛adze zasilały bud ˙zet szachów, z którego realizowane były zakupy nowinek technicznych oraz militariów, a nie kieszenie ira ´nskiej biedoty (Keddie 2007: 212). Nale ˙zy jednak doda´c, ˙ze ogólna sytuacja ekonomiczna kraju za panowania Mohammada Rezy nie była zła, nie wyst ˛epowało zjawisko kryzysu czy załamania finansowego, zwi ˛azanego z zadłu ˙zeniem zagranicznym.
Niezadowolenie społeczne pogł ˛ebiały głównie nieudane próby reform i niech ˛e´c do nowych wzorców promowanych przez szacha i jego zwolenników. Zafascynowany Zachodem i europejsk ˛a cywilizacj ˛a władca, za nadrz ˛edny cel polityki wewn ˛etrznej uznał d ˛a˙zenie do westernizacji pa ´nstwa, co w szyickim Iranie, w którym gł ˛eboko zakorzeniony islam dominował od wieków we wszelkich sferach ˙zycia, stanowiło zamysł praktycznie niemo ˙zliwy do zrealizowania. Niepowodzenie reform „białej rewolucji” (Enqel¯ab-e sefid)3, sze´sciopunktowego programu reform zaproponowanego przez szacha i jego ministrów w 1963 roku,
utwierdziły Ira ´nczyków w przekonaniu, ˙ze władza nie jest sprawowana dla dobra ogółu, przyczyniaj ˛ac si ˛e do spadku jej legitymizacji. Co wi ˛ecej, pogł ˛ebiało si ˛e opisywane przez Abrahamiana zjawisko „niedorozwoju politycznego” władz rz ˛adz ˛acych (Abrahamian 1982: 435-446), polegaj ˛ace na braku utrzymywania wi ˛ezi z istniej ˛acymi klasami społecznymi, jak równie ˙z na nieumiej ˛etno´sci budowania tych wi ˛ezi mi ˛edzy władz ˛a a klasami nowo powstałymi, co w znacznym stopniu przyczyniło si ˛e do alienacji społecze ´nstwa (Coville 2009: 40). W roku 1970 klasowy podział społecze ´nstwa przedstawiał si ˛e nast ˛epuj ˛aco:
Rysunek 1: Struktura klasowa społecze ´nstwa ira ´nskiego w 1970 r.
´Zródło: Opracowanie własne na podstawie Abrahamian 2008.
3W niniejszym artykule w celu zapisu terminów pochodz ˛acych z j ˛ezyka perskiego lub arabskiego zastosowano trans-krypcj ˛e mi ˛edzynarodow ˛a. Wszystkie cytowane fragmenty tekstów perskich i angielskich tłumaczone były bezpo´srednio przez autork ˛e pracy, a do ich zapisu zastosowano notacj ˛e kursyw ˛a. Artykuł zawiera fragmenty konstytucji Islamskiej Republiki Iranu, zaprezentowane w oryginale oraz polskim przekładzie. Przyp. autorki.
Negatywny wpływ na wizerunek władcy w´sród rodaków miały przyjazne stosunki, jakie szach utrzymy-wał z Zachodem, a w szczególno´sci ze Stanami Zjednoczonymi, które widziały w Iranie szans ˛e na posiadanie własnego „policjanta” w regionie Bliskiego Wschodu. Stanowiło to istotny fakt w kontek´scie panuj ˛acego zimnowojennego konfliktu oraz w nawi ˛azaniu do geopolitycznej teorii Rimlandu Nicholasa Spykmana, zakładaj ˛acej, ˙ze „kto panuje nad Rimlandem panuje nad Eurazj ˛a; kto panuje nad Eurazj ˛a – panuje nad ´Swiatem” (Spykman 1944: 43).
Głównym z zało ˙ze ´n Mohammada Rezy było uczynienie z Iranu pot ˛egi politycznej i militarnej ´swiata, a jednym ze ´srodków do realizacji tej inicjatywy miała by´c laicyzacja społecze ´nstwa. Deprecjacja islamu, jakiej dopu´scił si ˛e szach, wpłyn ˛eła negatywnie na jego i tak niestabiln ˛a pozycj ˛e w kraju (Keddie 2007: 220). Re ˙zim Pahlawich ograniczył władz ˛e i wpływy ulemów, wprowadził ´swieckie prawo, jak równie ˙z zacz ˛ał ingerowa´c w edukacj ˛e religijn ˛a, głównie poprzez zakładanie na uniwersytetach wydziałów teologicznych oraz tworzenie korpusów religijnych, tworzonych na wzór korpusów o´swiaty, których zadaniem było nauczanie na terenach wiejskich religii w jej oficjalnie przyj ˛etej wersji (Keddie 2007: 219). Westernizacja kraju, post ˛epuj ˛aca za panowania Pahlawich, była odbierana przez wi ˛ekszo´s´c Ira ´nczyków jako zagro ˙zenia dla warto´sci kulturowych, nierozerwalnie zwi ˛azanych z islamem i zawsze obecnych w ich ˙zyciu Mówi ˛ac o przyczynach islamskiej rewolucji, nie mo ˙zna pomin ˛a´c roli, jak ˛a odegrał konserwatyzm ludno´sci ira ´nskiej oraz przywi ˛azanie do tradycji i religii.
Niszczenie przez władze wpływów ´swieckiej opozycji oraz nieznacznych przejawów inicjatyw obywa-telskich zaowocowały protestami religijnymi w Iranie. Gdy w roku 1975 szach zadecydował o likwidacji wszystkich istniej ˛acych partii, uznaj ˛ac za jedyn ˛a słuszn ˛a Parti ˛e Odrodzenia Narodowego Iranu (Hezb-e Rastochiz-e Melli-je Ir¯an), przeciwnicy systemu zwarli szyki i wszystkie ruchy uległy konsolidacji w celu walki o zmian ˛e panuj ˛acego porz ˛adku. Doda´c nale ˙zy, ˙ze moment ten stanowił apogeum nat ˛e ˙zenia politycz-nych represji wobec opozycyjpolitycz-nych działaczy polityczpolitycz-nych, a okres swobód i aktywno´sci nieograniczonej restrykcyjn ˛a cenzur ˛a zako ´nczył si ˛e wraz z ko ´ncem rz ˛adów premiera Mohammada Mosaddeqa w 1953 roku. Ju ˙z cztery lata pó´zniej pluralizm partii politycznych w Iranie stał si ˛e fikcj ˛a, a wprowadzony odgórnie system dwupartyjny zdominowali aktywi´sci zwi ˛azani ideowo z władz ˛a dynastii Pahlavich.
Wygnanie z kraju Chomeiniego w listopadzie 1964 roku, którego powodem był sprzeciw wyra ˙zony przez ajatollaha wobec reform szacha, dotycz ˛acych odebrania ziem najbogatszym (w tym przedstawicielom kleru) oraz emancypacji kobiet, diametralnie wpłyn ˛eło na zmian ˛e charakteru opozycji. Wła´snie wtedy du ˙za jej cz ˛e´s´c skupiła si ˛e za granic ˛a, co zwi ˛azane było tak ˙ze z ograniczeniami dotycz ˛acymi działalno´sci politycznej w obr ˛ebie ira ´nskiego parlamentu i całej sceny partyjnej. Kr ˛ag opozycji emigracyjnej tworzyli głównie studenci ira ´nscy pobieraj ˛acy nauki na Zachodzie, czynnie zajmuj ˛acy si ˛e kolportowaniem ulotek oraz nagra ´n z przemówieniami ajatollaha, ł ˛acz ˛acy swoje sympatie polityczne najcz ˛e´sciej z lewicowymi ugrupowaniami (Keddie 2007: 159).
Analizuj ˛ac przyczyny wybuchu rewolucji, wa ˙znym elementem jest wskazanie sił i ugrupowa ´n do niej d ˛a˙z ˛acych i ukazanie ich wizji porewolucyjnego Iranu. Warto zaznaczy´c, ˙ze islamskiej rewolucji nie da si ˛e rozpatrywa´c w kwestii konfliktów klasowych jako dominuj ˛acej cechy przyczynowej omawianego zjawiska, gdy ˙z trwaj ˛acy przed 1979 rokiem re ˙zim obalony został przez wi ˛ekszo´s´c społecze ´nstwa, skupionego wokół przywódcy ajatollaha Chomeiniego. Wbrew pozorom duchowie ´nstwo nie było jedyn ˛a grup ˛a pragn ˛ac ˛a zmian. O reorganizacj ˛e panuj ˛acego systemu jako pierwsi ju ˙z w 1977 roku zacz ˛eli walczy´c ira ´nscy intelektuali´sci. Pocz ˛atkowo, w formie „listów otwartych” zwrócili si ˛e oni do szacha i premiera. Ich celem była krytyka braku wolno´sci słowa, prasy oraz mo ˙zliwo´sci powstawania nowych politycznych ugrupowa ´n (Coville 2009: 36).
Jednak najistotniejszym wydarzeniem zwi ˛azanym z brakiem akceptacji polityki szacha przez elity intelektualne było zakwestionowanie legitymizacji rz ˛adu podczas jednego z dziesi ˛eciu poetyckich wieczorów zorganizowanych przez poet ˛e i tłumacza Ahmada Szamlu w Instytucie Goethego w Teheranie (Coville 2009: 36). Na spotkaniu nielegalnego Stowarzyszenia Pisarzy Ira ´nskich (Knun-e Newisandegn-e Irn) zało ˙zonego w roku 1968 i zrzeszaj ˛acego pisarzy i intelektualistów, publicznie wyra ˙zono sprzeciw wobec panuj ˛acej władzy, która zdaniem członków tej grupy sprawowana była w sposób nielegalny i niezgodny z obowi ˛azuj ˛acymi normami prawnymi, przede wszystkim z ustaw ˛a zasadnicz ˛a z roku 1906. Istotn ˛a grup ˛a domagaj ˛aca si ˛e systemowych zmian była tak ˙ze ira ´nska lewica oraz sympatyzuj ˛acy z ni ˛a w du ˙zej mierze studenci. Do głównych lewicowych ugrupowa ´n nale ˙zała przede wszystkim partia Tude. Została ona zało ˙zona we wrze´sniu 1941 roku (Heravi 2011: 63). Jej inicjatorami byli członkowie grupy „pi ˛e´cdziesi ˛eciu trzech”, aresztowani
w 1937 roku za działalno´s´c komunistyczn ˛a, a uwolnieni w wyniku amnestii w kwietniu 1941 roku (Ben¯ab 2004: 259-260). Głównymi zało ˙zeniami Hezb-e Tude, czyli Partii Mas było uwolnienie Iranu od zachodnich zale ˙zno´sci, utworzenie demokratycznego rz ˛adu gwarantuj ˛acego jednostce prawa socjalne (chodziło tu głównie o reformy podatkowe, gospodarcze i ekonomiczne, reform ˛e szkolnictwa i słu ˙zby zdrowia) oraz wolno´s´c prasy i wypowiedzi. Pocz ˛atkowo jej umiarkowany i do´s´c liberalny program z czasem ulegał zmianom.
Panuj ˛acej władzy sprzeciwiała si ˛e te ˙z miejska klasa ´srednia, która popierała istnienie monarchii konstytu-cyjnej, a nie propagowanej przez szacha, lecz skrz ˛etnie maskowanej, monarchii absolutnej. Panuj ˛aca sytuacja, była niezbitym dowodem na to, ˙ze mo ˙zliwo´s´c wpływu obywateli na sytuacj ˛e ekonomiczno-polityczn ˛a w kraju oraz czynne korzystanie z praw zagwarantowanych ustaw ˛a zasadnicz ˛a z roku 1906, były tylko złudzeniem, a ich ´swiadomo´s´c budziła coraz wi ˛ekszy sprzeciw w´sród ira ´nskich obywateli.
Powrotu ancient régime’u, czyli szyickich zasad ˙zycia domagali si ˛e najbiedniejsi, jednak nie wykazali si ˛e oni aktywno´sci ˛a podczas rewolucji, pomimo tego, ˙ze nieudane próby reform najdotkliwiej uderzyły wła´snie w ich poło ˙zenie. Przeciwko dyktatorskiemu ustrojowi politycznemu zwróciły si ˛e osoby, którym proces kapitalistycznej modernizacji sukcesywnie wdra ˙zany przez re ˙zim Mohammada Rezy, przyniósł ogromne korzy´sci materialne (Halliday 2002: 53). Nie byli to sans-culottes, ale młodzi, cz ˛esto dobrze wykształceni obywatele, którzy w czasie panowania szacha dorobili si ˛e du ˙zych maj ˛atków, ale pomimo tego nie byli w stanie zaakceptowa´c zmian, jakie konsekwentnie wprowadzane były w Iranie czasu Pahlawich. Nie chcieli oni Iranu owładni ˛etego fundamentalnym islamem - pragn ˛eli demokracji, sprawiedliwej władzy i liberalizmu. Forsowali ide ˛e niezale ˙znego pa ´nstwa islamskiego, w którym wolni obywatele b ˛ed ˛a mieli realny wpływ na ˙zycie polityczne.
Omawiaj ˛ac wydarzenia roku 1979, nale ˙zy podkre´sli´c rol ˛e ira ´nskiej my´sli politycznej. Najbardziej wpły-wowi i znani ´swieccy ideolodzy tego okresu to: Mehdi Bazargan, Ali Szariati oraz Abolhasan Bani Sadr. To wła´snie ich przemy´slenia miały realny wpływ na wizj ˛e ´swiata młodych, a tak ˙ze kształtowały ich system war-to´sci, aktywizuj ˛ac do działania przeciwko represjom i uciskowi. Mehdi Bazargan promował inn ˛a wizj ˛e islamu ni ˙z tradycjonali´sci, gdy ˙z twierdził, ˙ze da si ˛e go pogodzi´c z zachodni ˛a demokracj ˛a i post ˛epem naukowym (Keddie 2007: 198). Cenił on zachodni ˛a cywilizacj ˛e za osi ˛agni ˛ecia w dziedzinie nauki i techniki. Jednocze´snie krytykował on idee marksistowskie oraz zbytni ˛a ingerencje islamu w sfer ˛e stosunków politycznych (Coville 2009: 44). Był jednym z zało ˙zycieli liberalnego Ruchu Wolno´sci Iranu (Nezhat-e ¯Az¯adi-je Ir¯an), zasłyn ˛ał tak ˙ze jako twórca wielu traktatów oraz jeden z polityczno-religijnych przywódców rewolucji (Keddie 2007: 198). Twierdził, ˙ze rewolucji i rozruchów społecznych mo ˙zna było unikn ˛a´c, gdyby ulemowie bardziej interesowali si ˛e ludem i skoncentrowali si ˛e na zmniejszeniu nierówno´sci społecznych poprzez zakładanie instytucji dobroczynnych i kulturalnych (Keddie 2007: 198). Po zwyci ˛estwie islamskiej rewolucji został on mianowany pierwszym premierem porewolucyjnego Iranu (Behrooz 2000: 178).
Ali Szariati, socjolog muzułma ´nski, wcze´sniej student uczelni w Maszhadzie, jak równie ˙z Pary ˙zu, uwa ˙zany jest za osob ˛e odpowiedzialn ˛a za wpajanie wzorców ideologicznych i przygotowanie bazy pod rewolucj ˛e w´sród młodych Ira ´nczyków w zwi ˛azku ze swoimi akademickimi koneksjami (Abrahamian 2008: 143). Za jedyn ˛a słuszn ˛a ideologi ˛e uwa ˙zał on islamski humanizm, odrzucał radykalny, fanatyczny wzorzec religii i optował za zgod ˛a pomi ˛edzy sunnitami a szyitami. W swoich wypowiedziach uczył, jak pogodzi´c nowoczesny ´swiat z muzułma ´nskimi zasadami, nie wyrzekaj ˛ac si ˛e przy tym to ˙zsamo´sci religijnej (Keddie 2007: 206). Krytykował zachodnie modele emancypacji kobiet, jak równie ˙z demokracji. Twierdził, ˙ze zachodnia kobieta została uprzedmiotowiona i oderwana od ˙zycia rodzinnego, a europejskie i ameryka ´nskie władze poprzez krytyk ˛e islamskiego wzorca próbuj ˛a osłabi´c jedno´s´c muzułma ´nskiej familii (Keddie 2007: 203). Jednocze´snie optował za udziałem kobiet w ˙zyciu publicznym oraz sprzeciwiał si ˛e ich izolacji.
Jak zauwa ˙zyła Anna Krasnowolska, „doktryna Szariatiego, chocia ˙z gł ˛eboko religijna, była równocze´snie antyklerykalna. Szariati był wrogiem nie tylko zachodnich importów kulturowych, od konsumpcjonizmu i pornografii po demokracj ˛e [...], za szkodliwe uwa ˙zał te ˙z liczne elementy kultury rodzimej, odci ˛agaj ˛ace człowieka [...] od jego misji społecznej” (Krasnowolska 2010: 874). Demokracja zachodnia jego zdaniem była niedoskonałym systemem, w którym tak naprawd ˛e rz ˛adził pieni ˛adz, a nie naród. Twierdził tak ˙ze, ˙ze ten system prowadzi do zagłuszania głosu post ˛epowej, progresywnej mniejszo´sci, poprzez konserwatywn ˛a i zacofan ˛a wi ˛ekszo´s´c (Keddie 2007: 203). Pomimo swojej ´smierci w 1977 roku Szariati stał si ˛e ideologiem rewolucji oraz jej twarz ˛a, gdy ˙z to wła´snie jego podobizny niesiono podczas protestów obok wizerunku Chomeiniego (Keddie 2007: 198).
Abolhasan Bani Sadr zasłyn ˛ał jako ideolog i teoretyk ruchu islamskiego w XX-wiecznym Iranie. Był studentem teologii i socjologii na Tehera ´nskim Uniwersytecie, pó´zniej studiował ekonomi ˛e we Francji, gdzie udzielał si ˛e te ˙z aktywnie w studenckich organizacjach (Keddie 2007: 200). W młodo´sci nie krył swojego sprzeciwu wobec polityki szacha, za to zawsze popierał pogl ˛ady Chomeiniego. W 1979 roku pełnił funkcj ˛e ministra spraw zagranicznych, a w roku 1980 został pierwszym prezydentem Islamskiej Republiki Iranu. W swoich pracach poruszał on tematyk ˛e społeczno-gospodarcz ˛a, po´swi ˛ecaj ˛ac si ˛e analizie takich problemów, jak: koncentracja władzy, niewolnictwo czy podziały klasowe. W wypowiedziach i dziełach krytykował imperializm, konsumpcjonizm oraz kult jednostki (Abrahamian 2008: 157).
Najwi ˛eksz ˛a sił ˛a motywuj ˛ac ˛a i mobilizuj ˛ac ˛a masy, bezdyskusyjnym przywódc ˛a i ideologiem tego okresu był Chomeini, którego popularno´s´c rosła w zawrotnym tempie po´sród wszelkich grup społecznych. Wygnanie ajatollaha z kraju w 1964 roku, zwi ˛azane z krytyk ˛a wyra ˙zon ˛a przez duchownego w zwi ˛azku z nieudanymi próbami reform szacha tzw. białej rewolucji, zdecydowanie wpłyn ˛eło na zmian ˛e charakteru opozycji, która zacz ˛eła działa´c aktywnie tak ˙ze poza granicami pa ´nstwa. Na wielk ˛a skal ˛e rozprowadzane były ulotki oraz kasety z przemówieniami ajatollaha, który, bazuj ˛ac na emocjach, wykorzystywał wszelakie metody, aby poruszy´c słuchaczy. Wzbudzał w nich gniew i nienawi´s´c, a jednocze´snie cementował ich wi ˛ezi, by poczuli si ˛e jedno´sci ˛a, która posiada sił ˛e zmian (O ˙zarowski 2006: 44). Poprzez znalezienie wspólnego wroga w szachu, zjednał społecze ´nstwo, rzeczywi´scie prezentuj ˛ace jak ˙ze odmienne warto´sci i tylko to, tak naprawd ˛e, umo ˙zliwiło mu dokonanie kolosalnych wewn ˛atrzsystemowych zmian. Silne wsparcie dla jego działalno´sci stanowili ulemowie, muzułma ´nscy teologowie, obro ´ncy czysto´sci islamu, którzy chcieli stworzy´c pa ´nstwo religijne, przestrzegaj ˛ace restrykcyjnie zasad Koranu.
Przebieg rewolucji islamskiej
Bardzo trudno ustali´c konkretn ˛a dat ˛e wybuchu rewolucji, gdy ˙z w powolnym tempie ewoluowała ona i dojrzewała, by w konsekwencji przyczyni´c si ˛e do wielkich zmian. Zaznaczy´c nale ˙zy, ˙ze rewolucja sama w sobie zawsze stanowi pewien proces, nie jest momentem czy punktem, i z tej perspektywy nale ˙zy analizowa´c to zjawisko. Umownie za pocz ˛atek wybuchu rewolucji w Iranie uzna´c mo ˙zna wydarzenia 8 wrze´snia 1978 roku, zwane czarnym pi ˛atkiem, kiedy to podczas tłumienia demonstracji ulicznej zgin ˛eło kilkaset osób (O ˙zarowski 2006: 43). Ju ˙z jednak du ˙zo wcze´sniej na ulicach ira ´nskich miast dochodziło do licznych zamieszek.
W styczniu 1978 roku, w gazecie „Ettela’at” ukazał si ˛e artykuł autorstwa ministra informacji - Dariusza Homajuna. Celem rozprawy „Iran a czerwona i czarna kolonizacja”, zawieraj ˛acej we wst ˛epie pobie ˙zne uwagi na temat reform „białej rewolucji”, było ukazanie Chomeiniego jako awanturnika, impertynenta oraz człowieka z podejrzan ˛a przeszło´sci ˛a (Keddie 2007: 221). Tekst ten wywołał spore zamieszanie, jak równie ˙z stał si ˛e powodem demonstracji studentów madres w Qom, dla których Chomeini stawał si ˛e nowym autorytetem (Behrooz 2000: 175). Rozruchy na ulicach krwawo stłumiono. W pó´zniejszym czasie sytuacja powtórzyła si ˛e kilkakrotnie. W lutym 1978 roku, 40 dni po styczniowych wydarzeniach, miały miejsce kolejne demonstracje. W jedenastu miastach Ira ´nczycy wyszli na ulice, by zgodnie z szyick ˛a tradycj ˛a upami ˛etni´c ´smier´c ofiar poprzednich zaj´s´c. Wła´snie podczas tych wydarze ´n zniszczono wiele kin, sklepów, banków i po raz pierwszy wzniesiono okrzyki: „´Smier´c szachowi!” (Hiro 2006: 122). Odnotowano tak ˙ze zamachy bombowe wymierzone w posterunki policji w Tabrizie (Behrooz 2000: 175). By unikn ˛a´c kolejnych rozruchów, których spodziewano si ˛e za 40 dni, szach obiecał ponownie otworzy´c seminarium w Qom, pozwoli´c na zwi ˛ekszenie liczby pielgrzymów w˛edruj ˛acych do Mekki, wprowadzi´c zmiany w gospodarce oraz zakaza´c „pornografii” w ira ´nskich kinach (Hiro 2006: 122). Obietnice te jednak okazały si ˛e niewystarczaj ˛ace, poniewa ˙z 30 marca 1978 roku Ira ´nczycy zorganizowali kolejne manifestacje, które, podobnie jak maj ˛ace miejsce w pó´zniejszym czasie incydenty, przyczyniły si ˛e do ´smierci setek osób. W kwietniu protesty zorganizowane zostały na tehera ´nskich uczelniach, w maju demonstrowano w trzydziestu czterech miastach, a podczas głównej manifestacji w stolicy gło´sno i stanowczo domagano si ˛e obalenia re ˙zimu. Miesi ˛ac pó´zniej na ulice wyszli mieszka ´ncy miasta Qom oraz Teheranu, a w sierpniu doszło do podpalenia kina Rex w Abadanie, w wyniku którego zgin ˛eło 327 osób (Behrooz 2000: 176).
Wrze´sniowe wydarzenia obfitowały w udział lewicowych inicjatyw, które przyczyniły si ˛e do organi-zacji niezliczonych strajków pracowników zakładów przemysłowych, rafinerii oraz kolei, zrzeszonych w
nielegalnych zwi ˛azkach pracowniczych. Za organizacyjn ˛a stron ˛a owych demonstracji stała zdelegalizowana Partia Mas (Hezb-e Tude), niezmienne skupiaj ˛aca w swoich szeregach oraz w zwi ˛azkach zawodowych wielu zwolenników. W pa´zdzierniku dwudniowy strajk generalny pracowników przemysłu sparali ˙zował miasta, a listopadowe protesty w Teheranie i Chuzestanie doprowadziły do spadku o 1/5 produkcji ropy (Hiro 2006: 126-127). W grudniu natomiast całkowicie wstrzymano eksport tego surowca (Krasnowolska 2010: 881). W wydarzeniach rewolucji aktywnie uczestniczyli te ˙z członkowie takich polityczno-militarnych organizacji, jak: Fedajni Ludowi (Feda’ij¯an-e Chalq,) czy Mod ˙zahedini Ludowi (Mo˘g¯ahedin-e Chalq). W listopadzie oficjalnie swoje wsparcie dla inicjatywy skierowanej przeciw monarchii wyraził tak ˙ze Front Narodowy (D ˙zebhe-je Melli), (Krasnowolska 2010: 881).
Jedenastego grudnia, w ´swi ˛eto Aszury, upami ˛etniaj ˛ace rocznic ˛e ´smierci imama Hosejna ponad milionowy tłum wzi ˛ał udział w pokojowej demonstracji w Teheranie, podczas której, wznosz ˛ac okrzyki poparcia, zach ˛ecano Chomeiniego, przebywaj ˛acego we Francji, do powrótu do Iranu i poprowadzenie kraju drog ˛a zgodn ˛a z prawem Koranu. W obawie przed nasilaj ˛acymi si ˛e niepokojami społecznymi szach postawił wszystkie siły w stan najwy ˙zszej gotowo´sci. Wprowadzono stan wyj ˛atkowy i godzin ˛e policyjn ˛a, zakazy demonstracji oraz jeszcze bardziej zaostrzon ˛a cenzur ˛e, jednak pod presj ˛a społeczn ˛a szach zdecydował si ˛e na pewne formy ust ˛epstw, jak na przykład cz ˛e´sciowa amnestia dla przebywaj ˛acych na emigracji czy uwolnienie małych grup wi ˛e´zniów. Zdymisjonowano tak ˙ze spor ˛a cz ˛e´s´c najwy ˙zszych oficerów Savaku (S¯azm¯an-e Ettela’at va Amniyat-e Kešvar), czyli Organizacji do Spraw Informacji i Bezpiecze ´nstwa Wewn ˛etrznego. Pełna mobilizacja wojskowa, o której zadecydował władca, nie zniech ˛ecała do działania. Ju ˙z na pocz ˛atku 1979 roku doszło do kolejnych zamieszek w Qom, Maszhadzie i Tabrizie (Behrooz 2000: 178). Wydarzenia te w konsekwencji doprowadziły do wygnania szacha z kraju, który, opuszczaj ˛ac Iran 16 stycznia 1979 roku, pozostawił po sobie zdemoralizowan ˛a armi ˛e i podzielony rz ˛ad. Na ulice miast ruszyły tłumy, by ´swi ˛etowa´c upadek monarchii (Abrahamian 1982: 526). Trzy dni wcze´sniej powołana została dziewi ˛ecioosobowa Rada Regencyjna, na której czele stan ˛ał Szapur Bachtiar. Pocz ˛atkowo przewidywano, ˙ze wyjazd monarchy b ˛edzie jedynie krótkim epizodem oraz ˙ze po ustaniu zamieszek szach wróci do kraju, by przywróci´c swoje rz ˛ady. Rada Regencyjna miała wi ˛ec za zadanie tymczasowe obj ˛ecie władzy, w trakcie nieobecno´sci a nie abdykacji monarchy. Wydarzenia jednak potoczyły si ˛e według innego scenariusza.
1 lutego 1979 roku Chomeini powrócił do Iranu, a ju ˙z 5 lutego przyst ˛apił do całkowitego przej ˛ecia władzy w pa ´nstwie. Dzi ˛eki ogromnej charyzmie i solidarnemu poparciu milionów obywateli bez trudu zdołał on umocowa´c swoj ˛a pozycj ˛e, by w konsekwencji zmieni´c cał ˛a rzeczywisto´s´c społeczno-politycz ˛a Iranu. Rozstrzygaj ˛ace wydarzenia rewolucji rozegrały si ˛e 9 lutego, kiedy to w Teheranie prorewolucyjni kadeci szkoły lotnictwa wojskowego w dwa dni pokonali Gwardi ˛e Królewsk ˛a, zdobywaj ˛ac posterunki policji, otwieraj ˛ac wi ˛ezienia i zajmuj ˛ac bazy wojskowe, umo ˙zliwiaj ˛ac całkowite przej ˛ecie władzy przez Chomeiniego (Keddie 2007: 232), który w swoich przekonaniach i polityce propagował wy ˙zszo´s´c prawa boskiego nad prawem ´swieckim. Rad ˛e Rewolucyjn ˛a ajatollah przekształcił w Tymczasowy Rz ˛ad Rewolucyjny, realizuj ˛ac stopniowo zało ˙zenie islamizacji całego systemu. Nowym premierem Chomeini mianował Mehdiego Bazargana, który w celu całkowitego przej ˛ecia rz ˛adów w pa ´nstwie potajemnie pertraktował zarówno z USA, jak i Savakiem, a tak ˙ze zorganizował narodowy bojkot godziny policyjnej narzuconej przez szacha (Coughlin 2009: 161).
Szacuje si ˛e, ˙ze w okresie trwania rewolucji islamskiej ˙zycie straciło blisko trzy tysi ˛ace demonstrantów (Abrahamian 2008: 161). W jej nast ˛epstwie zgin ˛eło wiele wi ˛ecej ofiar, gdy ˙z nowy re ˙zim krwawo rozprawił si ˛e ze wszystkimi przeciwnikami, nawet tymi, którzy w okresie rewolucji walczyli w jego szeregach.
Konsekwencje wydarze ´n: porewolucyjny Iran
Głównym celem grupy, która odniosła sukces podczas rewolucji było uwolnienie Iranu od zachodniej dominacji, wyeliminowanie wpływów Ameryki, a tak ˙ze powrót do warto´sci muzułma ´nskich, w wersji jeszcze bardziej rygorystycznej i konserwatywnej. 30 marca 1979 roku w przeprowadzonym referendum blisko 99% głosuj ˛acych, którym przedstawiono alternatyw˛e powrotu monarchii lub zaakceptowania islamskiej republiki opowiedziało si ˛e za Islamsk ˛a Republika Iranu, która została proklamowana ju ˙z 1 kwietnia tego roku (Abrahamian 2008: 163). Wszystkie z wydarze ´n, które miały miejsce w Iranie po roku 1979 bezdyskusyjnie nazwa´c mo ˙zna jej nast ˛epstwami. Nowy re ˙zim stworzył innowacyjne ramy społeczno-systemowe, w których
od tego czasu mie´sci´c miała si ˛e ka ˙zda inicjatywa czy działanie. Ponad dwa i pół tysi ˛aca lat tradycji monarchii w 1979 roku poszło w zapomnienie, ustanawiaj ˛ac wraz z now ˛a ustaw ˛a zasadnicz ˛a nowatorskie rozwi ˛azanie ustrojowe, jakim była islamska republika. Zgodnie z artykułem pierwszym jej konstytucji:
Iran jest Republik ˛a Muzułma´nsk ˛a, któr ˛a naród ira´nski zatwierdził na podstawie swojej długowiecznej wiary w rz ˛ady prawdy i sprawiedliwo´sci Koranu, na drodze zwyci˛eskiej rewolucji, pod przewodnictwem najwy˙zszego autorytetem wzoru do na´sladowania i religijnego przywódcy, wielkiego ajatollaha Imama Chomejniego, w referendum, przeprowadzonym w dniach 10-11 miesi ˛aca farwardin 1358 roku hid˙zry słonecznej, czyli 1-2 dzie´n miesi ˛aca D˙zcm¯adi-A’l-ul¯a roku 1399 hid˙zry ksi˛e˙zycowej, wi˛ekszo´sci ˛a 98,2% głosów osób uprawnionych do głosowania.
(Q¯anun-e As¯asi ˘Gamhuri-je Esl¯ami-je Ir¯an 1979: Asl-e 1) W trakcie tworzenia najwy ˙zszego aktu prawnego islamskiej republiki starły si ˛e z sob ˛a dwie siły i tendencje: wizja Chomeiniego, dotycz ˛aca instytucjonalizacji koncepcji wel¯ayat-e faqih i silnego zdeterminowania ˙zycia politycznego religi ˛a muzułma´nsk ˛a oraz pomysł premiera Mehdiego Bazargana, odnosz ˛acy si ˛e do wzorowania nowej ustawy zasadniczej na konstytucyjnym modelu V Republiki Francuskiej Charles’a de Gaulle’a (Abrahamian 2008: 162). Przewidywano, ˙ze akt ten b ˛edzie islamski z nazwy, jednak demokratyczny w tre´sci. Ostatecznie jednak produkt finalny był hybryd ˛a, czym´s pomi ˛edzy koncepcj ˛a Chomeiniego a Bazargana, pomi ˛edzy prawami boskimi i ustanawianymi przez człowieka, pomi ˛edzy teokracj ˛a a demokracj ˛a i w ko ´ncu czym´s pomi ˛edzy vox dei i vox populi (Abrahamian 2008: 162). Nie da si ˛e jednak zaprzeczy´c, ˙ze islam zdominował polityczn ˛a sfer ˛e ˙zycia Ira ´nczyków, co potwierdza artykuł czwarty konstytucji:
Wszystkie prawa i przepisy cywilne, karne, finansowe, ekonomiczne, administracyjne, kulturalne, woj-skowe, polityczne oraz inne, musz ˛a by´c wzorowane na nakazach islamu. Ten artykuł reguluje proces nakładania i wprowadzania w ˙zycie wszystkich pozostałych artykułów konstytucji oraz regulacji praw-nych i inpraw-nych przepisów, a ocena zgodno´sci jego nakazów pozostaje w kompetencji prawników Rady Nadzoruj ˛acej.
(Q¯anun-e As¯asi ˘Gamhuri-je Esl¯ami-je Ir¯an 1979: Asl-e 4) Ira ´nska Republika Islamska to pa ´nstwo, w którym zgodnie z zało ˙zeniami ustawy zasadniczej sprawy kraju powinny by´c rozstrzygane w powszechnym głosowaniu, w drodze wyborów lub w drodze referendum, co wprowadza namiastk ˛e demokratyzacji do tego specyficznego, dualistycznego ustroju politycznego. Zasady muzułma ´nskiego systemu politycznego stanowi ˛a zasadniczy filar systemu politycznego republiki islamskiej. Do jego głównych zało ˙ze ´n nale ˙z ˛a tezy, mówi ˛ace, ˙ze władza pochodzi od Boga, który przekazuje j ˛a swojemu przedstawicielowi na ziemi i dopuszcza despotyzm i absolutyzm w sprawowaniu rz ˛adów (Bäker 2004: 12). Koran stanowi w muzułma ´nskim pa ´nstwie swoisty rodzaj konstytucji, ka ˙zde prawo ustalone przez człowieka musi by´c z nim zgodne. W pa ´nstwie islamskim zawsze zachowywana jest ´scisła centralizacja władzy. Jak pisze Shakir Kitab, „system prawny islamu pochodzi wprost z systemu moralnego, który jest syntez ˛a systemu
dogmatycznego tej ˙ze religii. Ze wszystkich tych norm dogmatycznych, moralnych i prawnych narodził si ˛e system polityczny islamu” (Bäker 2004: 46-47).
Opisuj ˛ac realia systemowe porewolucyjnego Iranu wspomnie´c nale ˙zy o najwy ˙zszej władzy, jak ˛a w pa ´nstwie tym sprawuje Najwy ˙zszy Przywódca (Wali faqih/ ), którego zadaniem jest ´swieckie i duchowe przewodnictwo nad narodem w okresie nieobecno´sci Dwunastego Imama (Q¯anun-e Assi ˘Gamhuri-je Esl¯ami-˘Gamhuri-je Ir¯an 1979: Asl-e 5). To wła´snie ta instytucja stanowi niespotykany na skal ˛e ´swiatow ˛a fenomen. Koncepcja powstała po roku 1963 i pocz ˛atkowo rozpowszechniona została w´sród studentów teologii w formie serii wykładów, a nast ˛epnie wydana anonimowo w ksi ˛a˙zce „Hokumate Isl¯am: Waleyat-e Faqih” (Rz ˛ad islamu: Zwierzchnictwo Faqiha), (Hiro 2006: 39). Zdaniem Chomeiniego koncepcja ta pochodziła bezpo´srednio z nauk Koranu, który nakazywał przestrzegania poucze ´n Boga, Proroka i posiadaj ˛acych autorytet (Abrahamian 2008: 146).
Artykuł 109 konstytucji Islamskiej Republiki Iranu dokładnie okre´sla cechy wyró ˙zniaj ˛ace Najwy ˙zszego Przywódc ˛e i przymioty determinuj ˛ace jego wybór na stanowisko, w´sród których wymienia kompetencje naukowe, sprawiedliwo´s´c, pobo ˙zno´s´c oraz przenikliwo´s´c polityczn ˛a i społeczn ˛a, a tak ˙ze roztropno´s´c, m ˛estwo i umiej ˛etno´s´c zarz ˛adzania oraz talent przywódczy (Q¯anun-e As¯asi ˘Gamhuri-je Esl¯ami-je Ir¯an 1979: Asl-e 109). Kompetencje Najwy ˙zszego Przywódcy w du ˙zej cz ˛e´sci pokrywaj ˛a si ˛e z zadaniami, jakie w klasycznych republikach wypełnia głównie prezydent. Przede wszystkim jest on jednak głow ˛a pa ´nstwa, sprawuj ˛ac ˛a nadzór i zwierzchnictwo nad wszelkimi aspektami władzy wykonawczej, ustawodawczej i s ˛adowniczej, w których obr ˛ebie dostrzegamy spor ˛a zale ˙zno´s´c pomi ˛edzy poszczególnymi jej organami.
Zako ´nczenie
Rewolucja islamska odmieniła ira ´nsk ˛a rzeczywisto´s´c, wpływaj ˛ac na przeobra ˙zenia ró ˙znorodnych aspek-tów ˙zycia. Monarchia zast ˛apiona została republik ˛a, despotyczny władca wszechmog ˛acym Najwy ˙zszym Przywódc ˛a a europejskie stroje muzułma ´nskimi hid ˙zabami. Rewolucja pokazała Ira ´nczykom sił ˛e, jaka drzemie w ich narodzie oraz mo ˙zliwo´s´c i potrzeb ˛e zmian. Nie zmieniła jedynie ira ´nskiej dumy oraz represji i ogranicze ´n. Wolno´s´c, o któr ˛a walczono, nie stała si ˛e faktem. Re ˙zim został obalony, jednak jego miejsce zaj ˛eła równie trudna i wymagaj ˛aca po´swi ˛ece ´n władza. Trzydzie´sci trzy lata po rewolucji na ulicach ira ´nskich miast nadal dostrzega si ˛e potrzeb ˛e transformacji i przeobra ˙ze ´n. Coraz cz ˛e´sciej obywatele u´swiadamiaj ˛a sobie, ˙ze nowy system nie stanowi idealnego rozwi ˛azania. Przypomnie´c nale ˙zy, ˙ze islamska rewolucja nie była pierwszym z ruchów zbiorowych w historii dwudziestowiecznego Iranu. W roku 1906 kraj ten ogarn ˛eła Rewolucja Konstytucyjna (Mašrutiyat), podczas której domagano si ˛e powołania parlamentu i zmian w systemie monarchii absolutnej. Konstytucja uchwalona w wyniku owych wydarze ´n uczyniła z Iranu monarchi ˛e parlamentarn ˛a, przypisuj ˛ac mieszka ´ncom Iranu wiele praw i swobód, jednak trudno wskaza´c okresy w czasie ponad siedemdziesi ˛eciu lat jej obowi ˛azywania, kiedy ustawa ta była w cało´sci respektowana, a nie stanowiła jedynie teoretycznego aktu prawnego.
Tworz ˛ac schemat procesu rewolucji w oparciu o studium przypadku ira ´nskich wydarze ´n roku 1979 oraz opisywane w artykule teorie rewolucji, rysuje si ˛e nam pi ˛eciopunktowy model przebiegu owych zjawisk, maj ˛acy nast ˛epuj ˛ac ˛a form ˛e:
1. Pojawienie si ˛e specyficznych uwarunkowa ´n społeczno-politycznych (represje, brak pluralizmu poli-tycznego, cenzura, niesprawiedliwo´s´c społeczna, rosn ˛aca niech ˛e´c do władz i promowanych przez ni ˛a wzorców),
2. ´Swiadomo´s´c potrzeby zmian (w´sród coraz wi ˛ekszej grupy społecze ´nstwa), 3. Skupienie wokół autorytetu, ideologii lub te ˙z przeciw panuj ˛acemu porz ˛adkowi, 4. Wyst ˛apienia masowe z udziałem sporej cz ˛e´sci społecze ´nstwa,
5. Obalenie systemu i ustanowienie nowych władz ( brak momentu władzy sił umiarkowanych oraz okresu kooperacji władz).
Rewolucja islamska roku 1979, w której udział wzi ˛eły wszelkie stronnictwa, miała sta´c si ˛e przepustk ˛a do nowego ładu, wolno´sci i praw, o które Ira ´nczycy walczyli niezmiennie przez lata dziejów. Przeobra ˙zenia, których ira ´nski naród domagał si ˛e, nigdy nie zostały zrealizowane. W´sród przyczyn tego stanu wymieni´c nale ˙zy przede wszystkim fakt istnienia odmiennych wizji porewolucyjnego Iranu w´sród walcz ˛acych grup, które skupione wokół jednego wodza dostrzegły mo ˙zliwo´s´c obalenia systemu. To, co stało si ˛e jasne po wydarzeniach lutego 1979 roku, nie było skutkiem oczywistym, co wi ˛ecej, niewielu tak naprawd ˛e zdawało sobie spraw˛e, jak b ˛edzie wygl ˛ada´c nowa porewolucyjna rzeczywisto´s´c. Lud obalił monarch ˛e nie z uwagi na lepsz ˛a alternatyw˛e, jak ˛a prezentowała nowa władza, ale z uwagi na nienawi´s´c do rz ˛adów Pahlavich i ich prozachodnich sympatii.
Bibliografia
Abrahamian, Ervand. 2008. A History of Modern Iran. Cambridge: Cambridge University Press. Abrahamian, Ervand. 1982. Iran Between Two Revolutions. Princeton: Princeton University Press.
Ansari, Ali. 2006. Iran, Islam and Democracy. The Politics of Managing Change. London: Royal Institute of International Affairs.
Bäker, Roman. 2004. Islam a ´swiat. Toru´n: Wydawnictwo MADO.
Behrooz, Maziar. 2000. Rebels with a Cause: The Failure of the Left in Iran. New York: I.B. Tauris.
Ben¯ab, Younes. 2004. T¯arich-e sad s¯ale-je Ahz¯ab wa S¯azm¯anho-je sij¯asati-je Ir¯an (
-
), ˘geld-e , AzEnqel¯ab-e Mašrutijat t¯a Enqel¯ab-e bahman . Washington: Enteš¯ar¯at-e R¯awandi.
Chodak, Jarosław. 2012. Teorie rewolucji w naukach społecznych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Coughlin, Con. 2009. Khomeini’s Ghost. London: Macmillan.
Coville, Thierry. 2009. Najnowsza historia Iranu. Republika Islamska. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG.
Halliday, Fred. 2002. Islam i mit konfrontacji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG. Heravi, Mehdi. 2011. M¯arksism. Hezb-e Tude va Goruh-ho-je ˇcap dar Irn. USA: Ibex Publisher. Hiro, David. 2006. Iran Today. London: Politico’s.
Kapu´sci ´nski, Ryszard. 1999. Szachinszach. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik.
Keddie, Nikki. 2007. Współczesny Iran. ´Zródła i konsekwencje rewolucji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ´nskiego.
Krasnowolska, Anna. 2010. Historia Iranu. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
Mirsepassi, Ali. 2000. Intellectual Discourse and the Politics of Modernization: Negotiating Modernity in Iran. Cambridge: Cambridge University Press.
O ˙zarowski, Rafał. 2006. Ideologia na bliskim wschodzie. Gda´nsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gda´nskiego. Pacewicz, Piotr. 1983. Pomi˛edzy my´sl ˛a a rzeczywisto´sci ˛a. Rewolucja społeczna jako zjawisko psychologiczne. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
Spykman, Nicolas. 1944. The Geography of Peace. New York: Brace and Company.
Q¯anun-e As¯asi ˘Gomhuri-je Esl¯ami-je Ir¯an; Q¯anun-e As¯asi masub 1358, Esl¯ah¯at wa taqiir¯at wa Tatmim Q¯anun-e As¯asi masub 1368, Tehr¯an 1382 (Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu z roku 1979, wraz z poprawkami z roku 1989).
Islamic Revolution in Iran. Causes - Course - Consequences
Islamic Revolution in 1979 was the last „great revolution” of the twentieth century. Facade parliamentary monarchy was replaced with the innovative creation, called „The Islamic Republic". Revolutionary leaders, inspired with religious ideas, made an attempt to dominate the politics, the culture and the civil life with the omnipresent Islam. Due to the role of the religious fundamentalism, the Iranian revolution was the announcement of a strong relationship between Islam and politics in the 21st century. The purpose of this article is to characterize the causes, course and the fundamental changes that have occurred as a result of the victorious revolution of 1979. The first part discusses the socio-political conditions in Iran during the reign of Shah Mohammad Reza and attempts to answer the question of the extent, to which they have contributed to revolution. The second part presents the course of the Iranian revolution in chronological order. The last part constitutes the analysis of the consequences of the revolution, especially transformations that affected the Iranian political system.
