X (2015) | 1 (19) doi: 10.12797/LV.10.2015.19.14
Agnieszka Gotówka
Instytut Slawistyki PAN, Warszawa agnieszka_zimmermann@wp.pl
ARCHAIZMY LEKSYKALNE W GWARACH GÓRALSKICH
(NA PRZYKŁADZIE WYBRANEGO SŁOWNICTWA RODZINNEGO)
Słowa klucze: archaizm leksykalny, leksyka gwarowa, gwary góralskie, słownictwo rodzinne Keywords: lexical archaism, dialectal vocabulary, Polish highlanders’ dialects, native vocabulary
Wprowadzenie
Kwiryna Handke, definiując archaizm jako „element językowy, który utracił zdolno-ści funkcjonalne i przejrzystość semantyczną, a w konsekwencji przeszedł do archi-wum języka” (1997: 77), wyróżniła w „życiorysie” wyrazu następujące stadia: 1) „na-rodziny”; 2) okres adaptacyjny; 3) wchodzenie w obieg społeczny; 4) okres pełnej stabilizacji; 5) spadek żywotności, ograniczenie zakresu funkcjonowania; 6) okres obumierania, tj. schodzenie na peryferie języka; 7) „zgon”, czyli przechodzenie wy-razu z zasobu słownictwa aktywnego do zasobu słownictwa biernego (ibid.: 72).
Z normatywnego punktu widzenia archaizm jest rozumiany dwojako. Powszech-niejsze jest pojmowanie tego terminu jako każdego elementu językowego, który wyszedł z użycia (zwykle przed XIX w.) i nie jest już składnikiem współczesnego systemu językowego ani tym bardziej współczesnej normy językowej (NSPP: 1618). Mniej rozpowszechnione jest rozumienie archaizmu jako elementu dawnego syste-mu językowego występującego do dziś jako relikt (najczęściej wariant recesywny) w polszczyźnie, wchodzący w skład jej normy (ibid.: 1619) i funkcjonujący w języku na zasadzie wyjątku (por. stadium 6. w ujęciu K. Handke).
Inny status mają archaizmy (zarówno fonetyczne, gramatyczne, jak i słownikowe) w gwarach ze względu na to, że mogą być używane bez ograniczeń w różnych typach tekstów, mówionych i pisanych, artystycznych i potocznych. Nieprzypadkowo jako bazę materiałową do analizy archaizmów wybrałam gwary góralskie, peryferyjne, należące do odmian terytorialnych polszczyzny nadal dobrze zachowanych, mają-cych bogate słownictwo, którego swoistym rezerwuarem jest folklor. Termin gwary góralskie rozumiem szeroko jako gwary polskich górali z terenu Podhala, Spiszu, Orawy, południowej Żywiecczyzny, Czadeckiego i Śląska Cieszyńskiego. Odrębność leksykalna tych regionów wynika z kilku czynników historyczno-geograficznych, przede wszystkim ze specyfiki położenia, późnego zasiedlenia i krzyżowania się różnych fal osadniczych, słabej industrializacji i konieczności przemieszczania się górali w poszukiwaniu pracy. W różnych okresach historycznych docierało na teren Karpat i Podkarpacia osadnictwo polskie, wołoskie, ruskie, słowackie, węgierskie i niemieckie.
Nieprzypadkowo też skupiam uwagę na słownictwie związanym z rodziną, a szczególnie na sposobach nazywania ważnych postaci w relacjach rodzinnych. Rodziny góralskie należały i wciąż należą do tradycyjnie hierarchizujących role po-szczególnych członków ze względu na wiek, płeć i pozycję. Bardzo poważnie jest traktowana funkcja rodziców chrzestnych, nie tylko jako zaszczyt, ale też jako obo-wiązek zastępowania rodzonych ojca czy matki w przypadku ich śmierci, a więc ut-rzymania dziecka, zapewnienia mu wykształcenia, dbania o sprawiedliwy podział spadku itp. (por. hasło krzesny ociec w KąśSGO I: 491).
Materiał słownikowy wyekscerpowałam wraz z kontekstami użyć ze słowników gwarowych, kartoteki Słownika gwar polskich PAN (KSGP), tekstów artystycznych (głównie tekstów folkloru) i potocznych (tekstów gwarowych)1. Punktem wyjścia i inspiracją do podjęcia badań nad nazewnictwem członków najbliższej rodziny w gwarach góralskich była książka Mieczysława Szymczaka (1966). Materiał lek-sykalny z interesującego mnie obszaru gwarowego w tym opracowaniu został wy-korzystany marginalnie. Analizę niektórych nazw z pola semantycznego rodzina przeprowadził także Jerzy Sierociuk (1990), zestawiając leksykę gwar potocznych z nazewnictwem wykorzystywanym w tekstach pieśni ludowych z różnych regio-nów. Przyjęta przez badacza metoda porównywania faktów językowych z gwar potocznych ze słownictwem folkloru znalazła zastosowanie w poniższym opisie. Podobnie jak Sierociuk (ibid.: 53) do archaizmów leksykalnych zaliczam te wyrazy, które z różną częstotliwością występują w gwarowych tekstach potocznych i arty-stycznych (głównie folkloru pieśniowego) oraz są notowane we współczesnych słow-nikach gwarowych z poszczególnych regionów góralskich, ale chronologicznie nale-żą do zasobu dawnego słownictwa.
1 Przywoływane w tym artykule cytaty gwarowe są podawane zgodnie z pisownią przyjętą w da-nym źródle.
matka
Bogatą dokumentację w gwarach góralskich mają dwa dawne określenia ‘matki’:
mać i macierz.
Wyraz mać, notowany w polszczyźnie od XIV w. (Szymczak 1966: 21; SStp IV: 141–142), został odziedziczony z psł. *mati, *matere (< pie. *mātēr) (SEBor: 310). Dziś znajdziemy go w przysłowiu jaka mać, taka nać, ale w takim użyciu jest już bardzo recesywny, gdyż nowsze słowniki frazeologiczne nie rejestrują tej jednostki. Według USJP mać jest wyrazem archaicznym ograniczonym tylko do sfery frazeologii po-tocznej, por.: kurwa mać; psia (twoja, jego, ich itp.) mać; taka jego mać; Miał pecha,
psia mać!; A wszystko przez tego drania, taka jego mać! (USJP II: 524).
W dawnej polszczyźnie zakres użycia leksemu mać był szerszy, o czym świadczą wyrażenia: boża mać ‘Matka Boża’, duchowna mać i krzesna mać ‘matka chrzestna’, oraz przekleństwo – wyjebana mać (SStp IV: 143).
Wyraz mać w KSGP został poświadczony z różnych typów tekstów szeroko po-jętej góralszczyzny. W pierwszej kolejności należy wskazać materiał gwarowy za-rejestrowany przez dialektologów i etnografów z żywej mowy, nierzadko poparty kontekstami użyć. Na Żywiecczyźnie zapisano trzy równoległe postacie omawia-nego archaizmu: mać, macierz i wariant fonetyczny pierwszej z nich – maj (z wy-mianą -ć do -j) (Zaremba 1931: 18). Leksem mać jest również obecny na Orawie, co dokumentują teksty gwarowe zapisane przez Mieczysława Karasia i Alfreda Zarębę oraz poświadczenia w słowniku Józefa Kąsia: Była mać v důma i cu̯ůrka (Sucha Góra
[Or Sł], Karaś 1965: 81), Ranu̯o stanůć, umyć śe a pomodĺić, a hłavńe mać, xtorȯ mo
ʒ́eći (Huty [Or Sł], Zaręba 1968: 18); A: – Gádało sie tak, moja mać abo mój ociec
(Chyżne [Or Pol], pow. n-tar, KąśSGO I: 553). Najstarsze pokolenie użytkowników gwary na Śląsku Cieszyńskim pamięta, że wyraz mać był neutralnym określeniem matki, na co wskazują choćby następujące wypowiedzi: Na mame to muv́ili mać,
to i̯o paḿentom, a teras pov́e, ale i̯aḱi grub́ii̯ańin (Istebna, pow. ciesz., KSGP); Na mač̍ tfu̯oi̯a tam była, Hana i J̯ǀadv́iga (Koniaków, pow. ciesz., KSGP). Umieszczony
w SKarł (III: 92) cytat z pracy Bogumiła Hoffa na temat „właściwości ludu cieszyń-skiego” sygnalizuje zarysowującą się specjalizację określeń: Do właściwej matki
mó-wią ‘mamo’, a mómó-wiąc o niej ‘macierz’, ‘mać’ (Hoff 1888: 41). W Czadeckiem podczas
zbierania materiału do Atlasu językowego polskiego Podkarpacia (AJPP) zanotowano stwierdzenie pokazujące, że rozmówca miał świadomość różnic leksykalnych i sty-listycznych: mać, mamka; jak zły, to powie na mać maćeržisko (maćura na śf’ińe)
(Czarne [Czad], KSGP). Wynika z tego, że jeszcze w latach 30. XX w. mać mogła być używana na omawianym terenie bez ograniczeń, nie niosła bowiem negatywnych konotacji. Neutralne określenie mać wystąpiło także w tekstach pisanych, na przy-kład w opowieści o zbójnikach z okolic Zakopanego: Chowała go babka; ociec umar,
Wyrazy macierz i mać mają w polszczyźnie podobną genezę i historię, tyle że postać macierz jest oparta na psł. B. lp. *materь (Szymczak 1966: 21; SEBor: 309), co zostało poświadczone w Kazaniach gnieźnieńskich, Psałterzu floriańskim i Psałterzu
puławskim (SStp IV: 141).
W staropolszczyźnie funkcjonowały też zestawienia: macierz oddana ‘matka prawnie zaślubiona, uznana przez prawo’ (SStp IV: 143; MSZP: 130), macierz
czelad-na ‘gospodyni’ (jw.), i liczne przekleństwa oraz wyzwiska z komponentem macierz: łajać kurwie (kurwy) macierze syny; łajać od macierze; kurwa macierz; chłościć ma-cierz; kurwy macierze syna wsadzać; zła słowa dawać od macierze; zadawać macierze syny (SStp IV: 143; MSZP: 130).
W XVI w. wyrazy mać i macierz nadal były używane, jednak ich żywotność znacznie osłabła, a w kolejnym wieku nabrały odcienia archaicznego lub ludowego (Szymczak 1966: 22).
We współczesnej polszczyźnie leksem macierz w znaczeniu podstawowym ‘mat-ka’ jest już właściwie nieobecny (w USJP (II: 523), to znaczenie zostało umieszczone na ostatnim, czwartym miejscu hasła macierz, dodatkowo z kwalifikatorem
archa-iczne, choć żywotność zachowały derywaty: macierzyński ‘właściwy matce,
otrzy-many, pochodzący od matki’ (od XVI w.) i macierzyństwo ‘bycie matką i związane z tym uczucia, doznania, powinności’ (od XVI w.).
Macierz najczęściej jest używana w znaczeniu przenośnym ‘ojczyzna’ w tekstach o charakterze podniosłym, np. Wróciły do macierzy utracone ziemie (USJP II: 522), oraz występuje w nazwach polskich stowarzyszeń oświatowych, zakładanych w końcu XIX i na początku XX w., np.: Polska Macierz Szkolna, Macierz Szkolna dla
Księstwa Cieszyńskiego, po 1918 r. przemianowana na Macierz Szkolną Ziemi Cie-szyńskiej, obecnie Macierz Ziemi Cieszyńskiej. O tym, że działacze Macierzy
naraża-li się na szykany ze strony Niemców świadczy wypowiedź zarejestrowana w KSGP z okolic Czeskiego Cieszyna: Ńymcy go zavř́ iĺ i, bo byu̯ ʒ́au̯ačym v Maćeř́i (Łomna Miejska [Cz Ciesz]).
Leksem macierz to także termin specjalistyczny stosowany w matematyce w zna-czeniu ‘zespół elementów (liczb, funkcji) ustawionych w prostokątną tablicę o m wierszach i n kolumnach’ (USJP II: 726). W takim rozumieniu tworzone były ostat-nio na różnych kierunkach studiów macierze efektów kształcenia.
W odróżnieniu od polszczyzny ogólnej w gwarach góralskich2 wyraz ma-cierz zachował żywotność w podstawowym znaczeniu, co potwierdzają
słowni-ki i opracowania rejestrujące słownictwo gwarowe ze Spiszu (FitSGS: 25), Orawy (KąśSGO I: 553), Podhala (HodSG: 102), Żywiecczyzny (SGGŻ: 259) i Śląska Cieszyń-skiego (SCiesz: 174; Kub: 133).
2 I nie tylko góralskich, gdyż wyraz macierz został poświadczony w KSGP z różnych regionów: Wp, Kuj, War, Maz z Podl, Kr pd.
Podobnie KSGP gromadzi bogatą dokumentację użyć tego leksemu z tekstów gwarowych i zapisanych przez autochtonów góralskich gawęd. Dużo poświadczeń pochodzi z południowej Żywiecczyzny, np: Pryndzy godaĺi maćeš (Sporysz [dzielni-ca Żyw[dzielni-ca], KSGP); mozebyś ty co kany poradziła, dyś przece tez jeji macierz (Złatna, pow. żyw., Miesiączek 1967: 49); Niek maciyrz zaświadcom, przeci na jyj łocak stało
sie to wsytko (Zaremba 1931: 300). Wyraz maciyrz ma w świetle zapisów M. Karasia
(1965) i A. Zaręby (1968) oraz danych słownika J. Kąsia zasięg ogólnoorawski, choć według tego ostatniego badacza bywa czasem używany z negatywnym nacechowa-niem emocjonalnym (KąśSGO I: 553). Macieř to także częste określenie matki w star-szym pokoleniu mieszkańców Śląska Cieszyńskiego (zarówno po polskiej, jak i cze-skiej stronie): Dyby śe to maćeř dov́eʒ́ała, to by će zab́ iu̯a (Łomna Miejska [Cz Ciesz], KSGP); Przikazowali nom, co trzeba ty wiecy po taciku, po matce, po uocu, po macierzi
szanować i udzierżować, jako to było downi… (Istebna, pow. ciesz., Gładysz 1935: 15).
U górali z okolic Żywca określenie macierz jest komponentem wyrażenia nazy-wającego ‘macochę’: młoda macierz (Delavaux 1851: 41). Z kolei swadziebna macierz (mać) to w Czadeckiem określenie matki panny młodej, w której domu odbywało się wesele:
…tak kto co moze to doniesie a to u̯oddá ty gaździnie, gazdowi, co swadźbe robi (to jest swadziebny macierzy). Ta swadziebná mać… dawá jeś baby, kołáce (Skalite [Czad], Zawiliński 1896: 398).
W gwarach góralskich zostały również poświadczone przymiotniki utworzo-ne od leksemu macierz: 1) macierzyński ‘macierzysty: o języku’ – z gwary spiskiej:
maćežǀyįsḱegu̯o jy̧zyka śe ńe styć, cy bēz na tym ku̯ȯi̯ncu śf ́ata, cy na tym (Niedzica
[Sp Pol], pow. n-tar., Bubak 1972: 72); oraz 2) macierzyn ‘należący do matki; mat-czyny’ – ze Śląska Cieszyńskiego: Janek byu̯ vdycḱi maćeř́in ḿilaček ‘ulubieniec’ (Łomna Miejska [Cz Ciesz], KSGP); to było mač̍eřine pole (Jaworzynka, pow. ciesz., KSGP).
Rezerwuarem archaicznego słownictwa gwarowego są teksty folkloru. W pio-senkach często odzwierciedla się problematyka rodziny i wzajemnych relacji mię-dzy dziećmi i rodzicami, a zwłaszcza kluczowa rola matek w wydawaniu córek za mąż. Częstym wątkiem tematycznym jest sieroctwo dzieci, jak również odwołania do mitu zbójnickiego i postaci Janosika. Na szczególną rolę matki jako głównego bo-hatera w tekstach folkloru śpiewanego wskazywał już J. Sierociuk (1990: 53). Słowni-ctwo pieśni jest jednak dość mocno skonwencjonalizowane, zdecydowanie częściej niż w potocznych tekstach gwarowych używa się tu w stosunku do matki afektoni-mów: mamusia, matuś, matusia, matuśka, matusicka, mamiczka, co nie przekreśla obecności nazw dawnych, jak mać czy macierz3 (Sierociuk 1990: 53). Są one utrwa-3 J. Sierociuk (1990: 5utrwa-3) podkreślał, że wyraz mać w pieśni ludowej jest archaizmem, a cechę
lone w podstawowym znaczeniu ‘matka’ zarówno w pieśniach zapisanych z Podha-la4 i innych regionów góralskich, jak i z pozostałego polskiego obszaru językowego
(SKarł III: 94; MSGP: 131). Podaję tylko wybrane przykłady:
Siérota po u̯ojcu,
więksa po macierzy, fto siérotom nie był,
nigdy nie u̯uwierzy
(Podh, Ząb, pow. tatrz., Sadownik 1971: 158). Janiczkowa maci,
Nie dała mi braci5.
Bodaj rok konała Siedem umierała
(Podh, Zejszner 1845: 67). Ale moja ḿe mać, za tob́e ńe fce dać
(Podh, Stopka 1898: 87). Ale mnie moja mać, za ciebie nie fce dać
(Ździar [Sp Sł], Grzegorzewski 1919: 79). Starała sie moja mać, kiere miejsce mi mo dać
(Cierlicko Górne [Cz Ciesz], Ondrusz 1956: 11).
Postać mać występuje także w paremiach góralskich, które – w stosunku do skró-conego wariantu ogólnopolskiego jaka mać, taka nać – są rozbudowane o kolejne porównania i jeszcze mocniej podkreślają, że cechy charakteru i wyglądu dzieci są dziedziczone po rodzicach, np.:
Jako rzepa – tako nać, jako córka – tako mać (Śl Ciesz, Ondrusz 1960: 88). Jako rzepa tako nać, jako dziywka, tako mać
(Podh, Hodorowicz 2006: 74). Jaki korzyń, taki piyń, jaki ociec taki syn; jako mać, tako nać
(Sucha Górna [Cz Ciesz], KSGP).
Z kolei forma macierz pojawia się w powiedzonkach (przymówiskach), komentują-cych trudne sytuacje życiowe:
Mów ty, wilku, pacierz, kiej ón woli owczóm macierz // kozióm macierz (Śl Ciesz, Cinciała 1885: 27; Ondrusz 1960: 134).
4 Por.: Zejszner 1845; Sadownik 1971; Rak 2011. 5 mnie brać, tj. nie pozwoliła Janiczkowi mnie wziąć.
Nazwa mać (rzadziej macierz) została również utrwalona – podobnie jak w pol-szczyźnie ogólnej – w przekleństwach. W gwarach góralskich repertuar okre-śleń eufemistycznych, łagodzących najbardziej wulgarne przekleństwo z czło-nem mać jest jednak znacznie bogatszy, por.: pśa mać! ale mařńe! (Łomna Górna [Cz Ciesz], KSGP); psia maciérz (oggw., KSGP); psie maci jedne (Mszana Dol-na, pow. lim., KSGP); (w gniewie) pśe maći zdexu̯e! (Limanowa, KSGP); to była
jego mać; taká jego mać; pśa ci mać (Ślemień, pow. żyw., Ramułt 1930: 34); psia mać zatraconá (oggw., SKarł III: 92); kurca mać (Piekielnik [Or Pol], pow. n-tar.,
KąśSGO I: 507).
Z kolei na Podhalu forma macierz funkcjonuje jako komponent frazeologizmów używanych w funkcji przekleństw: trzýsta ci macierzý (ZborSGZ: 394); stryła ik
ma-ciérzý / stryła im mama-ciérzý (ZborSGZ: 369). Na Żywiecczyźnie rodzajem
przekleń-stwa lub złorzeczenia jest: Kaj macierzy byś kilka djabłów zjadł (KSGP), a na Spiszu w tej samej funkcji – diabłów macierz: Dzież ta, u diabłów macierz, sie zmieści szyćko
w nich, telo źreją (Frydman [Sp Pol], pow. n-tar., Jazowski 1967: 52). teściowa, teść
Na Śląsku Cieszyńskim (Istebna, pow. ciesz., KSGP) i Orawie określenie mać odnosi się także do ‘teściowej’, por.: – W Podsarniu sie nie gádá, ale w Lipnicy, Jabłónce,
tam jest twardy orawski zwycáj, mać to jes teściowá (Podsarnie [Or Pol], pow. n-tar.,
KąśSGO I: 491).
Nazwa mać jest ponadto składnikiem wyrażenia zimna mać wartościującego ne-gatywnie teściową: Grzebie kurka grzebie, na krzizowy cescie / Zimná mać sie śmieje
ty młody niewieście (piosenka) (Skalite [Czad], Zawiliński 1896: 402); tak samo jest
u górali z południowej Żywiecczyzny (Kosiński 1883: 55) – zimna maj (Ujsoły i Żab-nica, pow. żyw., KSGP).
W gwarach góralskich zachował się również wyraz świekra ‘matka męża lub żony; teściowa’. Nazwa ta poświadczona w polszczyźnie około 1500 r. (SStp IX: 63; MSZP: 333), kontynuuje prasłowiańskie *svekry, *svekrъve (D. lp.), *svekrъvь (B. lp.), oznaczające tylko ‘matkę męża’6. W dobie staropolskiej w użyciu były też
for-my świokra i świekrzyca (XV w.) (SStp IX: 63) oraz męskie odpowiedniki – świekr (XIV w.), świekier, świokier (XV w.) ‘ojciec męża lub żony; teść’ (SStp IX: 62), a tak-że postać pluralna świekry ‘rodzice męża lub żony; teściowie’ (MSZP: 333). Męski odpowiednik – świekier (*svek(ъ)rъ)7, który pierwotnie oznaczał tylko ‘ojca męża’
(Gloger 1978/1900–1903 IV: 65), wyszedł z użycia z języka ogólnego na przełomie
6 Dokładniejsza rekonstrukcja psł. nazwy *svekry ‘matka męża’ została doprowadzona przez Zbi-gniewa Gołąba (2004: 81–82) do postaci pie. *su̯ek’rū ‘pani drugiego rodu, drugiej grupy rodowej’. 7 Por. pie.*su̯ek’uro ‘pan drugiego rodu, drugiej grupy rodowej’ (Gołąb 2004: 81).
XVII i XVIII w. (Szymczak 1966: 157)), ale w ograniczonym zakresie zachował się w gwarach ludowych, czego jednak opracowanie Szymczaka nie odnotowuje.
Również wyraz świekra trafił do archiwum polszczyzny ogólnej – w SJPD był jeszcze notowany bez kwalifikatora, ale w USJP w pierwotnym znaczeniu ‘matka męża’ został już jednoznacznie zakwalifikowany jako przestarzały. Na uznaniu na-zwy świekra za całkowicie bierną mocno zaważyła opinia Kazimierza Nitscha, który stwierdził, ie ten „wyraz jest dziś w żywej mowie ludowej nieznany” (Nitsch 1948: 153–159). Zgodnie z KSGP omawiany leksem w gwarach jest nadal obecny, choć czę-sto używany równolegle z synonimem teściowa i nierzadko odczuwany przez użyt-kowników jako nazwa stara, bardziej tradycyjna (por. AJKLW VII: 199)8.
Świekra została poświadczona na Podhalu (Kuch 23) i Orawie (KąśSGO II:
462), z kolei warianty śv́okra/šv́okra/švokra/śv́ekra zanotowano na Spiszu (Sobie-rajski 1972: 218–219; FitSGS: 38), a swokrę ‘pogardliwie o teściowej’ – na Orawie (KąśSGO II: 418)9.
Odpowiednik męski – świekier używany w odniesieniu do ‘ojca męża lub żony’ zachował się w różnych wariantach fonetycznych w gwarze spiskiej, por.: śv́ekor/
šv́eker/śvoḱer/šv́oḱer (Sobierajski 1972: 218–219); śf́oḱer ‘teść, ojciec męża’ (Niedzica
[Sp Pol], pow. n-tar., KSGP), por.: A mi̯ała taḱigu̯o tegu̯o śf ́okra […] nȯ tyn śf ́oḱer
i̯ yei̯ kupcył, nȯ to nåm nośůł tyn tu̯ovår tam (Dursztyn [Sp Pol], pow. n-tar., Bubak
1972: 27)10. rodzice, teściowie
W języku literackim i gwarach nie ma rozróżnienia leksykalnego między rodzicami męża a rodzicami żony. Używanie wyrazu teściowie w stosunku do rodziców męża/ żony nie budzi w polszczyźnie ogólnej nieporozumień znaczeniowych. W gwarach góralskich określenie pluralne ojcowie (ZborSGZ: 237; KąśSGO I: 761; Kub: 139), kon-tynuujące dawne oćce, oćcowie, otcowie (MSZP: 189), może być stosowane zarówno w odniesieniu do własnych rodziców, jak i do teściów: Potela cłek młody, pokiela mo
8 M. Szymczak (1966: 158) podaje: „Świekrę (‘matka męża lub żony’) w rdzennej Polsce zanotowali-śmy jedynie pięciokrotnie […], przy czym zawsze informatorzy dodawali, że jest to nazwa stara, wychodząca dziś z użycia”. Zapisane poświadczenia pochodziły z następujących wsi: Kościerzyn Wielki (Krajna), Michałów (Wp wsch), Sędzin (Kuj), Woźniki (Mp śr-pn) i Kościerzew (Łow). 9 Postać świekra w ogólnym znaczeniu ‘teściowa’ jest ponadto obecna w świetle danych KSGP
w gwarach Mp śr, wsch i Pogórza; została również zapisana sporadycznie od starszych użytkow-ników gwary podlaskiej (ok. Białej, Podl), od przesiedleńców z Kresów na Pomorzu Zachodnim, a także od przesiedlonych tu mieszkańców Bieszczad (por. Szymczak 1966: 158). W innych re-gionach świekra bywa jeszcze używana w znaczeniach zawężonych do ‘matki męża’ (Wp, War, ok. Włodawy), ‘matki żony’(Mr), a nawet ‘macochy’ (Wp zach).
10 Nazwa świekier / świekr występuje jeszcze sporadycznie w innych regionach, na Mr, Maz, Podl pd, Lub, w Mp pn-zach (KSGP).
ojców (Hodorowicz 2006: 147). Jedynie w gwarze spiskiej została potwierdzona
for-ma świekrowie ‘rodzice męża lub rodzice żony’, por.: [] świekrowie byĺ i dla niej barz
dobrzy (Frydman [Sp Pol], pow. n-tar., Jazowski 1967: 77), która występuje jeszcze
obok synonimu teściowie w gwarach małopolskich (KSGP).
W gwarach orawskiej i żywieckiej rodzice pana młodego i panny młodej (rodzice zięcia, synowej) są dla siebie swatami (lub szwatami) (Niezabitowska 1963: 359). Na Orawie i Żywiecczyźnie używa się leksemu swat w dwóch kontekstach – na określe-nie ‘ojca zięcia, synowej’ i w relacji ‘teść dla teścia i teściowej’, por.: Alebo swat, to tyz
tak jako ojciec mojego ziynciá, teściu dziywki, niy? (Zubrzyca Górna [Or Pol], pow.
n-tar., KąśSGO II: 417); sfat ‘ojciec pana młodego dla rodziców panny młodej’ (Spo-rysz [dzielnica Żywca], Koszarawa, Korbielów, pow. żyw., KSGP). Podobnie w dwo-jakim znaczeniu jest używana na podanym obszarze nazwa swatowá ‘matka zięcia, synowej’ i ‘teściowa dla teściowej lub teścia’ (KąśSGO II: 417; KSGP).
Na Orawie Słowackiej rodziców często określa się ciągiem wyrazów, przy czym zawsze w pierwszej kolejności zgodnie z porządkiem patriarchalnym wymienia się ojca: U̯oćec͜͜ a mać spaĺi v izb́e (Orawska Leśna [Or Sł], Karaś 1965: 37); u̯oćec͜ i mać (Nowoć [Or Sł], Karaś 1965: 31); Kĺyηkĺ i přǀed͜ u̯oi̯cym, před maćeřåm, ob́idva
[pań-stwo młodzi] (Orawskie Wesołe [Or Sł], Zaręba 1968: 262); podobnie jest na Śląsku Cieszyńskim – u̯oćeʒ͜ i mač̍ (Jaworzynka, pow. ciesz., KSGP).
rodzice chrzestni
Obecność archaizmów zaznaczyła się również w słownictwie odnoszącym się do rodziców chrzestnych.
W artykule Teresy Gołębiowskiej (1974) dokumentującym nazwy rodziców chrzestnych w gwarach polskich z interesującego mnie obszaru zostały podane na-stępujące określenia, por.: chrzestna (Podh), chrzestna mać (Or Sł), chrzestna matka (Podh, Or Sł, Żyw), chrzestnomatka (Podh), chrzesnymatka (Podh, Or Sł), kumoszka (Podh, Or Sł), patka (Podh, Żyw); chrzeojciec (Podh), chrzestnoojciec (Podh),
chrzest-ny (Podh), chrzestchrzest-ny ojciec (Podh, Or Sł, Żyw), kumoter (Podh, Or Pol, Śl Ciesz), patek (Żyw, Śl Ciesz); chrzestni (Podh), chrzestni ojcowie (Podh, Or Sł, Żyw), chrzest-noojce (Podh), chrzestnoojcowie (Podh), kumotry (Żyw), kumotrzy (Podh, Or Sł), patkowie (Żyw).
Obecnie w gwarze orawskiej zostały poświadczone formy: krzesná mać ‘mat-ka chrzestna’ (Podsarnie, Chyżne, Jabłon‘mat-ka, Lipnica Wiel‘mat-ka [Or Pol], pow. n-tar., KąśSGO II 491); krzesná maciyrz ‘ts.’ (Chyżne, Lipnica Mała [Or Pol], pow. n-tar., KąśSGO II 491); krzesny ociec ‘ojciec chrzestny’ (Jabłonka, Lipnica Wielka, Piekiel-nik, Podwilk [Or Pol], pow. n-tar.; Głodówka [Or Sł], KąśSGO II 491); krzesnyociec (Lipnica Wielka, Podsarnie [Or Pol], pow. n-tar., KąśSGO II 491) i krześni ojcowie ‘rodzice chrzestni’, por.: Noji ido na fare, no tam nadrzyj zapiso do mantryki, kiedy
sie narodziyło no i krzesnych ojców popiso miano, noji potym ido krzcić do kościoła
(Głodówka [Or Sł], Zaręba 1967: 20).
inni członkowie rodziny
Wyrażeniem stara mać (staro mač̍) określają swoją matkę dorośli na Spiszu, ale tyl-ko wówczas, gdy chcą wyrazić znaczenie ‘babka’, czyli gdy zwracają się do swoich dzieci lub mówią w ich obecności. Z kolei wnukowie używają w stosunku do babki wyłącznie nazwy baba (Mały Sławków [Sp Sł], Sobierajski 1972: 217). Samo określe-nie stara mać jest wyraźnym nawiązaokreśle-niem do obecnego na Słowacji typu stara mac. Ograniczony zasięg nazwy tylko do gwar spiskich po stronie słowackiej przemawia za przyjęciem stanowiska Zenona Sobierajskiego (1972: 217), który interpretuje wy-rażenie stara mać nie jako polski archaizm peryferyjny, lecz wpływ słowacki, czego dowodzić mogą także inne liczne słowackie zapożyczenia wyrazowe na omawianym terenie.
Podsumowanie
Obecność archaizmów leksykalnych o proweniencji prasłowiańskiej według Wojcie-cha R. Rzepki (1998: 175) zaznaczyła się w historii języka ogólnego i jego dialektów w sposób równoległy. Przekonuje teza uczonego, którą odnoszę również do analizo-wanego słownictwa z zakresu nazw członków najbliższej rodziny w gwarach góral-skich, że stan gwarowy jest uprzedni w stosunku do języka ogólnego. O ile omawia-ne leksemy przeszły w polszczyźnie ogólomawia-nej do archiwum i są całkowicie pasywomawia-ne w podstawowym znaczeniu, o tyle przedłużyły swój żywot w gwarach. Mieszkańcy terenów górskich najczęściej mówili tylko gwarą, stanowiącą jedyny znany im sy-stem językowy, co sprzyjało zachowywaniu dawnego nazewnictwa. Współczesna sytuacja językowa i społeczna jest już zdecydowanie mniej jednorodna, gdyż od-działywanie polszczyzny ogólnej sprawia, że mówiący gwarą góralską nabierają wątpliwości, czy nazywanie dzisiaj matki macią lub macierzą to wyraz szacunku i hołdowania tradycji, czy raczej przejaw grubiaństwa i braku kultury (skoro mać funkcjonuje w polszczyźnie tylko jako komponent przekleństw)11.
11 Por.:
A: – Gádało się tak, moja mać abo mój ociec. J: – Ale to nie ze złościami gádali?
A: – E, niy, niy.
J: – Tak z posanowaniym? A: – Z posanowaniym.
skróty geograficzne
ciesz. – cieszyński Cz Ciesz – Czeski Cieszyn Czad – Czadeckie Kr pd – Kresy Południowe Kuj – Kujawy lim. – limanowski Lub – Lubelskie Łow – Łowickie Maz – Mazowsze Mp – Małopolska Mr – Mazury n-tar – nowotarski
Or Pol – Orawa Polska Or Sł – Orawa Słowacka Podh – Podhale Podl – Podlasie Sp Pol – Spisz Polski Sp Sł – Spisz Słowacki Śl Ciesz – Śląsk Cieszyński tatrz. – tatrzański War – Warmia Wp – Wielkopolska Żyw – Żywiecczyzna żyw. – żywiecki Literatura
AJKLW: Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. I–VII red. Zenon Sobierajski, Józef Burszta, t. VIII–XI red. Zenon Sobierajski, Wrocław – Poznań 1979–2005.
AJPP: M. Małecki, K. Nitsch, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kraków 1934.
Bubak J., 1972, Spiskie teksty gwarowe z obszaru Polski, „Zeszyty Naukowe UJ” CCLXXVIII, Warszawa – Kraków.
Cinciała A., 1885, Przysłowia, przypowieści i ciekawsze zwroty językowe ludu polskiego na Śląsku w Księstwie Cieszyńskim, Cieszyn.
Delavaux L., 1851, Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwycza-jów i obyczazwycza-jów włościan okolic Żywca, Kraków.
FitSGS: F. Fitak, Słownik gwary spiskiej, Szczawnica 2004.
Gloger Z., 1978/1900−1903, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa.
Gładysz M., 1935, Góralskie zdobnictwo drzewne na Śląsku, „Prace Etnograficzne. Wydaw-nictwo Śląskie Polskiej Akademii Umiejętności” I, Kraków.
Gołąb Z., 2004, O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Kraków.
Gołębiowska T., 1974, Nazwy rodziców chrzestnych w gwarach polskich, „Zeszyty Naukowe UJ” CCCXL, s. 95–115.
Grzegorzewski J., 1919, Na Spiszu – studia i teksty folklorystyczne, Lwów. Handke K., 1997, Rozważania i analizy językoznawcze, Warszawa.
Hodorowicz S.A., 2006, Podholańskie porzykadła i pogworki maści wselijakiej ku cłeka za-dumie i wesołości dane, Nowy Targ.
HodSG: S.A. Hodorowicz, Słownik gwary górali Skalnego Podhala, Nowy Targ 2004.
B: – W Jabłonce na przikłád nik nie powiy tak jak u nás – mama – jak jes, niy? Kie je stará, to mać abo ociec, a w Jabłónce – tatuś, mamusia. Choćktó mówi z Jabłónki, jak któ słysy, gádá, ze to brzidko.
J: – Dziadek gádá, ze ón móg powiedzieć swojyj mamusi mać i to nie było nic obraźliwego. B: – Moja znowu by sie hnet pogniywała (Chyżne [Or Pol], pow. n-tar., KąśSGO I: 553).
Hoff B., 1888, Lud cieszyński, jego właściwości i siedziby. Obraz etnograficzny, Warszawa. Jazowski A., 1967, Opowieści ludu spiskiego, Warszawa.
Karaś M., 1965, Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji, „Zeszyty Naukowe UJ” LXXII, Kraków.
KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, t. I–II, Kraków 2011.
Kosiński W., 1883, Materiały do etnografii górali beskidowych, „Zbiór Wiadomości do An-tropologii Krajowej wydany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętno-ści” VII, Kraków, s. 3–105.
KSGP: Kartoteka Słownika gwar polskich w Zakładzie Dialektologii Polskiej Instytutu Języ-ka Polskiego PAN w Krakowie.
Kub: B. Kubok, Dawne słownictwo gwar cieszyńskich w świetle kontaktów językowych, „Język na Pograniczach” nr 39, Warszawa 2011.
Kuch: R. Kucharzyk, Górolsko godacka. Ilustrowany słownik dla ceprów, Warszawa 2011. Miesiączek W., 1967, Pogodki spod Lipowskiej, Kraków.
MSGP: J. Wronicz (red.), Mały słownik gwar polskich, Kraków 2009.
MSZP: F. Wysocka (red.), Mały słownik zaginionej polszczyzny, Kraków 2003.
Niezabitowska A., 1963, Zmiany w słownictwie żywieckim na przestrzeni ostatnich 70 lat, „Zeszyty Naukowe UJ” LX, s. 355–64.
Nitsch K., 1948, Studia z historii polskiego słownictwa, Kraków.
NSPP: A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1999.
Ondrusz J., 1956, Żywe teksty. Co człowiek przeżył. Pieśniczki, „Zwrot” nr 79, Czeski Cie-szyn, s. 9–11.
Ondrusz J., 1960, Przysłowia i przymówiska ze Śląska Cieszyńskiego, „Prace i Materiały Et-nograficzne” XV, cz. 2, Wrocław – Kraków.
Pawlikowski M., 1923, Zbójnicy (Opowieść), „Wierchy” I, s. 210–217.
Rak M., 2011, Materiały etnograficzne z Podhala Ignacego Moczydłowskiego, „Biblioteka «LingVariów»” t. 11, Kraków.
Ramułt S., 1930, Gwara ślemieńska. I. Słownik, Poznań.
Rzepka W.R., 1998, O archaizmach leksykalnych pochodzenia prasłowiańskiego w gwarach polskich (Kilka uwag po lekturze Słownika prasłowiańskiego), „Prace Naukowe Uniwer-sytetu Śląskiego w Katowicach”, „Prace Językoznawcze” 25, s. 153–161.
Sadownik J. (red.), 1971, Pieśni Podhala. Antologia, Kraków.
SCiesz: J. Krop, J. Twardzik, J. Pilch, J. Wronicz, Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, Wisła – Ustroń 1995.
SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. SGGŻ: J.K. Nowak, Słownik gwary górali żywieckich, Warszawa 2000. Sierociuk J., 1990, Pieśń ludowa i gwara, Lublin.
SJPD: W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1958–1969. SKarł: J. Karłowicz (red.), Słownik gwar polskich, Kraków 1900–1911.
Sobierajski Z., 1972, Wpływy słowackie w nazwach stopni pokrewieństwa na Spiszu, „Z Pol-skich Studiów Slawistycznych. Językoznawstwo” IV, s. 213–220.
SStp: S. Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. IV, z. 2 (21), Wrocław – Warszawa – Kraków 1963; t. IX, z. 1 (55), Wrocław 1982.
Stopka A., 1898, Materiały do etnografii Podhala (Zakopane, Kościelisko, Poronin, Czarny Dunajec), „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane sta-raniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie” III, s. 73–166.
Szymczak M., 1966, Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego, „Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego” nr 11, Warszawa. USJP: S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa 2003.
Zaremba J.A., 1931, Stare pogodki gorolskie łod Zywca, Żywiec.
Zaręba A., 1967, Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji, „Zeszyty Naukowe UJ” CLI, Kraków.
Zaręba A., 1968, Polskie teksty gwarowe z Orawy na Słowacji, „Zeszyty Naukowe UJ” CLXIX, s. 245–285.
Zawiliński R., 1896, Przyczynek II do etnografii górali polskich na Węgrzech, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antro-pologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie” I, s. 380–425.
ZborSGZ: J. Zborowski, Słownik gwary Zakopanego i okolic, Zakopane – Kraków 2009. Zejszner L., 1845, Pieśni ludu Podhalan, czyli górali tatrowych polskich, Warszawa.
Lexical archaisms in the dialects of Polish highlanders (using the example of selected native vocabulary)
summary
The material for our analysis of archaisms came from peripheral dialects of Polish highlanders. These dialects are some of the varieties of Polish which have been quite well preserved. The term ‘highland-ers’ dialect’ is understood broadly, to be any dialect of Polish highlanders from Podhale, Spiš, Orava, the Ƶywiec area, and Cieszyn Silesia. The lexical individuality of these regions is a result of different historical and geographical factors.
My reasearch focused on vocabulary related to family, and in particular to the ways of referring to important figures in familial relations. Highlanders’ families did and still do traditionally hierarchize the roles of family members with regard to their age and position.
The discussed lexemes have been long archived in literary Polish; they are now entirely passive in their primary meanings, but they continue to thrive in dialects.
