K U R S J E Ż Y K A P O L S K I E G O .
KRÓTKA
G R A M A T Y K A POLSKA
podług najnowszych zasad nauki.Napisał Jan Łukomski
K AN D. FIL.
'b. Nauczyciel w Gimnazyjum Realnem i szkołach filologicznych w Warszawie.
KURS WSTĘPNY.
N A KLASĘ I. Wydanie drugie. WARSZAWA. N AK ŁA D E M AU TORA.Skład główny w mieszkaniu autora, przy ulicy Elektoralnej Nr. 781 wprost Solnej.
Wolno drukować, pod warunkiem złożenia w Komitecie Cen^; zury, po wydrukowaniu, prawem przepisanej liczby egzemplarzy.^
Warszawa dnia 3 (15) Maja 1866 r.
Cenzor, J. A . Rogalski.
/
KRÓTKA
O DŹWIĘKACH, CZYLI GŁOSKACH.
§ 1. Głoski i oznaczenie ich w piśmie. Mowa
składa się z wyrazów, a wyrazy — z dźwięków, czyli
głosek.
Dźwięki oznaczają się w piśmie literami.
Polacy, dla oznaczenia dźwięków swego języka, uży wają alfabetu łacińskiego. Gdy jednak w mowie naszej jest więcej dźwięków, niż w łacinie, brakowi więc odpowiednich dla każdego znaków zaradzamy albo przez przydawanie kro pek, przecinków i zakręcików do liter łacińskich (np. ż, ź, ą), albo przez przekreślanie litery czystej (tu należy tylko ł), albo nakoniec przez składanie dwóch liter na oznaczenie jednego dźwięku (tu należą: cz, dz, dź, dż, sz i rz).
Uwaga. Nie zawsze rz wyraża jeden dźwięk; nie kiedy dwie te litery czytają się oddzielnie, jak np. w wy razach zamar-za: obmier-zly. Podobnież wymawiamy od dzielnie litery dz, dź i dż w wyrazach złożonych Jak np. ód-zywać się, pod-ziemny, pod-zegać.
§ 2. Liczba i podział głosek. Wszystkich dźwię ków, czyli głosek, właściwych językowi polskiemu, jest 44; dzielą się one na 8 samogłosek, jedne półgłos kę j i 35 spółgłosek.
§ 3. Samogłoski. Samogłosek jest 6 czystych: a, e, i, o, u, y , i dwie nosowe: ą i ę.
Niekiedy samogłoska e zbliża się w wymawianiu do i, lub y, i wtedy pisze się z króską, jak np. w wyrazach: mleko, ser, wiersz, usłyszeć, powiedz.
Jeszcze silniej samogłoska o zbliża się niekiedy brzmieniem do samogłoski u, tak dalece nawet, iż niema źadnćj między niemi różnicy w wymawianiu. Wtedy o również pisze się z kreską, jak np. w wyrazach: król, mózg, panów, dół.
Kreskowane e i o nazywają się samogłoskami po-
thylonemi albo ścieśnionemi.
§ 4. Spół?1 >ski i ich podział. Spółgłoski dzie lą się na twardy np. b, n, s, ł, i miękkie, np. b ’, ń, ś, 1, Każda twarda ma odpowiednią sobie miękką, a niektóre mają i po dwie miękkie; tak np. d ma dwie miękkie: dz i dź. Większą część spółgłosek miękkich oznaczamy w piśmie przez odpowiednie im twarde z postawionym nad niemi przecinkiem, czyli kreską, np. b i b ’, s i ś,
2 kreskami jednak piszą się te spółgłoski wtedy tylko, gdy stoją przed innemi spółgłoskami, lub na końcu wy razu, np. chodźcie, ślub, tańczyć, paź (trzy z nich nawet f , g ’ i k ł nie stoją nigdy przed spółgłoskami, ani na końcu i ztąd nigdy nie piszą się z kreskami); j gdy zaś stoją przed samogłoską, nie piszą się z kreską, lecz z literą i, up. w niebie, zamiast ńeb’e. Należy więc pamiętać, że wtedy i jest znakiem zmiękczenia. Jeżeli po spółgłosce miękkićj następuje samogłoska i, wówczas służy już ona zarazem za znak zmiękczenia, np. wisi, zamiast w ’iśi.
Oprócz podziału na twarde i miękkie, dzielą się je szcze spółgłoski na słabe, mocne i płynne. Słabemi są te, które niekiedy zmieniają swe brzmienie i wtedy prze chodzą w odpowiednie mocne; np. g jest słaba, bo na końcu wyrazów róg, bieg, daje się słyszeć, jak mocna k. W wymawianiu nigdy słabe nie mogą łączyć się z moc- nemi, lecz zwykle słaba zamienia się na mocną; tak np. piszemy kwiat, lecz wymawiamy kfiat. Nareszcie płyn
ne nazwane są tak dlatego, że łatwo łączą się i z sobą
i ze słabemi i mocnemi, np. grać, krok, mrok.
Następująca tablica przedstawia wszystkie spółgło ski naszego języka i podział ich pod obydwoma wzglę dami.
I.
n.
m.
IV. V. słabej
moc
ne słabe mocne słabe mocne mocne sła-|be
mocne P ł y n n e
t czysta decho- przy-1
wa TWARDE b P d t w \ f k eh (h). z S - | ł m | n | r j I MIĘKKIE < H b’ ł III P’ dz dź c ii Ć I w ’ f ź §’ ii cz k’ ' sz ź l v - ’ l
i s
j 1 111 rzń
£'•1 i i ® »' i *m g £ c f % , żaba Ikopacl rada Izapłata! m ow a!!
2 i «.■§ "jf s ) żabie kopie radzę'zapłacę1 Jmowiel 1 . II radź j zapłaci lufa 'ufie i roźdl w ibózg ióżdżel nózgien
bok j ruch j| w óz! głos i zboczyć ruszać wozi głośny a bokiem I
i j w ó ł; rama1 kuna | dwór
O ZGŁOSKACH.
§ 5. Każda samogłoska, czyto sama, czy w połą czeniu ze spółgłoskami, stanowi zgłoskę, albo z Greckiego
sylabę, np. a, ga, gra, grad.
Każdy wyraz składa się albo z jednćj zgłoski, jak
grad, albo z kilku, przy czem naturalną jest rzeczą, że
tyle ma sylab, ile samogłosek, np. o-wo-ce. Pamiętać tylko należy, żeby nie brać litery i za samogłoskę tam, gdzie jest znakiem zmiękczenia; tak np. w wyrazie wznie-
sie-nie są tylko 3 sylaby.
§ 6. Dzielenie wyrazów na zgłoski. Dzieląc wyrazy na zgłoski, należy się zatrzymywać na samogło skach, jak to widzieliśmy na wyrazie o-wo-ce. Gdybyś my jednak, kończąc jednę sylabę na samogłoskę, dru giej, następnej, nie mogli przyjemnie wymówić, z powodu zbiegu kilku spółgłosek, jak np. w wyrazach: mędrca,
olbrzym, wówczas winniśmy od tej drugiej sylaby odciąć
i zostawić przy pierwszej tyle dźwięków, aby reszta mogła być wymówiona z łatwością. W danych więc przykładach należy dzielić nie mę-drca i o-lbrzym, lecz
mędr-ca i ol-brzym.
Na podane tu prawidło nie mamy jednak względu w wyrazach złożonych, w których oddzielają się części składowe, np. tręech-letni, nad-łozyć, prze-rwa, o-lśnić. Podług tego inaczej się dzieli pod-robić (sfałszować), a inaczej po-drobić (np. na części). ,
W wyrazach złożonych, których już nie czujemy, że są złożone, dzielenie robi się na zasadzie ogólnej, np.
Które połączenia spółgłosek przyjemne są dla ucha polaków, wskaże następujący spis, ułożony alfabetycznie (*).
(*) W gramatyce, wydanej w roku 1862, podałem za zasa dę, że sylaby zaczynać się mogą, od takich połączeń spółgłosek, od jakich zaczynają się całe wyrazy, byleby nie złożone. Podług tego należałoby więc dzielić: ska-lny
,
pó-łka, ko-mża, ba-rwa, ponieważ mamy wyrazy lnu, łkać, mży6, rwać. Gdy atoli wyrazy te, jako jedyne z podobnemi kombinacyjami na początku, nie mogą stanowić ogólnego prawidła, przeto obecnie nie pomieściłem tak rzad kich połączeń w spisie i ztąd wyrzuciłem także i kombinacyją tk,
ja k o opartą również na jednem tylko wyrazie tkać
.
Wiele osób uważa za łatwe następujące połączenia: bn, (lub
h ń ), chn, dn, gn, fn, kn, mn, pn, tn, wn, z czego wynika brak ^ody w dzieleniu na zgłoski wyrazów: podobny, pewnośći t. p.; jedni ^ ” ?iem dzielą: podob-ny
,
pew-ność, inni zaś—podo-bny, pe-wnosć.) jj i choro-bliwy k r mo-kry s t w war-stwa
I) i zasła-bła k rz cu-krze s t w ’ rodzeń-stwie
I, r do-bry k t pa-kta ś ć ko-ści
fy rz ol-brzym k s ta-ksa < ś 1 uro-śli I, z ko-bza k ś ta-ksie 1% ś m ’ ta-śmie
ź ko-bzie k w sa-kwy * ś ń wio-śnie i ch 1 opu-chli k w ’ bru-kwi sz cz pi-szczel
eh ł opu-chła m 1 o-mlet t . l mio-tle eh i* czu-chrać m r kla-mra t ł ko-tły eh rz wi-chrzyć _ m rz kla-mrze t r wia-trem eh w po-chwa p 1 kro-pla t r z Pio-trze * eh w ' po-chwie p ł cie-pło t w kuropa-twa | ć w Pły-ćwi p r Dnie-prem t w ’ tra-twie
d 1 usi-dlić p rz pie-przu w 1 Pa-wle d ł go-dło p s ry-psem w ł Pa-wła d r wy-dra p ś mo-psik w r Sta-wropol d rz koł-drze s c mi-sce w rz Lu-wrze d w Pa-dwa s ch Pa-scha z b i-zba p d w ’ le-dwie s k łaska z d gwia-zda
.dź w o-dźwierny s k i pi-sklę z dz drza-zdze
f 1 ka-fle s k ł Wor-skła z g mia-zga f r ku-fry s k r i-skra z ł wę-zły f rz ku-frze s k rz i-skrze z m pry-zmat
g d Ma-gdalena s k w plu-skwa z n bli-zna
g dź Ma-gdzie s k w ’ plu-skwie z w przy-zwoity
g 1 na-gle s ł ma-sło ź b ’ gro-źbie
g ł okrą-gły s m pa-smo ź dź je-ździ
g r Wę-gry s n wio-sna ź 1
wstrzemię-źli-g rz Wę-grzech s p o-spa [wy
g w pi-gwa s p r Ka-spra ź m* we-źmie
g w ’ cho-rą-gwie s p r? Ka-sprze ź ń bli-źni
g z gzy-gzak s t wzra-sta ź w’ orze-żwi
k 1 zwy-kle s t r lu-stro ż dź je-żdże-nie
O RÓŻNYCH GATUNKACH W Y R A Z Ó W .
§ 7. Ponieważ mowa składa się z wyrazów, więc wyrazy nazwać można częściami mowy. Części mowy są rozmaite, a mianowicie dzielą się na 10 gatunków; z nich 6 jest odmiennych, a 4 nieodmienne. Odmiennemi nazy wamy te, które mają własność przyjmowania różnych kształtów, wszakże bez zmiany swego znaczenia. Każdy taki kształt nazywa się formą gramatyczną; tak np. wody,
wodzie, Mwdg i t. d. są różne formy gramatyczne jednego
i tegoż samego wyrazu woda.
Zbiór wszystkich form gramatycznych, właściwych danemu wyrazowi, stanowi jego odmianę.
§ 8. Części mowy. Odmienne części mowy są:
rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, słowa i imie słowy, nieodmienne zaś: przyimki, przysłówki, spójniki i wykrzykniki.
1). Rzeczownik jest nazwiskiem osoby, lub rzeczy, czy one istnieją w rzeczywistości, czy tylko je sobie wyo brażamy; odpowiada na pytanie kto, co? np. syn, woda,
pióro, duch, gniew, nadzieja.
2). Przymiotnik oznacza, jaką jest osoba, lub rzecz;
jakie posiada przymioty, lub własności, np. piękny, brzyd ki, czarny, zelazny.
3). Liczebnik* wyraża ilość; poznać go można po zapytaniach: ile, /ftóry z rzędu, ilora ki, Ho krotny? np.
wiele, kilkanaście, szósty, pięciorahi, pięcio krotny.
4). Zaimek jest część mowy, która się stawia w miej sce osoby, rzeczy, lub przymiotu, gdy nie chcemy ich
nazwać wyrazami właściwemi, a ogólnemi, mogącemi sto sować się do wszystkiego; odpowiada on na jedno z 5-u pytań: kto, co, który, jaki, czyj? np.
kto? ja, ty, on, nikt, ktoś, ktokolwiek. co? nic, coś, cokolwiek, coniebądi. który? ten, tamten, ów, każdy, żaden. jaki? taki, owaki, inny, jakiś, pewien.
czyj? mój, twój, swój, nasz, wasz, niczyj. Wszystkie te pięć zapytań są także zaimkami.
5). Słowo wyraża czynność, jaką ktoś wykonywa, lub stan w jakiem się znajduje. Słowo odpowiada więc * na pytanie co robić? ale wymienia się nie rzecz robiona, a rodzaj roboty, np. czytać. grać, siedzieć, stać, chodzić. 6). Imiesłów jest to przymiotnik, zrobiony ze słowa; tak np. na pytanie jaki ? otrzymujemy od słowa widzieć imiesłowy widzący, widziany.
7). Prtyimek jest część mowy nieodmienna, do któ- rćj dodać można zapytania: kogo, komu, kim i kiem, ja ko to: do (kogo), ku (komu), z (kim), bez,»ąd, dla, u, przez,
nad, pod, przed, za, po, o, u, na, naprzeciw, przeciwko, mimo, między, koło, zamiast, okrom, oprócz, wśród, po dług, według i t. p.
8). Przysłówki oznaczają czas, miejsce lub sposób pewnej czynności; odpowiadają głównie na 3 pytania:
kiedy, gdzie i jak? np. wczorajwkrótce, tu, nigdzie, tak, ile, (zrób to) piorunem, prędko i t. d. Te 3 zapytania
są także przysłówkami.
9). Wykrzykniki są to wyrazy, wydobywające się
z piersi pod wpływem jakiegoś uczucia: boleści, radości, żalu i t. d. i ztąd wymawiają się zwykle głosem podnie sionym, np. o! ac/i! niestety! hej! ejze! ba! no!
10). Spójnikami są pozostałe części mowy; nazywa* ją się tak dlatego, że łączą, czyli spajają z sobą, od* dzielne wyrazy i całe myśli, jakoto: #, 0, lecz, ale,
albo, luby ani, 02^/0, gdy, tfi, skoro, jeśli, gdyby) aby, zeby, niech, CA00, chociaż, bo, ponieważ, i#, tó,
bomem, albowiem, jakoby, żw, mz, i t. d.
ITwaga. Niekiedy jeden i ten sam wyraz może być
różną częścią mowy, stosownie do swego znaczenia. Tak np. wszystkie przysłówki pytające mogą być także spój nikami.
O TWORZENIU JEDNYCH WYRAZÓW
Z DRUGICH.
§ 9. Wyrazy pochodne. Z jednych wyrazów moż-' na tworzyć drugie; tak np. od rzeczowników cnota
robimy przymiotniki domowy, cnotliwy, od przym. czarny słowo czernić, od przym. dobry—rzeczownik dobroć i przy słówek dobrze. Wyrazy, z których urabiają się inne, nazywają się pierwotnemi, a uformowane z pierwotnych—
pochodnemi.
§ 10. Wyrazy zgrubiałe i zdrobniałe. Można także z pierwotnych wyrazów tworzyć takie po*p? 1
które, nie zmieniając swego głównego znaczenia, stawiają tylko rzecz w innych rozmiarach i z innwi^przy- miotami. Gdy rozmiary są większe, lub przymioty mniej sze, wyrazy nazywają się zgrubiałemi} np. konisko, do-
misko; gdy zaś rozmiary są mniejsze, lub przymioty więk
sze,—zdrobniałemi, np. konik} domek. Do zdrobniałych liczą się także pieszczotliwe, np.^ babcia, milutki, zmy-
§ 11. Wyrazy stopniowane. Większa część przymiotników i przysłówków ma tę własność, że można tworzyć z nich dwojakie pochodne: 1) z końcówkami szy i ej, oraz 2) z końcówkami szy i ej i dodatkiem na początku naj, np. biały, bielszy, najbielszy; biało, bie
lej, najbidej. Własność ta nazywa się stopniowaniem9
a trzy owe różne postacie przymiotników i przysłówków—
stopniami: równym (biały i biało), wyższym (bielszy, bie
lej) i najwyższym (najbielszy, naj bielej).
§ 12. Wyrazy złożone. Nakoniec tworzą się je szcze wyrazy przez składanie dwóch, lub więcej, na je den, np. po-ckwała, zło-czyńca, pół-misek, na-po-roz-kładać i t. d. Wyrazy takie nazywają się złożonemu
O ODMIANIE W Y R A Z Ó W W OGÓLNOŚCI.
§ 13. Części mowy odmienne odmieniają się przez
rodzaje, liczby, przypadki, tryby, czasy i osoby. Trzy
ostatnie odmiany właściwe są tylko słowom.
§ 14. Rodzaje. Rodzajów jest 3: męzki, żeński
i nijaki. Polak łatwo poznaje rodzaj przez przystawienie
zaimka on, lub ten, na rodzaj męzki,— ona, lub ta, na żeński,— ono, lub fo, na rodzaj nijaki.
*. ^kfady: (ten) dobry ojciec przyszedł, (ta) dobra mat
ka mzyszła, (to) dobre dziecko przyszło.
y 15. Liczby. Liczb jest dwie: 1) pojedyńcza} kiedy się mówi o jednćm przedmiocie, np. pan, nóż, i 2)
mnoga, gdy jest mowa o dwóch, lub więcej przedmio
tach, np. panowie, twźć.
§ 16. Przypadki. Przypadków jest 7; odpowia dają one na 7 następujących zapytań:
16
1. kto, co (jest)? siostra dobre pióro
2. kogo, czego (niema)? siostry dobrego pióra
6. (z) kim, (z) czym *)? siostrą dobrym *) piórem
7. (o) kiem *) ozem (mówię)? siostrze dobrem piórze.
§ 17. Tryby. Trybów jest 3: jeden bezokoliczny
a dwa okoliczne: oznajmujący i rozkazujący.
1. Bezokoliczny jest tylko nazwaniem czynności i od powiada na pytanie co robić? (§8)n p. chodzić, szyć.
2. Oznajmujący wyraża, co osoba, lub rzecz czyniła,
czyni, lub czynić będzie, np. chodził, szyje.
3. Rozkazujący wyraża polecenie, lub nakaz, np. chodź,
szyj-§ 18. Czasy. Czasów jest 3: teraźniejszy,
sz/y i przyszły.
1) Teraźniejszy wyraża, że czynność się dzieje, np.
chodzi, daje.
2) Przeszły oznacza, że czynność się działa, np. 0A0-
dziłem,
3) Przyszły wyraża, że czynność dziać się będzie, np. pójdę,, Am.
§ 19. Osoby. Osób jest 3: pierwsza, która mówi,
np. ja biorę, my bierzemy; druga, do którćj się mówi, np.
bierzesz, wy bierzecie; trzecia, o której s1| mówi, np.
072, ćw/, lub ono bierze; oni lub one biorą.
§ 20. Rzeczowniki odmieniają się przez i jprzy-3. (ku) komu, czemu ?
4. kogo, £0 (widzę)? 5. (wołając) o!
siostrze dobremu pióru siostrę dobre pióro siostro dobre pióro
O ODMIANIE RZECZOWNIKÓW.
pfidki) przy czem dzielą się na 3 różne odmiany, stosow
ne do 3 rodzajów. Każdy rodzaj ma właściwe sobie ^kończenia w przyp. 1 licz. pojed. I tak rzeczowniki
1) męzkiego rodzaju są zakończone:
a) na spółgłoskę twardą, np. ogród, dąb, obraz, ę b) na półgłoskę j, np. pokój, zwyczaj, olej,. c) na spółgłoskę miękką, np. jeleń, pałac, talerz; 2) żeńskie kończą się:
a) na a, np. dama, szyja, lewkonija, b) na i, np. pani, dozorczyni, ochmistrzyni,
c) na spółgł. miękką, np. maść, kąpiel, moc, 3) nijakiego rodzaju są zakończone:
a) na o, np. lustro, ucho, nazwisko, b) na e, np odkrycie, słońce, zgliszcze, c) na ę, np. jagnię, strzemię, źrćbię,
Wyjątek stanowią tylko: (ta) kolej, (ten) książę, wszyst kie wyrazy, oznaczające mężczyzn i kobiety, jakkolwiek się kończą, np. (ten) poeta, (ten) Józio, (ta) Ceres, (ta)
Nijobe, i wyrazy nieodmienne, zakończone na um, które
są rodzaju nijakiego, np. (to) gimnazyjum, kolegijum.
ODMIANA I.
§ 21. Tu należą rzeczowniki męzkie, z wyjątkiem: 1) zakończbnych na a i nazwisk Litewskich na o, które idą podiug odmiany II, ale tylko w liczbie poje- iyńczej, bo w mnogiej wracają do odmiany I (§ 22);
2) wyrazu książę (§ 23);
3) nazwisk, zakończonych na e,
i,
y, które odmie niają się, jak przymiotniki (§ 37);4) nazwisk cudzoziemskich na u, które sa nieodmienne.
2
3
tsi o w Kl O a . % M > &S tsS H-ł OT ę s O l 05 tO h-* Przypadki c o o hd ^ ►O O ęj >-C5 T3 *73O O O jak 2 CD CD CD g 0 0 B t=s C3 0 -0 H* ^ Mt—i. r-® O-«—*• p cdcd «-*. 5L 2L 5L p P*r^ Pr^ pr^ prpi ^ prsa £ pi e es p » d org 5 ‘ *©| » lu d zk ie S p ó łg ło sk i tw a rd e, za w g, k , eh , h , te O i 3. K | jak 1 6. K 7. K lis ó w lis li sa li s ow i jak 2 lisie li se m jak 5 zwie rz ęce o N <PO o 00. «CD 13 P o o 0 ***•¥** » O h-l 0 łS N N g ła z ó w C S-p 3 CM N. Ci ** g ła z gł a z u g ła z o w i ja k 1 g ła z ie gł a ze m ja k 5 j i c z b a n ie ży w o tn e tPtrh E o* B ►O'S o"; cc 1f*r tO ? p »-s 'p* OB » ^ oj t—*■ M.Hi. b o k ó w Ib ok i a § a b o k b ok u b o k o w i jak 1 b ok u b ok iem jak 5 ni e ży w o tn e U l « 2*. tr* oco p?\ p-«p •CD *CD =,<& e » p*sj PT* *» * W*P 80 g = 0g - l S
<Ł—i. £< Fr | k ijó w £•CD* Oę kij kija kij o w i I jak 1 k ij u kijem i ja k 5 Cł> fc* ? n ie ży w o tn e 1 na p ół g ło sk ę j n o ż y [n oż e n óż noża n o ż o w i ja k n o żu no ż em 1 ja k B. CD* N. *< * 1 J p f GO I CTT H* POtrt' CD Ov %o; co «—i. *T3s*-O o-3 Ik u p cy k u pi e c k u p ca k u p co w i ja k 2 k u p cz e ku pc em (o ) k up cu lu d zk ie za k o ń -j cz on e na ec | PT1 gj j*r *r <p§ 22. Do tćj odmiany należą rzeczowniki rodzaju Reńskiego, oraz męzkie na a i nazwiska Litewskie na o, ale tylko w liczbie pojedyńczćj, np. poeta, dozorca, Jagiełło (§ 21). Wyjmują się tytuły i nazwiska kobiót, zakończo ne na ow a , np. królowa (§ 37). W Z O R Y O D M I A N Y . P zr ypa dk i. Zakończone na samogłoskę a i na samo głoskę i na spółgło skę mięk-; ką. przed a spółgłoski twarde i przed a półgłoska j przed a spółgłoski j miękkie | L i c z b a p o j e d y ń c z a.
i. rada lilija łania [pani twarz
2. rady jak 3 jak 3 jak 3 jak 3
3 i 7. radżie lilii łani jpani twarzy
4. radę liliję lub łanię panią jak 1
liliją
' 5. rado lilijo łanio jak 3 jak 3
6. radą liliją łanią jak 4 twarzą
L i c z b a m n o g a.
. 4 i 5. rady' lilije łanie panie twarze
2. rad lilij łań pań ; twarzy
3. K o ń c z y s i ę n a om
' i r 6. K o ń c z y s i ę n a ami
1 7. K o ń c z y s i ę n a ach
ODMIANA UL
§ 23. Tu należą rzeczowniki rodzaju nijakiego i je den—męzkiego: książę, który dawniej był także nija kim (§*21).
UWAGI NAD ODMIANAMI RZECZOWNIKÓW.
§ 24. Przypadek 2 1. poj. w odmianie I kończy się w jednych rzeczownikach na a, w innych—na u, co zależy od przyjętego zwyczaju.
§ 25. Przypadek 3 I. poj. w odmianie I kończy się na cwi z nielicznemi wyjątkami, jakoto: bratu, panu,
księdzu, chłopcu, psu i t. dv a «v odmianie III— zawsz
na u.
§ 26. Przypadek 4 1. poj. w odmianie w żywotnych, jak 2, a w nieżywotnych jak 1, tiuMni./^ z nie wieloma wyjątkami.
§ 27. Przypadek 5 1. poj. w odmianie I T ’ł'5 zy pieszczotliwe mają na u, np. ciociuMaryniu.
r i \ ,s r A Pr zypadki. Zakończone na o Zakończone na e Zakończone na ę W innych I W innych'j przypadkach! przypadkach zamiast ę stoi;zamiast a stoi
en, a w liczbie ęć, a w liczbie
j mnogiej on |mnogiej ęt |
L i c z b a p o j e d y ?i c z a.
1,4 i 5. koło pojęcie plemię jagnię ^
2. koła pojęcia plemienia jagnięcia
3. kołu pojęciu plemieniu jagnięciu
6. kołem pojęciem plemieniem jagnięciem
7. (o) kole jak 3 jak 3 jak 3
L i c z b a m n o g a .
1, 4 i 5. koła pojęcia plemiona jagnięta
2. kół pojęć plemion jagniąt
3. K o ń c z y s i ę n a om 6. K o ń c z y s i ę n a ami 7. K o ń c z y s i ę n a ach
§ 28. Przypadek 7 1. poj. w odmianie I jes prawie zawsze, jak 5, z wyjątkiem ludzkich, zakończo nych na ec, i wyrazów pan, dom i syn, które mają go na u : o kupcu, panu, Awm,
§ 29. Przypadek 1 1. mnogiej tylko w od mianie III powinien kończyć się na a; wyjątkowo jednak niektóre rzeczowniki cudzoziemskie odmiany I kończą go także na a, np. akta, grunta, fundamenta.
Ale najważniejszą rzeczą, zasługującą tu na szcze gólną uwagę, jest wyłączna własność języka Polskiego (żadnego innego), że wyrazy odmienne w ogóle, oznacza jące mężczyzn, lub ściągające się do mężczyzn, różnią się w tem przypadku swemi zakończeniami od wyrazów, któ re mężczyzn nie oznaczają, lub do nich się nie odnoszą. To różnienie się polega w rzeczownikach na miękczeniu, lub przedłużaniu końcówek. Tak np. stan ma stany, a pan ma panowie (nie pany), opiekun—opiekunowie, lub
opiekuni; podobnież krzyk ma krzyki, a Ateńczyk-Ateń- *zycy, lub Ateńczykowie; ból ma bóle, a król— królowie (króle tylko w kalendarzu: na Trzy-Króle). Liczne są
tu wprawdzie wyjątki, np. złodzieje, tkacze i t. d., nie mniej jednak ta cecha języka Polskiego jest bardzo wy bitna.
§ 30. Przypadek 2 liczby mnogiej. Rzeczow niki odmiany I, zakończone w 1 przypadku licz. poj. na spółgł. twardą, lub na j, mają 2 przypadek 1. mn. na * np. panów, a zakończone na spółgł. miękką kończą i, lub y, np. obywateli, noży, czasami także na np. mędrców, a niekiedy na oba sposoby, np. węzy
II i III końcówki ów przypadek ten mićć nie może, z wy. jątkiem tylko wyrazów nieodmiennych na nm (np. gim*
nazyjum, gimnazyjów) i zakończonych na sko, oznacza
jących istoty męzkie (np. wilczysko— wilczysków), § 31. Przypadek 4 licz. mn. tylko rzeczowniki, oznaczające mężczyzn, mają jak 2; inne zaś,—jak 1, np. widzę panów, poetów, książąt, konie, panie, książki.
§ 32. Przypadek 6 licz. mn. skracać może nie kiedy swą końcówkę ami na y, np. z takiemi przymioty, krótkiemi słowy. W niektórych wyrazach od ami od rzuca się a, np. gośćmi, liśćmi, końmi.
§ 33. Przypadek 7 licz. mn. kończył się nie gdyś na ech i ztąd mówimy: w niebiesiech, Węgrzech. § 34. Liczba podwójna. Oprócz liczby pojedyn czej i mnogiej była jeszcze niegdyś liczba podwójna, któ rej używano wtedy, gdy mówiono o dwóch przedmiotach. Dodziśdnia zachowały się jeszcze ślady tej liczby, jakoto: do oczu, do uszu, rękoma, oczyma, uszyma, w oczu, w uszu. Ręce jest także liczba podwójna, ale dj&iśtz&r stępuje liczbę mnogą, właściwie bowiem w liczbie mno^ giej byłoby ręki (jak od męka jest męki).
§ 35. Rzeczowniki nieforemne i ułomne. Są rzeczowniki, które w odmianie swojej odstępują od po danych wyżej wzorów, jak np. brat—bracia (zam. bra-
towie), ksiądz—księża (zam. księdzowie), przyjaciel—przy jaciół (zam. przyjacieli) i t. d. Są znów rzeczowniki,
którym brak pewnych form gramatycznych, jak np. ukos (ma tylko przyp. 2 1. poj. z ukosa, 4 w ukos i na ukos i 6 ukosem), litość (nie ma licz. mnogiój). Piórwsze na zywają się nieforemnemi, a drugie—ułomnemu
§ 36. Przymiotniki odmieniają się przez rodzajey
liczby i przypadki.
W liczbie pojed. rodzaj żeński ma swoję odrębną odmianę, a męzki—spoiną z nijakim, różniąc się od nie go tylko w przyp. 1, 4 i 5, jakkolwiek w pisowni, po dług błędnie przyjętego od kilkudziesięciu lat zwyczaju, odróżnia się jeszcze i w przypadkach 6 i 7. Mianowi cie, rodzaj męzki w tych dwóch przypadkach piszą dziś przez ym, a r. nijaki—przez em, podczas gdy właściwie 6 przypadek, na oba rodzaje, winien się kończyć na ym, a 7, także w obu rodzajach, na em.
W liczbie mnogiój różnicy między rodzajami niema, tylko przymiotniki, ściągające się do mężczyzn, mają w 1, 4 i 5 przypadkach zakończenia inne, niż przymiot niki, które się do mężczyzn nie odnoszą, mianowicie: w 1 i 5 przyp. mają końcówki zmiękczone (patrz § 29), przypadek 4 zaś, jak 2 (§ 31).
W Z Ó R O D M I A N Y .
L i c z b a p o j e d y ń c z a .
Rodzaj męzki nijaki
pilne żeński 1 i 5 pilna 1 i 5 pilny 2 3 p 4 jak 1, lub 2 6 pilnym pilnego pilnemu
(zwykle piszą pilnćm) 4 i 6
pilnóm jak 1 pilnym 2, 3 i 7 pilnćj pilną 7 (o) pilnćm
L i c z b a m n o g a .
w tych, które się ściągają do mężczyzn we wszystkich innych
1 i 5 pilni 1, 4 i 5 pilne
2, 4 i 7 pilnych 2 i 7 pilnych
3 pilnym
6 pilnemi
§ 37. Na wzór przymiotników odmieniają się także niektóre rzeczowniki, jakoto:
1) tytuły i nazwiska kobiet, zakończone na ow a, np.
królowa, dyrektor owa, Michałowa, Hofmanowa; tylko 4
przypadek licz. poj. mają nie na ą, lecz na ę, np. (widzę)
królowę;
2) tytuły i nazwiska mężczyzn, zakończone na e, i, y, z tym wszakże wyjątkiem, że, oprócz kończących się na ski i cki, mają 1 przyp. licz. pojed. na ow ie, np.
Hejne, podstoli, Horacy, łowczy; w licz. mnogiej: Hejno- wie, pod sto Iowie, lecz Czaccy, Lubomirscy;
3) pięć następujących rzeczowników męzkich, nale żących do odmiany II (§ 22): sędzia, hrabia, margrabia,
burgrabia i murgrabia, ale tylko w 2, 3 i 4 przypadkach
1. poj., jak np. 2 i 4 sędziego, 3 sędziemu, lecz 6 sędzią, 7 sędzi.
§ 38. Odmiana rzeczownikowa. Niegdyś przy miotniki odmieniały się tak, jak rzeczowniki, i wtedy w przypadku I licz. poj. kończyły się w r. męz. na spół głoskę, a w r. nijakim— na o. Dziś jeszcze mówimy: po
winien, powinna, powinno, wart^ warta, warto, a niekiedy
dwojako, np. zdrowy i zdrów, wesoły i pełny i
mówi się dziś jeszcze od-dawna} zamiast od dawnego (czasu), w-krótce, zamiast w krótkiej (chwili), na podo bieństwo w matce i t. d.
O ODMIANIE LICZEBNIKÓW.
§ 39. Liczebniki, odpowiadające na pytanie ile (patrz § 8), za wyjątkiem jeden, odmieniają się tylko przez przypadki, podług następujących wzorów:
Odmiana liczebników
dwa, trzy, cztery
gdy się ścią gają do męż
czyzn
1 dwaj
gdy się ścią gają do nie- mężczyzn dwa, dwie j i 7 dwóch 3 dwom 4 jak 2 | jak 1 6 dwoma
Wzór odmiany dla licz.
pięć, sześć, siedem i t. d.
gdy się ścią- gdy się ścią gają do męż- gają do
nie-czyzn 1 pięciu męzczyzn pięć 2, 3 i 7 pięciu 4 jak .2 | jak 1 6 pięcioma (pięciu, pięcią) i Wzór od- jiąiany dla liczebników dwoje, troje, czworo i id . (tak zdanych zbiorowych
)
1 dwoje 2 dwojga 3 i 7 dwojgu 4 jak 1 ,6 dwojgiem Z wzorów tych widzimy, że i liczebniki, odnoszące się do mężczyzn, mają przyp. 1 inaczej, niż wtenczas, gdy się do mężczyzn nie ściągają (porów. §§ 29 i 36).Wyjątek. Tysiąc i milijon nie odmieniają się po
dług podanego wzoru, lecz jak rzeczowniki. Dwa te li czebniki, oraz liczebnik sto, są częściej nawet rzeczowni kami i wtedy mają liczbę mnogą, np. tysiące, milijony.
Sto, jako rzeczownik, ma inną odmianę w licz. pojed.
§ 40. Liczebniki, odpowiadające na pytania: który z rzędu, iloraki iilokrofny, jakoto: pierwszy, drugi, tro jaki, kilkakrotny i t. d., oraz liczebnik jeden, odmie-
niają się jak przymiotniki; tylko 4 przypadek licz. poj. od jedna kończy się na ę (nie zaś na ą), rrp.jednę igłę,
O ODMIANIE ZAIM K Ó W .
§ 41. Zaimki siebie, kto, co i złożone z nich, jak np. ktoś, coś, m/r/, nic, ktokolwiek, cokolwiek i t. d. od mieniają się tylko przez przypadki; zaimki ja i ty—przez liczby i przypadki, a wszystkie inne— przez rodzaje, licz by i przypadki.
a) Odmiana zaimków ja , ty, siebie:
L i c z b a p o j e d y n c z a .
(niema)
L i c z b a mn o g a ,
|l my siebie, się |2, 4 i7 nas
sobie |3 nam (niema) 5 (nióma) sobą .6 nami sobie wy was wam jak 1 wami 1 ( ja ty
2 i 4 mnie, mię ciebie, cię 3 mnie, mi tobie, ci
5 (nićma) jak 1
6 mną tobą
7 (o) mnie tobie
b) Odmiana zaimków kto i co podana jest w § 16. c) Wszystkie inne zaimki, oprócz powyższych, od mieniają się, jak przymiotniki, z tą tylko różnicą, że 4 przypadek licz. pojed. w rodz. żeńs. od zaimków mój,
twój, swój, ten, tamten, sam, ów, on, (z 2 przyp. ' one go), pewien, żaden, czyj i wszystek kończy się na ę (porów.
§ 38), jakoto: moję, twoję, tamtę, owę, onę i t. d. Samo przez się rozumie się także, że zaimki, ściągające się do mężczyzn, mają w przyp. 1 i 5 licz. mnogiej zakończe nia zmiękczone, np. wszyscy panowie, moi bracia, ci chłop cy i t. d. (§§ 29, 36 i 39).
Ponieważ zaimek on odmienia się dwojako: albo on,
jeg°i jemu i t. d. (i wtedy nazywa Bię osobowym), albo 0n, one go, onernu i t. d. (i wtedy nazywa się wskazują- cym), załączamy tu więc odmianę pierwszą Jako nieforemną.
L i c z b a p o j e d y ń c^z a. rodz. męzki 1 on rodz. nijaki ono 2 jego, niego, go 3 jemu, niemu, mu 4 jak 2 | je, nie
6 nim nim
(piszą zwy kle nieni) 7 (o) niem nićm
(piszą zwy kle nim) rodz. żeński ona jej, niej jak 2 ją, nią nią nićj L i c z b a m n o g a . mówiąc o mężczyzn. oni mówiąc o niemężczyzn. one ich, nich im, nim jak 2 | je, nie
niemi
nich
O ODMIANIE SŁÓW.
§ 42. Słowo w odmianie swojój dzieli się na 3 tryby (§ 17). Z nich oznajmujący ma w sobie 3 czasy (§ 18). W czasie są 2 liczby, a w każ dój liczbie— 3 osoby (§ 19). Czas przeszły odmienia się jeszcze i przez rodzaje (§ 14), ale tylko w liczbie pojed., bo w mnogićj różnica jest tylko między formami, ściągającemi się do mężczyzn i temi, które się do mężczyzn nie odnoszą. Czas przyszły może również odmieniać się przez rodzaje? co zależy od jego składu.
W trybie rozkazuj, czasów niema, a nadto brak I-ój osoby liczby pojedyńczćj.
§ 43. Słowa niedokonane i dokonane. Nie wszystkie słowa mają czas teraźniejszy; zależy to od
ga-tunku słów, czy są tak zwane niedokonane, czy też dokonane Niedokonanym słowem nazywamy to, które wyraża 1 iż czynność trwała, lub trwać będzie pewien przeciąg czasu, np. pisałem, piszę, będę pisał, albo będę pisać.
Dokonane słowo wyraża taką czynność, która jest już skończona w przeszłości, albo którą wyobrażamy so bie, jako mającą niezawodnie skończyć się w przyszłości, np. napisałem, napiszę. Te właśnie słowa nie mają cza su teraźniejszego.
Wszystkie słowa niedokonane (za wyjątkiem być\ mają czas przyszły złożony ze słowa będę i ze swego trybu bezokolicznego, lub trzecich osób czasu przeszłego. Ztąd łatwo rozróżniać Polakowi te dwa gatunki słów, bo te z nich, do których nie można dodać będę, są doko nane, a do których je dodać można,— niedokonane.
§ 44. Odmiana słowa być:
I. T r y b b e z o k o l i c z n y . być
I. T r y b o z n a j m u j ą c y .
Czas tera- C z a g « r « e s z ł v Czas przy-
źńiejszy. L z a 8 P r z e s z ł y . 8Z}y .
L i c z b a p o j e d y ń c z a.
Osoba. Urodzaj męzki rodzaj żeński rodzaj nijaki i
'1 jestem byłem byłam l(nie uźy-jj będę
2 jesteś byłeś byłaś Iwają się) będziesz
3 jest był była było || będzie
L i c z b a m n o g a .
odnosząc się do tnęż. odn. się do niemęż.
1 jesteśmy byliśmy byłyśmy będziemy j
2 jesteście byliście byłyście będziecie
III. T r y b r o z k a z u j ą c y . Liczba pojedyncza. 1 (niema) 2 bądź 3 mech będzie Liczba mnoga. bądźmy bądźcie niech będą
§ 45. Wzór odmiany słowa niedokonanego:
I. T r y b b e z o k o l i c z n y . grać II. T r y b o z n a j m u j ą c y . Czas te- raźniej. j Osoba. 1 gram 2 grasz 3 gra 1 gramy 2 gracie ,3 grają
Czas przeszły. Czas przffzły.
Li i c z b a p o j e d y n c z a .
rodz. męzki r. żeński rodzaj nijaki
grałem grałam ł nieużywa- będę ) grałeś grałaś l ją się) będziesz >
grał grała grało będzie '
L i c z b a m n% o g a. stosując się do mężczyzn graliśmy graliście grali stosując się do niemężczyzn grałyśmy grałyście grały będziemy) grać będziecie / lub będą J grali, ły III. T r y b r o z k a z u j ą c y . Liczba mnoga. 1 2 3 Liczba pojedyńcza. (nióma) graj niech gra grajmy grajcie niech grają grać lub grał, a, o
§ 46. Formowanie trybu bezokolicznego, Tryb bezokoliczny formować można od 3 osoby licz. mnogiej czasu przeszłego, zamieniając li na ć, np. widzieli—wi.
dzieć, patrzyli—patrzyć. W niektórych słowach doznają
przy tćm zmian i inne głoski, stojące przed końcówką li; np. jedli—jeść, zamiąst jedć, stanęli—stanąć.
§ 47. Formowanie I-ej osoby liczby mnogiej
cz. teraźniejszego. Osobę I licz. mnog. w czasie te-
raż. formować można od 3 osoby licz. poj. tegoż czasu, przez dpdanie my, np. robi—robimy, widzi—widzimy, Niekieay od końcówki m y odrzucić można samogłoskę y, np. robim, widzim.
§ 48. Tryb łączący. Do czasu przeszłego dodać można spójnik by, w 1 i 2 osobie wtrącając go przed końcówkami m, ś, śmy, ście, (przy czem wyrzuca się e, jeżeli stoi przed m, lub ś), a w 3 osobie przyczepia jąc go na końcu. Przez to tworzy się nowa odmiana, którą nazywają czwartym trybem, łączącym, albo warun
kowym, np. czytał-by-m, czytał-by-ś, czytał-by, czytaliby śmy i t. d.
§ 49. Czas zaprzeszły. Do czasu przeszłego doda wać można jeszcze słowo był, była, było, byli, były, dla oznaczenia, że czynność działa się bardzo dawno, np. zro
biłem był, zrobiłeś był i t. d. Odmiana taka nazywa się czasem zaprzeszłym, ale Polacy prawie jej nie używają.
§ 50. Słowa obfitujące. Są słowa, mające dwo jako niektóre formy gramatyczne; tak np. kłóć, ma czas teraź. albo kolę, kolesz i t. d., albo kłóję, kłójesz i t. d. Słowa takie nazywają się obfitującemi.
§ 51. Słowa ułomne są te, którym brak pewnych f0rm gramatycznych; tak np. słowo módz nie ma trybu rozkazującego. Niektóre słowa mają tylko trzecie
oso-np. boleć, boli, bolą, bolał\ bolała i t. d.
§ 52. Słowa nieosobiste i wzięte nieosobiście. głowa ułomne, używane tylko w 3 osobie licz. pojed., a w czasie przeszłem i przyszłem—jedynie w rodzaju nijakiem, nazywają się nieosobistemi, np. dnieć, dnieje,
iniało, będzie dnieć, lub będzie dniało i t. d.
Jeżeli jakiekolwiek słowo stoi w 3 osobie licz. poj.; a osoba przy niem nie wymienia się, ani domyśla, wów czas nazywa się wziętym nieosobiście; zwykle słowa ta kie mają przy sobie zaimek się, np. wypada (zrobić), idzie (o zakład), chce się, zrobiło się i t. d.
Również biorą się nieosobiście:
1) trzecia osoba licz. mn. czasu teraź., np. piszą (nam ze Lwowa), powiadają i t. d.
2) formy takie, jak pisano, zdarto i t. d. Ten spo- ■ób mówienia nazywają czasem przeszłym nieosobistym.
O ODMIANIE IMIESŁOWÓW.
§ 53. Imiesłowy dzielą się na 2 odmienne i 2 nie odmienne. Pierwsze z nich kończą się na: 1) ący (cier piący), 2) ny lub ty (cierpiany, ukryty) i odmieniają się zupełnie tak, jak przymiotniki.
.Imiesłowy nieodmienne mają końcówki ąc (cierpiąc) i szy (wycierpiawszy) i właściwie są przysłówkami czasu.
Oprócz tych 4 imiesłowów, był i dziś jeszcze po czę- Sci jest imiesłów piąty, odmienny, zakończony na ły, np.
były urzędnik, osiwiały, zbielały. Od wielu słów imie
32 § 54. Wzór rozbioru. KONIEC. 1 U cz e n n ic e ~ p il n e ; o tr zy m a ją n a g ro d y , a n ie d b a ły ch w st y d bę d zie u d zi a łe m W y ra z rze cz ow nik p rz y m io tn ik sło w o rz ec zo wn ik sp ó jn ik p rz y m io tn ik • | rze cz ow n ik sł o w o (rz e cz o w n ik Ja ką je st czę śc ią m ow y ? u cz e n n ic a pil ny | o tr z y m a ć n a g ro d a n ie d b ał y | w st y d . by ć n d zi a ł Ja k m a prz y pa de k 1 lu b try b b ez o k o - li czn y . ■ ź . n . m ów ią c o nie mężczy zn a ch *■ i m ów ią c o nie m ę żc z. m ów ią c o m ę żc z. m . m . R od za j • . ... ....
