Muzyka i poezja wobec filozofii w dawnej refleksji teoretycznej

(1)

Ruffi ril,Oz0H§zily

LxVl 2009 2

Małgorzata Lisecka

Muzyka

i poezja

wobec

filozofii

w

dawnej refleksji teoretycznej

nctlcrrci _{pćv trg 8rcr$opci $t},ooo$iq,}te rccri z,otltr"n...ojs _Ęuvropśvye _{{piv titoio}

rc1}"oupćvoro

J;

odtllg ctl"l,ri ycip td 6orco6v cil,ned" or1 óorov npo6r6óvcrt.

Platon, Państwo,607b

Pojęcia ,,poeĄa"

i

,,muzyka"

w

greckiej antycznej refleksji teoretycznej

obejmują swoimi zakresami tak szerokie pola semantyczne

_-

wiążące się

dodatkowo w obydwu wypadkach z kategoriami procesu twórczości oraz tego, co dziśnazwalibyśmy zapewne mianem artefaktu

_-

ze mozemy do-strzec istniejącą między tymi polami jakąś przestrzeń wspólnąl. Słusznie zwtócił uwagę na ową właściwość starogreckiej terminologii (to jest na

znaczeniową szerokość, a co za

_Ęm

idzie wieloznaczność należących do

niej pojęć) jeden z czołowych myślicieli francuskiego oświecenia, odnoto-wując w swoim traktacie Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego przez dzieje:

ledną z głównych podstaw wszelkiej dobrej filozofii jest utworzenie dla każdejnauki dokładnego i ścisłego języka,w którym każdy znakodpowia-dałby dokładnie określonemu

i

ustalonemu pojęciu/ Qtaz rozgraniczenie

pojęć poprzez ścisłą analizę,

Grecy natomiast nadużywali wad języka potocznego, ażeby igrać

zna-czeniem slów, ażeby niepokoić umysł byle jakimi dwuznacznikami, ażeby

1 _{Por. W.}

Jaeger, Paideia. Formowanie człowieka greckiego, tłum. M, Plezia i H. Bedna-reĘ Aletheia, Warszawa 200L, s.796.

(2)

8o wprowadzić w błąd stosując jeden

_i

_ten_sam_{znak do}_różnych_pojęć. Subtelności te wyrabiały giętkośŹ i bystrość _{umysłu, wyczerpryały}_j"go

siły w pokon}rłaniu _{urojonych trudnościr.} Słowo _,,Poezja"

,(poiesis) wywodzi się od greckiego czasownik apoiein -'robić, tworzyć, układać, _wywodzićcoj_z_niebyt.r'

_(tąd

_takze

wiąze się

z

rzeczownikami _PoietĆs

.-.'}wórca, kompozytor, poeta', poiema

_'utwór'

oT az _Prz'miotnikiem _p_oie_{tikos -,'}_{tw ór}

czy, poetyczny').

_{śło*o,,ml7zyka''}

z

kolei pochodzi od, rzeczownika _mousłkć

_-

_{'sztuka będąca}

_pod

_opieką

Muz,

_{zwłaszcza muzyka,}_{pieśń (ale}

_i

_taniec

_,

_{poezja,nauka)'-}

pośrednio zatem od nazwy

_właslli

_Mońsą_{('Muzą'ln. Dlatego}_{też Hezjod}

wywodzi

muzykę od

Muz

_{nie tylko etymoiogicz.,i", ul"}_{i §enologicziie}

-

ko.,st .r-ując, czy też raczej dokonując _{rekońtrukcji} _{określonego mitu:}

Bo to od Muz i od tego, co

z

dala trafiastrzałami

-Apollona, pieśniarze na ziemi są i kitarzyści,

a od Dzeusa królowie _[...]. (Narodziny _bogów,_w,_{94_96\5} EĘmologię oł

-

zarówno w pańsh fragmencie dotyczą bóg Apollo

z

zalece Sokratesie _[...], com uprawiał, ź głośno nieraz p tego, com już ro

ba

Muzom

I

6 _{Do eĘmologii}_słt

wilii, Giovanni Boccaccir

caccio, De genealogiis de

chowicz, w: Żródła ruied,

-

Barok, wybór i oprac.

I. Iuvencius, Institutiones P. Sidney, Obrona poezji (

Antologia, pod red. E. Sa

rus Hispalensis, S en t en ti

t. 1, red. M. Gerbert, St. t

J, Czerey, De musica plnl

in _{einem Gesangbuch aus} und studien zur Musiktlu sĘ |zydora i Czereya dc center for the Historv of versity) _-Thesaurus \tt edu / tml / 6th-8th / ISISE\

TML, podawanym $/raz czony został odnośny tek

7 _{Platon, Pąństwo}

l

W. Witwicki, P\ĄIN, War

658e-659 a, 669b-67 0a, rh

80-81.Zob. też W. Anden Music and Musicians, t.19 system of literary and mu

stoteles, Poetyka, tłum. i o

8 Platon, Llczta,19& dawnicza ,,Verum", Wan

9 _{Platon, Sofista,ż23ł}

s.17 oraz przyp, 16 tłum;

|0 _Platon,_Fedon,60e:

jęcia,,muzyka" _nawiązuj,

w Dziejach sześciu poięć,,,

lia _{Ficina: ,,Od starożrlrrr}

w węższyrn znaczeniu Cc

na >usługach Muz<" _fi\-.'

2 _{A, N, Condorcet, Szkic}

obrazu postępu ducha ludzkiego przez ilzieje,tłum. _E,_Hartleb,

J. Strzelecki, PWN, Warszawa _7957,s._54-55.

3 _W_{odniesieniu do pojęć}

,,polezja" _{oraz ,,muzyka" posługiwanie się}

,,pomocniczy-mi" pojęciami _,,tworzerui'

2ra7',,tw!rczo:ść; ;;;zasadne przy zastrzeżeniu, że w teorfi szfuki _{oraz teorii poezii pojawiają się one}

*'rnurruńu"rr trcrucn nam współczesnemu dopiero pod koniec XVll wieku _i"-r;.

_*

_po"łr.u"t_{manierysĘcznych,}_np.

tsaltazara Gra-ciiina oraz Macieja Kazimierza _{S".bi";rki;;o7,} _na_dobrć

_złs"*,liliu

się w tych teoriach w wieku XIX Por. W. Tatarkiew ir.,-óźir1, szesciu _po|i:_iir'ń','_pęt_no,

7**r,

twórczość, odtwórczość,

_,::?r::

_{estetyczne,llffi_Wu.r"u}

_*u'ó)s

giir:ł^sa, _Dzieje_{po_} jęcia), zwłaszcza s.288-295,307108."Zob.'też _]VI.'K._Sarbiewski,_o

poezji iloskonałej, czyli Wergiliusz i Homer (De pe.rJecta poes.i, sizle vrńiti),, et _{Honterus),wyd, d,wuięzyczne, tłum.}

M, Plezia, oprac, S, _{Skimina, Ossolineum,}_W;o;iu*_'1954,_s.2--4

(4-g),l0 (2u21).

a _{Por, muzyk, muzyczny:}

:u,ło,

poemąt, poeła, p-oetka, _{poetycki, poezja, robić,}

wtwa-rzać, wytwarzanie, [hasła w:]

_{Z, ibramo-i.ź[ń,}

-w-. Appet, Słownik polsko-starogrec-ki, Wydawńctwo _UMK,_Toruń_2006,

". tii,-ziió, 282,391,; mousikós, poićo, [hasła w:l G,E.Bensełer,Griechisch-DeutschesSchulwórńńlr,tlp"t,891,s,

saa,ćsf,'igs,muzyczne,

poemąt, _{[hasła w:] W,}_Kopatins^ki

,,Słozunik *yro.i.luryrh _i_zwrotów_{obcojęzycznych,}

|Nie-dza Powszechna, Warszawa 1989, s. _{sąs, ąót;W. Tatarkiew i"z, uistorią'esietyki, t.}_1:

Es-tetyka starożytnn, ossolineum, _Wrocław_{1983,'s. 258-259.}_Zob._teżL,

SpiŁer, Classical and

Christian _{ldeas of}_{World Harmony:}_Prolegomena

to an Interpretation o7 nł

ńri

_{,,Stimmun&'',}

Baltimore 1963, s.10: _,,The_{central position}_of_{music in}_ćreek

I.. .] 'łr""" t""., described by

E, Frank: the norltrlg was for tr," ć.""t. tr,"

'il;r

the Creator, who was poet and

com-poser (i,e, musician) _at_{the same time, whereas'the sculptore was merely}

the 61proup7óg, u" u.lrj"] _{dangerously close}_{to the}_{mere technician,}

the Bci,vcruooq''. 'Cyt, za: _{Hezjod, Narodziny uoga* rIhrog,o,;a|.Y.^rd"^,Narodziny}

bogów

(Theogo-nia), Prace i dtli, Tarcza, tłum, _J.Łanoi,ski, _P.offi"ru

' spułtu, Warszawa tósg, s. ss. 210

(3)

', PoJęc. ,::i, jego :,|)oiein :aze się ,_ttwór' ,lzyka" opieką ś redrrio ,,,tvodzi ltrstru-;Jartleb, :,...oticzy-. lv teorii _iesnemu 3aitazara :ł rv tych ,,: _.ftlrmn, a'..ilie po-.,!it, czyli :,,e, tłum. - !. rL.ytzua-:: Lil'OSreC-:-.lsła w:] - _:,.!:qczne, _ll, Wie-,: t, 1: Es-;:lcltl nttd , il111ulg", ._libed by ,.|1d com-,_.lotlpyóg,

Etymologię obydwu słórt, (,,poez ja", ,,muzyka") poświadcza Flaton6 * Zaró\^/no w Pcltistwie i Prauaclt7,jak i w L[czcie!, Sofiścieg oraz Fedonie, we :ragmencie dotyczącym proroczego snu/ w któryrn filozofowi objawia się L.ó§ Apollo

z

zalece,..iem, aby ten poświęcił się twórczości rnuzycznej:

Sokratesie [.,.], muzykę rób i uprawiaj, Ja myślałem przedtem, że szło o to, com trprawia ł, że dotego samego mnie sen namawia i zachęca; jak to ltldzie głośno nieraz popędzają tych,którzy biegną, tak i mnie sen zachęcał do tego, com już robił,do muzyki - bo f i 1 o z o f

ia

t

o

n a j w i ę k s z

a

sł u ż

-ba Muzom

[podkr. moje - M,L,], a ja ją uprawiałernlo,

.D.".y.ologiisłowa,,muzyka,,i,,poezla,,o<lwołtrjąsiętakżem.in.IzydorzSe-,,r-ilii, _GiovanniBociaccio, rinupp śldr,,"y, _}ónosCzerey, Ioseplrus luvencius, por, G, Boc_

.o..io, D, genealogiis detlrttm §intilitnn (O pochodzettitt bogóru pogańskich), tłum, G, Bła_

.i.*l.r,

w': Zródł'i uiedzy teoietycznoliterackiej ul rlartłtej polsce. śretlniouliecze _ Renesans

_ _Bnrok,wybór i op.u.. M. Cytówska i T. Michałowska, PWN, Warszawa 1999, s. 188;

, Iuvencius, lttstittttiones poetilae (Zasarly poeĘlki), tłtlm. C. Mielczarski, w: ibidem, s,474;

p, Sidney, obrona poezji (ihe DeJence of poesie), _tłum._Z.Sinko, w: poetyka okresu renesanstl,

.,ttltologia,pod red. E. Sarnowstiel_Temeriusz, ossoiirreum, Wrocław 19B2, s, 511; Isido_

.,.,. Hipoi".r.is, Sentettiae de mttricaw,, Scrilltores ecclesiąstici de mttsicn sacrn potissimum,

:, 1, red. M. Gerbert, St. l3laise 1784, reprint: olrns 1963, s.20 (Caput7,. De nomine musicae);

I. Czerey, De mtlsicą plana, cyt. ru, A.iupp, Eine spiite l\bschrtft tler Lehre der Mtłsicn plann

..., ,irrert Gesangbttch atts lJt|garn: Mttsikilieoretische Attfzeichtttntgen und. Tonar, w" Quellen :Lttd Sttńiett zur MttsiktheoriJ des Mittetatters, t.3, pod red. M. Bernharda, s, 498-510,

Tek-stl, Izydora i czereya dostępne w internetowej bazie teksttiw źródłowych, naieżącei do c"nter for ihe History of Music Theory and Literattrre (dyr.,I. J. Mathiesen, Indiana Uni_

,, _{ersity) _ Thesaurus}Musicarum Latinarum, pod adresem http://wu,lv,chmtl,indiana, edu / tml / 6th_8th /ISISEN_TEXT.hIm1. Baza ta będzie wszędzie dalej określana skrótem

T\{L, podawanym wraz z dokładnym adresem strony internetowej, na której zamiesz_ -zony został odrrośny tekst traktatu.

7Platon, _Pnństruo_z_dodatkiemsieclntiu ksiqg Prazu,401d_403c,412a, tłum,

i

oprac,

\\,. Witwicki, PWN, Warszawa 1958, t. ]., s. 161_164, 180; idem, Prnua,653c*654a,656c,

r58e_659a, 669b_670a, tłr_rm. i oprac. M. Maykowska, Warszawa 1960, s. 51_57,57,61,,

S0_81. Zob. też W. Anders.,., r. i. Mathiesen, P/nto, [lrasło w:] The Neu Groue DictionatY of

;,.Ittsic and Mttsiciatts,t. 19, pod.ud, s, Sudiu, Londyn_Nowy Jork 20o1,.s, B99: _"traditional

.r.stem of literary and musical eclucation knownasntousikć"; H.I'odbielski,WstęP,w:

ArY-;ioteles, poetyka,tłum. i oprac. H. poclbielski, ossolinetlm, Wrocław 1983, s, XXV11], 8 Platon, LIcztą,I96i,w: idem, Dialogi, tłum. W. Witwicki, oprac. A. Lam, Unia Wy_ -iarvnicza,,Verum", Warszawa 2007, s, 96,

9 _Platon,_{Sofistn,223e,w: idenr,}SoJ,ista. Polityk. tłum. W. Witl,r,icki, Aniyk, Kęty 2002,

;.17 orazprzyp.16 t}umacza na tejże stronie,

10 platon, _{Feclon,60e_61a,}_ov,ijem, Dinlogi,s. 230. Do tego szerokiego rozumienia po_

,ecia ,,mtrzyka" nawiązuje, w znacznym zresztąuproszczeniu, władysłarv Tatarkiewicz .sDziejach.sześcittpojęć,przyokazjiomawianiakoncepcji,,sztukmuzycznych,,Marsi-,la Ficina: ,,od starozyhtści ,muzykau i "t.'tttzyczny" były pojęciami dwtrznacznymi:

,,\ _\Ą/ęzszym_znaczeniu_dotyczylyrrtrrki dz*ięk ów, w szerszym _ wszystkich będących

,,a _{"tisł.rga.lr}Muz." (W. Tatarkiewicz, Dzieje sześcitt pojęć, s, 29),

(4)

sokrates w Fedonie _{początkowo skłonny}_jest_{pojmować nakaz boski} przy,najszeTszym, _co

-za tym idzie najogótniĄszym'- u

_"Ju.,ie-

filozo-fa także

i

najdoskon alszym

_-

_,or.r*i".,iu

_terminu_{,,muzyka''11.}_Dopiero w dalszej części dialogu platon _{wylaśnia,ze synonimem}

_muzyki

mabyć

w

tym wypadku _{twórczość poetycka (przedć}_wszystkim

zaś układanie hymnu na część _{boga Apollu;,}

_poiłrg

_{jego określe}_ńiu

-

,,^rryka pospo-lita",.zaś

_w

_{dzisiejszym rozumieniu -"poetyc ko-muzyczna, łącząca w}

so-bie element sensu i _{brzmienia, Najszersze znaczeniepojęcia ma chyba na}

myśli Platon, _{kiedy,w dialogu}_{Llczta wkładu}

_*

_{rrtu'ir.|liua"ru}

słowa charakterYzujące _Sokratesa,

_iylko.u

_R""i"_nie_grywasz

,

ale zciebie mu_

zyk

_{jeszczebardziej osobliwy}

_niż

_tamten

_[fleciń

-

rur...l.

_t,..l

_A

_{ty się}

tpn

tylko różnisz od niego, żebezinstrumentów, _sam;rmi

_Ęlko

_słowami,

r obisz podobne _t_zeczy_"1z _.O trwałości

etyrnologiczr-r"i

_łorr""pqi

_muzyki

ŚwiadczY fakt, Że _{jeszczew szesnastym stuleciu Cesare Ripa}

_w

swojej

Ikn-nologii objaśnia,

_iż

nazwa _Muz

poń

_dzi

_odzwrotu_{,,rrnui,czaćpoczciwej} i zdrowej dYscypliny"; _{[.. ,]}_{Religii i}_cnotliweg

_{o życia,tz.;;;"}

oto sposób uzyskujemy jeszczejedno, _wczśniejsze_ogniwo_w_łańcuchu

pojęc, _który

kaze nam wiązać

Tir{|ę

z

myśląĆr"

ł*

wypadku ukierunkowaną _na

etykę i teologię), a jeżeti

.

^yilą-

to tutzu i ze słowem, w ktorym mysl

jest formułowanala.

,,Muzykaln ość" byw aponadto w terminologii antycznej rozumiana jako poprawność konstruowania względem reguł

i

_-

co

zatym idzie

-jako ocena poprawności _{dzieła,jego"odpowiedniości wobec}

obowiązu-jących norm

i

(lub) adekwatrości _i,obec_{tematu, pisze o tym jasno} sek-stus Empiryk (Adaerbia mathematica): _{,,Ale czasami}_używamygo

[pojęcia ,,m7)zyka" _-_{M. L.] luźniej, dla}_oznaaz.enia_poprawności_w_jakiejś

robocie:

mówimy wtedy _{o muzykalności jakiegoś}_{utworu nawet'w}

malarstwie, u _{i^11.1r:!, który}_go_wykonał,

_{nury*ńy,muzykaln}

fm<.,,ts.

W _{HĘPiaszu większy.mPlaton używapojęcia ,,rnuzykalny'' w sposób} świadczący o tym, że pojmuje je _poatUnie_{jak późniejSekstus Empiryk.}

pojawia się ono w _{nacechowanej subtelną metaforyką}_apostrofie

, przez "

_''

*y"'

dialogu

|lu'o. 11"r*a ową, jak ją określił, służbę - ,,służbąbożą''. Zob. Platon, Obrona Sokratesa,30a, w: idem, Oabgi,

". iSa.

12 _Platory_{l]czta,21,5c,}_s.!15.

]]

!

Rpr

lkonologia, tłum. I. Kania, Universitas, Kraków 2004, s.291,.

1a _{Por, także E, R,}_Curtiuą

llteralum ,rroprlrń i łacińskie średniowiecze,tłum. _A. Bo-rowski, Universitas, Kraków 2005, s. _{234-235:',,Wedługpoglądów starożytności były one} [Muzy - M, L,] _{przyporządkowane nie}_{Ęlko io"rii,}_{tu", także}

_i

wyższym formom życia umysłowego, _żyć_{z Muzalri}_{oznaczało'żyć}

_i,

_,p'""or

humanisĘczn _y_[,..]._Muzy_były patronkami nie _Ęlkopoezji,Iecz _także

_i

_{ftiozofiilraz}_muzyki''

.

15

Cyt,za: W. Tatarkiewicz,Estetykn łaroźyt:n-a,s.259,269.Koncepcję _Seksfusa Empi-ryka podaję w ujęciu Władysława ruiu.kie*ic"ru. '

którą Sokrates zwraca długi hymn uroczystv odbiegł od pytaruą",i. nimem trafności w)Ąr,( w tym wypadku óił, p

między dwoma znact pierwszym, które skło

i drugim

_-

podług okr, ma się w dialogu Knftl

o

kryĘczne

odniesien

lą wywodu: _,,jezeliśml

coś _{nie do kadencji, ze}

w tym, żeby tego, co fa Koneksje muzvki

ba stosunkowo najłahr fleksji dotyczących _Ę,c}

śli o tym, że muzyka p i z innymi dziedzinami nie w mowie: przede rr riografią, a nawet _{- jak}l

Girolama Vidy czy Jean nakże wydają się związ

szemu typowi wzajemr

Aby prześledzić s zofią, skupmy się najpi tam teoretyk:

feżeli więc ktoś chct

niech wiemie naślar

naukami i niech pou gaćotym, co w mu,

1ó _Platon,_HĘpiasz_uięk

tłum. i oprac, W. Witwicki, P

17 _{Platon, Kritiąs,106b,}

rr

18 _Por._{Izydor z Servilli,} ]

mologii, czyli Początkóru), \TI tycznoliterackiej _wdazunĄ Pe)

O pochodzeniu bogózu pogań:i: tłum. G. Błachowicz, w: ibiCe PIW, Warszawa t965, s.397-.

'9 Pseudo-Plutarch,

O

,

(5)

_ :-.lkaz _boski :,.:etn

_filozo'

,:

, Dopiero ;., ki nla być

.ś

_układanie ,l:-,,ka pospo-._]--ZąCa _W

SO-'.l:

_{chyba na} .,:.lesa _słowa ; ciebie

mu-.]Atysię

...l _s}glyu-i,

.:qi

muzyki

.

stvojej //co-,.,' t_-loczciwej ^ _.-ito_sposób :.ojęć, _który ,,..\o\l,aną na :.irr-nr _myśl , _:ozumiana :,, nr idzie

- .,bowiąztt-, lasno

Sek-:o

_ipojęcia .lś robocie; :: aiarstwie, -,r-sposób s Enrpiryk, _:,ie, _przez : ': ożą" . Zob.

którą _{sokrates zwraca}_się_{do tytułowego bohatera dialogu;}

,,ty,któryś taki

olyq'|^"

_{uroczysty wyśpiewał,}_a

_tlk

_{niemuzykalnii}

zź'

lpo*claleko

odbiegł od pytania"'u;

_p,zy

_czym

ilmuz,ykalnośź";est tu |crniekącl syno-nimern irafności _wywotlu_w_{oóniesieniu do}

_przed*i"tu,

J

l"i*

*"ir,

-tv _{tym wypadku ów przedmiot}_stanorł,i

piękno. Metaforę buduje gra

po-między dwoma

_znllzenilmi

_pr_{zypisywanymi analizowanemu}

pojęciu :

pierwszym, które skłonni jesteśrny ońecnie traktować jako _,,dosło_wne'',

i drugim

_-

_{podług określenja Empiryka}

-

,,luźniejszym''. Podob nie rzecz nra się _{w dialogtr kritias, gdzie Timaios zwraca}

się do sokratesa

z

prośbą o krytyczne odniesienie

_iię

_ao_{wypowiedzianego}

_prrur*i-

prred chwi-1ą wywodu: _{,,jeżeliśmy}_{mimo woii"powiedzie]i}

cl nich _[bogach

_-

_M.

_L.]

coś _{nie do kadencji,ż?by narn karę}

,"łus.i*ą -yroi"r"ył.

a"ku.u słuszna lV tYm, ŻebY tego, _{co,fałszywie śpiewa, nauczyć,melodii}

_i

Tytmu''17. Koneksje _{mtrzyki zpoezjąiąr,orur"^}

_i

_{najbardziejoczywiste,}

i chy-ba,stosunkowo najłatwi"J pońaulące się tlpisowi.

_Ale

,,a ńu.ginesie

re-l]:k'j] dotyczących tych zilązków'pojawiają się w tekstach _dawnych

my-:li .o

tlm,

że muzyka poplzez swoją istotę i pochodzeni e _{łączy się takźe} i z _{innymi dziedzinanri clziała]noś.il.r.trrki"j, Ltore}

malą _,*o1" ,rruruarri"-nie _{w mowie: przede wszystkim}

_z

_filozofią,

_z

retoryką,gramatyką,

histo-llą'fią,

a nawet _{- jak u}_Izydoraz_Sewilli,_{ciovunńego"Bo..u..iu,} Marka Girolama _Yidy_czy_Je.ana_dó_la_Bruyćre'a

- z teologią18. _{Najistotniejsze} jed-nakze wydająsię związki

*elopo"ąi

_z

filozofiąi z _{retoryką. Temu}

pierw-szemu typowi wzajemnych zalezności poświęcony 'est

ninielszy tekst.

Aby _{prześledzić sposób}_{kształto;ania}_{się rólacli ,r-,uroio"r;i}

_z

fito-zofią, skupmy się najpierw na tekście pseucio-plutarćha

_o

_{ńtLzyce.pisze} lanr teoretyk;

/eżeli więc ktoś chce zajmować się muzyką w sposób _{piękny i}_z_rozwagą,

niech wiemie naśladuje _dawny_{styl, lecz niech}_{uzr_rpe}ni}

muzykę innymi naukami i _{niech pozna nauczycielkę-filozofię,}_ona_bowienr

maź" ,orrtrry-gaĆ o tyrn, co w muzyce jest odpowiednie i uzyteczne]g.

;:.lm. A.

Bo--:i bvły orre

:::lom zycia ).Iuzy _były

_.:,.;sa

EmPi-16 _{Platon, Hippiasz}

zuiększy, 292c, w: idem, Hip.linsz ntniejs::y, Ilippinsz _większy,_lon, ::,lnl, i oprac. W. Witwicki, PńN, Wu.rru*u róSS, .. qS.

]7 _{Platon, Kritias,106b,}

w: idern, Ointogi,

s.iil.

r8 _Por.

Izydor z Sewilli, Etyntologinruń ,ir,r-giigirr,,r, libri XX (DruarlzieściLl _ksiqg_Ety^

,,!ogii, czyli Poczqtkózo), vlu

_Ł

_tłul.

_n._{lłlleu,ska-Waźbiriska,}

w: Zródłn ruiedzy

teore-,:,ttoliterackiej _al_{t7altlnei Polsce.}

Średniou,irrr, --ńrrrrsnns

_-

Bnrok,s,120; G. Boccaccio, ' _{Llocltodzeniu}

bogózu pognliskictt, s. 191*"192, łt. c. _v'au,_De_nrte

1loctica (Sztuka poetycka), ::,:rn, G, _{Błachowicz, w: ib^i!e1,}_{s. 280; J.}

de la Brrryćre, Chnraktery,tłurn. A. Tatarkiewicz,

,l\ , lĄ/6157a11,6 _1965,_s.

:tg7-3g8. '

')

, .... ,Oj3l'O'-Plutarch,

(6)

sama teoretyczna istota muzyki nie gwarantuje zatemw praktyce owej ,,odpowiedniości" i ,,użyteczności". Jako obszar refleksji misica

ipe-culatiuanależy do określonego systemu,który

_{w późnymu.iyt,}

llazwa-ny zostanie artes lib er _{ąles'o ;}i jq funkcjonow anie

oiaz

_oódriuły*_unie regu-lowane są przez tenze system.

_o

_{swoistej ,,systemow}_{ości'' artes}_liberales

w,iele mówią ich _{ikonograficzne reprezentacje: dość przylrzeć się}_jednej z _{najbardziĄ znanych, z dwunastowiecznego Hortus}_detiiiarum_Herrardy

z

Landsbergu21,

lub

tej, którą zamieszcza

w

Margarita philosophica noóa Gregor Reisch. postać

_Muzyki

_{uwidoczniona została}_tam_{rzeczjasna po} stronie quadriaium22, _{pomiędzy Arytmetyką i}_Geometrią_,

_z

_{którąMuzyka}

Po8rąZona jest w rozmowiez3, _U

_j"j

_stóp_{leży lutnia}

_i

_trąba,_palce_posiaci

dotykają strun harfy. Wszystkie siedem

Sziuk

otacza półkolem

gOrulą-cą nad

nimi

Filozofię: postać trzymającą

_w

_{rozłożonvch}

_{rękachlsięgę}

i

berło2a. Na _{jej trzech głowach spoczywa korona.}

_T'źy

_głiwy

_Filozofii

oznaczają,jak mozna _{wyczytać na idącym górą}

_{napisi.,łryjej}

_główne

dziedziny: naturalną, racjonalną

i

_{moratną, odpowiadają.", ju* można}

przypuszczać, do pewne8o stopnia starozytnemu podziałowi

_na

fizykę, logikę oraz etykę2s.

Jeszcze wyraźniej zaznacza się ów _{hierarchiczny porządek na}

ry-cinie z _florilegium_Herrady

_z

_Landsbergu:_tu_{postać Filrozofii,}_na_tronie

'Y

temat genezy ąrtes liberales zob, T. Michałowska, Średniowieczna teoria litera-tury w Polsce: rekonesans, _{Wydawnictwo Uniwersytefu Wrocławskiego,Wrocław}_2007, s. 14-15.

21 Zob. _rycina

,,Filozofia

i

_{sztuki wyzwolone według Herrad}

_z

_{Landsbergu'',}

[np. w:] J. Le G off ,Inteligencja w wiekach średnich,tłum. _E,_Bąkńska,_{Czytelnik, Warszawa}

1966, s.22.

22 _Na_temat_zagadnienia_muzyki_{kwadrywiałrej}

zob. E. Witkowska-Z arernba, ,,Ars

musica" jako Przedmiot naucząnia w obrębie ,,quadriuium",w: ,,Septem artes" w kształtowaniu

kyltury umysłowej w Polsce średniowiecznej (zuybrane _{zagadnien'ia),pod red, T.}

Michałow-skiej, _{Wydawnictwo Chronicon,}_Wrocław_ZOiZ, ".4S-SS.

23 _{Zob. V{.}_{Tatarkiewicz,Dzieje}

sześciu pojęć, _ryc.14: ,,Filozofin i Sztuki Wyzwolone,

drzeworyt ze starodruku: G. Reisch, Margariti Phiiosophica, tsoi. auw', s. 161. Ale już w platońskim _Teajtecie_{muzyka sytuowani}_jest_między

geometrią astronomią i

arytme-tyką; jest to oczywiście ślad refleksji pitagorejczyk aw. zob.Platon, Teajtet,1,45a,w: idem,

Parmenides, Teajtet, tłllm. W. Witwicki, Ar,tyk, Kęty 2002, s.95-96.

2a _{Również z}_berłem._i_książkami_przedstawia

fl7ozokę za Boecjuszem Cesare Ripa. Zob. idem, lkonologia, s.33.

.

25 _{Na,temat takiego trójpod,ziafu}_w

obrębie filozofii anĘcznej zob. P. Wilpert, Zur ariłotelischen Wahrheitsbegriff,,,Philosophisches Jafubuch dei Górres-Gesellschaft,, 1940,

t, 53, s, 4; Arystoteles, _{Zac_hęta do}_{filozofii, frg, 18, 21,32,}_tlum.i_oprac._K._LeśniaĘ

PlĄtrN,

\\trarszawa 1988, s. 9, 1,2.IJ Arystotelesa, oJ któ."go pochodzi _{siarożytny podział nauk,} odnaleźć można jednak rówŃeż _{diametralnie inrią klasyfita}

"ię,

,oi.

ióum, tvletaIrzyl<a,

1025b, tłum. _{i oprac. K. Leśniak, w: idem, Dzieła wszystkii,}_t._z,'ti,u^._{i oprac. K.}_LeśniaĘ A. PacioreĘ L. Regner, P, Siwek, PWN, Warszawa 1990, s.712-714; idem, Etykn nikoma-chejska,1139b, tłum. _{i oprac. D. Gromska,}_{PWN, WarszawaI982,s.20&210.}

i z koroną, widoczrra

Filozofii siedzą, spis dem peŁnych wdzięl

maite instrumenty n wśród nich, międzv J

i

quadriuium. Bardzic padkach ztesztąpodl gdyż na wizerunku z

opozycfny

wobec pr zamkniętą systemorv postaci wszystkich s poetów.

Napis

łacń

bunt arte magica po< nieczystymi ducham

jest bajeczne kłamstrl

inspiracji poetyckiej usytuowanych blisko Szatański pozór kont

przez

swoje zbliżenil

samym od uwodzące Koncepcja ta jet nauce o poezji26. \ĄI J

poetą, powinien przr

bajarzenl"zl

_,aw

Pnńs pozyĄi,jakie budzi

n

ona ,,zarówno słołr,a:

lu

nauki, który by si

kasz, wcale w niej ni

w

ogóle skłonny łr,ią

jak się wydaje, w śrer mianowicie filozofię Ml)zom", przypisuje ,,Najstarszej Kaliope l

M.

L.]

o

tych, którzr, są rozmiłowani w ich ze wszystkich

Muz

b najpiękniejszym głox 26 _{Na temat recepcji P} tonizm w chrześcijaństtcie, L 27 _Platon,_Fedon,61b,: 28 _{Idem, Faidros,259d.} 214

(7)

il.i,]] 1\, praktyce

..,.ii

|iltłsica spe-, _,..:]h-ku

nazwa-:.:łl,rvanie

regu-_,' ,Li,ies libergles ., :zeć się jednej :..;,i.i.llt _Herrardy

".

lso1llica noua - _:7,ecz_{jasna po}

;

xtórą

_Muzyka

,:, ,.la]ce _postaci :^.l]em

górują--

_{:ekach księgę} :irl\\,,\, Filozofii :,z,. jej główne

.:e. jak mozna l_.ir j na _fizykę, -:ządek _r-Ia ry-_

,iii,

_{na tronie} ._ :.l teoria literą-';\'rocław 200Ę _ l andsbergu'', :..-lk, Warszawa - _{,-Zaremba, ,,Ars}

,

::s:tąłtowąttitt - -: T, \lichałow-: :.":; lfyzzuolone, s 161. Ale już -, :lią i

arytme-.:

_i5a, _rv:_idem, .:-: Cesare Ripa. - _._\\'llpert,_Zur .-,'Schaft'' ]940, _ eśniak, PWN, :odział nauk, . -*:: , trletnfizykn, :,..:, K. Leśniak,

_,

j::ika nilonn^

i z koroną, widoczna jest _{w wewnętrznym okręgu kolistej}_rozety._[J_nóg

Filozofii

_{siedzą, spisując uczone księgi, sokrates}

_i

_platory_otaczają

sie-dem pełnycl' wdzięku _{sylwetek kobiecych. Muzyka,}

_któą

_sygnu_ją

roz-maite,instrumerrty rrruzyczne, rniędzy innymi

lira

i

kitara, znajduje się

wśród nich, między Dialektyką a Arytmetyką

_-

_{niejako na skraju}_triuiułn

i

quadriuium.

_BardzĄ

_jednak

_niz

_{wyobtażenie rnuzyki,}

_w

_obydwu

wy-padkach zresztąpodobne, interesuje _{nas centralne trsytuowanie Filozofii,}

gdyż na wizerunku z _{Llorttts delicitłrum zostaje}_{ono podkre}_ślone_przez_jej

opozycyny _{wobec poezji stosunek. poniżej zbioru irtes}_libernles,_którego

zamkniętą systemowość symbolizuje

kolisia

Tozeta, zawterająca _wsobie

postaci wszystkiclr _{sztuk, umieszczono rnianowicie}_wizerunki_czterech

poetów.

Napis

łaciński _{głosi: ,,Isti}immundis soiritib[us] inspirati scri-bunt arte rnagica poetria

id

est fabr-łlosa commenta"

_-

_,,citutaj, opętani nieczYstYmi duchami,

|p_rsu;ą

przy

pomocy sztuki magicznej poezję, to

jest bajeczne kłamstwa" _{fprzekład potrt}

_i

_-M.

_L.]._PodJjrzane_źródło_tej inspiracji poetyckiej sugestywnie _óbrazulą

_sylwetki

_{cźurnych ptaków,} usYtuowanych b]isko uszu pilnie kreśląc1,6fi _w_{swoich księgach poetów.}

Szatański pozór kontrastuje

z

prawdąpoclroctzącą oa nogu."M _uzyka, po-przez swoje zbliżenie do

filozofii,

_{wiedzy prawclziwej, oddulu}-się _tym

samym od uwodzącej pełnymi powabu kłamstwam

i

_poezji.

koncepcja ta _{jest do pewnego stopnia zakotwiczona}_w_platońskiej

nauce o poezji26.

lN

Fedonie filozof pisze zwięźle: _{,,poeta, jeżell}_{ma być}

1oet4, powinien przypowieści pisać, a nie myśli, choćby

i

,ur.

nie był

bajarzęrn"zz, a w państwie, wypiwiaclając _{się na tenrat}_{róznorodnych} dys-pozycji, jakie brrdzi muzyka rł, połączeniu

z

poezją, uznaje,

że

oddziałuje ona ,,zarówno słowami mitów, jak

i

_{btiższymi prawdy.}

łl"

przedmio-tu nauki, który by się

przydał

do jakiegoś dobia,jakiego

_ty

_tetaz

szu-kasz, wcale w niej nie było".

A

jednak ilutorr, jak

_l"ż

_{*"rpo*i.,u,.'o,}_jest lv ogóle skłonny wiązać muzykę

z

filozofiąi

izyń

to

w

sposób, który, jak się wydaje, w średniowteczu został _{poniekąd zurrrr"nr,i.}_wywodząc

ntianowicie filozofię etymologicz nie

z

muzyki,

jako,,naiiiększą

słuzbę \1uzom", przypisuje

on

szczególną rolę dwóm

,

nich, _{Kalliope i}_Uranii:

,,Najstarszej _{kaliope i}_{młodszej od niej}

_uranii

_{opowiadają [świerszcze}

-\L

L,] o tych,

którzy

zajmują się szukaniem rnid.ości,

i

o' tych, którzy

są rozmiłowani _w_{iclr dziedzinach nauki,}_a_{one właśnie jako}_najb_ardzići

ze wszystkich

_Muz

_{bliskie nieba}_i_{praw boskich}

_i

_{luclzkich przemawiają} :',ajpiękniejszym _{głosem"28. Fl].ozofia}_{stanowi najszlachetni$szy przeiaw}

:*il:tłecepcji

Platona i platonizrrru w śreclniowie cz,t zob.W. Beierwaltes, P/n-, ,liznt _zu_{chrześcijaństwie,}_{tłum. P. Domański,}_Altyk,

Kęty 2003.

r7 _{Platon, Fedon,67b, w: iclem, Dialogi,}

s. 230. 28 _{ldem, Faidros,259d, tłunr. L. Regner,}

(8)

działalności podporządkowanejMuzom

_-iw

_związku_z_tym_charakter_jej jest _{nie tylko spekulatywny,}_{ale i}_{prakty cznyzg.poniewaz źaś}_tego_rodzaju wyprowadzanie etymologii pojęć z innych pojęćprzybiera u platona czę-sto kierunek obustronny (tak _{samo czyni, gdy nie rnoże}_się_{zd,ecyd,ować,}

czy poezja jest działem _{muzyki, czy}_też_muzyka

_-

_poezjlg}),

_w

Kratylo-sie _{możemy przeczytać następującą uwagę:}

_,,A

_muzy

_i

_{wszystko, co ma}

związek z _{muzyką, dostały taką nazwę od czasowni'ka}_póobcr,t_(szukać),

badania oraz miłości do filozofii''3l.

Refleksja platona obejmuje dwie cechy, które przeztaką właśnie

ge-nologię przypisywane są filozofii: po pierwsze,lef historyciność

i

orga-niczną jedność z res gestae (co _{implikuje szczególna opieka, jaką nad}

łą

roztacza kalliope); po drugie, jej _{wysoką abstrakcyjnosż}_i

_konllu

_zywność, pozostające z kolei

w

związku z patronatem uranii. Ta sama

abstrakcyj-ność czy też ogólność jest _{powodem, dla którego także}_i_Arystoteles uwa-ża poezję zabardziej związaną

z

filozotiąniz ńistoria32.

w

grunc ie rzeczy jednak opieka obydwu _{Muz, Kalliope i}_{Uranii, ma}_{chyba.rt-Plutor,u} _po"u tym sankcjonować szczególnie rozumianą,,naukowość", ao.oże tepiej

-uczoność filozofii: _{potwierdza to}

_tradycfna

_symbolika_zarówno

_ksligi

(atrybutu kalliope), jak i sfery niebieskiej lub cyrkla

(zktórymiprezento-wana jest urania)33, tym bardziej, że nauce w ogólności patronuje przecież Apollo

_-

_{zarazemi opiekun Muz3a.Postawa uwidoczni,ona w Platońskim} Fajdrosie3s zdaje się

bardzo

dobrze odzwierciedlać generalny stosunek

29 _Wiele_{wzmianek w tekstach Platona wskazuje,}

że samą praktykę muzyczną(rozu-mianą chyba jednak prze.de wszystkim jako umiejętność _iry_{na instrumentach) traktuje}

on na równi z _{niektórymi czlmnościami rzemieślnicz}łni i sportowym}_i,_{jak:biegaŃe,}

za-pasp _{żeglarstwo, jeździectwo, łucznictwo, a}_także,rt_rku

-"dy. zna, szówstwo, tkactwo, wróżbiarstwo. Por. Platon, Hippitlsz mniejszy,374 c, e, w: ldern, Fajdros, Hippiasz mniejszy,

Htppiasz większy, Eutydem, tłum. i oprac. W. Witwicki,

futyŁ

kęty zoóź, s.31; idem, y:tllos,?90a-c,405a-b i pass., tłum. Z. Brzostowska, Lublin r-olo, n"łutqu Wydawnictw

KUL, _{s. 52-53, 77-78; idem, Menon,90}_c-e,_w:_{idem, Diatogi, s.}_!49;_idem,_{Polityk, 228c,}

w: idem, Sofista, Polityk, tłum. W, Witwicki, A.tyk, rętyźooz, s. ].15. Por. rozumieńe pojęcia tólvr1 u Arystotelesa, w: idem, _{Metafizyka,98la-b, s.617-ó1,8.Zob. teżP.}

Friedlón-der,Dialog u Platona, tłum. P. _{Masłowski, ,,Przegląd,Fi|ozoficzno-Llteracki''} _2003,_nr₃_(5),

s,1,69;P.Jaroszyński, MetĘŁyka i sztuka, Gutenberg-Print, Lublin 1996,s.20-25.

30 _{Por. W. Tatarkiewicz,}_Estetyka_starozyhu,_s,I44. 31 _{Platon, Kratylos,}_406a,_s.79.

32 _Arystoteles,_Poetyka,_s.26, 33 _Zob._{C.Iłpa,Ikonologia, s.4-5,8-10,} 33, M45,5g-55,72-ł5,1,05,110-111, I40-14I, l44, 150-1,52, 189-1,90,206ł07, 265ł69, 275-277, 292, 3291go, 360, 374-375, 4|241,9, 423-424, M8449, 466, 482483. 3a _lbidem,_s._1,05,_268ł69.

35 z _{refleksją platona pozostaje}_w_{sprzeczności}

opinia wyrażona przez Filodemosa w o muzyce: oddziela on mianowicie muzykę zarówio od poezl'i, jak i od tilozofii, ptzy

czym _{tę ostatnią wartościuje najwyżej}_{pod względem}_{mocy wzb,udzania szlachetnycir}

Greków do muzyki -nek trafnie scharaktel kach: _{,,Według Grekc}

i

_{muzyce, [...]}

Kwitr

a kto się na niej nie

z

sze potem metafory-c rej Apollo złożył

lirę

cytry, abyś zrozumia

nabierają ogłady prze

Zależność hloz, wydaje się zupełnie do czasów noM/ozytn

dawnych zwraca się genologicznych39.

An

zaś poeĄa (poetica) je:

wskazuje także Aryst, sze

i

najwytworniejs; się na ten temat Sidn stawić się przed śr,r,ia - Shaftesbury (,,The P

dy sp ozy cji uczuciowych l Ękowi o niezwykle form, demos, O muzyce, w: idel K. Bartol, Prószynski i }k

3ó _{M. T. Cyceron, Rc:}

ficzne, t.3, przeł. W. Kon

s. 483. Należy nadmienic gdzie zapow iada również umiejętrrości, które doh.cz

nej hlozofią, przeto umvśl

s. 481), Zob, też Arystofar Tyszkowska, Prószyński i

37 _{M. K.}_Sarbiewski, ,i

K. Stawecka, Ossolineum saxum, super quod Apoll, num reddere, ut intellega:

38 _Na_co_wskazują

nl

der, Dinlog u Platona, s, 1t

tłum. P. Domanski, Anh,k

39 _{Zob.I.Honterus,}_D t eoreĘcznoliterackiej u da:.. 40 _{A. M, de'Conti, O}_s

okr esu r enesąnsu. Att t ol o gLl a' _{P. Sidney, Obrom}_I

uważa Sidney P[atona (iŁ.i

(9)

.

:i, m chalakter _jej

:: zaś tego _rcdzaju ..l,a u _Platona czę-. slt zdecydowac, .z,il'.), _w

Kratylo-.

_"._{szvstko, co ma} _,,lr0crł (szukać),

l

r:ką _rvłaśnie

ge-.:i

czność

_i

orga-=ia, jaką nad nią

.

ionkiuzywnośi

._:ma abstrakcyj-1:\,StoteleS uwa-", gruncie rzeczy

. :. ..i _{Platona poza}

.

llloze lepiej

-.

_{,:.lrólvno księgi} .:. lvmi prezento-. _=.rnuje_przecież :-..: iv P]atońskim - =: .:

lnv

stosunek . -. ::-,,":, zl, czl-tą _(r ozu-- ., :...ntach) traktuie

-

'ak: bieganie,za-- ].;,,,St]yo, _tkactwo,

,

..: :: _ililsz_nmiejszy,

-

]], s. 31; idem, _::..:'a \Vvdawnictw -.::l, Polityk, _22Bc,

:

]or, rozumjenie

]

_ iez P. Friedlćin-_.: " 2003, nr 3 (5), ,,-r_l ] i, 740-747, *;-_175, 412-47g, ,:ez _l'i]odemosa -l f|,ozofii, _przy :.i szlaclretnych

Greków do mtrzyki

_-

_{clziałalności poświęconej Muzorn}

-

który to

stosu-nek trafnie scharaktery zował _{Ma.eL Tuliusz cyceron w swoiclr}

Tuskulan-kąch:

_{"według Greków}

_{najwyższe wykształcen}

ie

_{wyrażasię w}

_śpiewie

i

_{muzyce. [..,]}

_I(witnęłi

_ovle.

_-

_C."qi

_muzyka

_i

wszyscy się jej _uczyli,

a kto się na niej nie znał, uchodził

_,u

_{ni.dourronego''si.}_su.liewst_i

nupi-"."

|ot:_," metafotycznie w

Dii

gentittm: ,,OpowiJcl ają, żert ułu, ,,,u t to-rej

Apol'o

złożył h'rę, _{uderzona karnierriem takze}

_i

_tetazwydaje

dźwięk

cytry, abyś zrozumiał, że ]udzie _pryrnitywni_i_{jakby zrobieni z kamienia}

nabie€ą

ogład1,

_przez

_obcowu"rl_Ź_{ucz'onymj,37.} za]eżność _{ilozofii_od,_{poezji na}

płaszczyźrrie genologii literackiej rvydaje się zupełnie oczywisia: sporo tekstów _{filozoficznych od antyku}

do czasów nowozytnych nosi literackie cechy gattrnkowe.i.

_ń

_poetykach

dawnych _{zwraca się}_na_to_{niekiecly uwagę}

_pIzy

omawianiu zagadnień

genologicznych39. _Anton_{Maria de'ćonti}_(De

arte paetica,7582) pisze: _,,Że zaś poezja (poetica) _{jest tyrn}_samym_co_i

mąctrroś ć (sapientia) _{bądź filazofia,} lvskazuje _takze_{Arystoteles, któiy zalicza Jo tworórv poetyckich}

najuczeń-:T

_'

YYtwomiejsze

dialogi blatona'' r0 ; mniej dosłownie łvypowiada slę na ten temat sidney _{(,,.filozofowie greccy}

_przez

_{dŁugiczas nie śmieli}

:'§r#::i:#i1"l,

_lT,y:\./\?

_.y,ńskach

poetów"; _);_{metaforycznie}

- S h a f tesb _ury(,, The _Phil os op hic _a_l

w,l,i

"

s,;

;il;

;".';

;:;

;i'

;;

:

Ni';

;Y-'fflrl,::::?]"l:1

tvkowi o niezwykle form alnych pogtąd ań

r;;#;;x;,#

:Iffi

_;i,

:łi

_5:i;

clemos' _o_mllztlce,_{w: idem,}_b

'',rjrr',

o

,,rrrń,a, poetyckiclt; Epigrannty, tłum. i oprac, K. Bartol, Prószyński i S-ka, WarszJw

" ZOiZ, ". łS.

3ó _M,

T, Cyceron, Rozmoluy Tusktilańslcie,I _2.4,_tłum._J._{śmigaj, w: idem,}

Pisntn

filozo-+iczne, _{t, 3, przeł,}

_*

":T1'::,u'.-,-

śl"ilir.i.

_"

LeśniaĘ PWN, Warsza wa 196I, s..483. Naleźy _{nadmienlc, ze Cyceron}_wznriankl.

zdzie zapowiaa",.*","z _{główny *"*u,}_{a,i"łu,",,1"r"Ji;J}

il**'i;:,* ;::!i{,::

,lmiejętności, które dotvczą ,łurrn"go p"r'*fonuuniu

_,

_{zawartesą w natlce mądrości}

zwa-nej _{filozofią, przeto umyśliI"m^robi""nu'ro*}

_{ii rr".}

ęrreclstawić po łacinle'' (ibiclem. I 1 ,1,

,,,iB1),Zob,teźArvstofan"-r:ory,w.gss,s8ó,w:

iclem, Komedie,t. 1,tłum.J.Ławińska-fyszkowska,_Prószlński i S-ka, ₃₇ Warsza wa 2001,s. 307-308,

M, K, _{Sarbiewski, Uo§:,':}_pogąn

1Oii g;,iti,rnS, *ya. dwujęzyczne,tłum. _i_oprac. K, Stawecka, Ossolinerrm, Wrocław"197ż,

". ziJ. ó.yginał łaciński, tamze, s. 282: _,,Fertur

-icfxum' suPer quod APollo _{dePosuerat lyram, percussam lapide etiam nunc citharae}

so_

""-,l"ij:Ti;:'J:j:T::r

ruJes et ru*o.,,

"tiuil.onsueiudjne doctorum expoliri,,,

,

,nu Co Wskazulą

"1,b:9:iT szkoły tybirrgeńskiej nacl plu,"r,,"*. po.. P.

Friedl;in-,1er, _{Dinlog u}_{Plntona, s- 1.64-165;}-r. _a._sa"ła*,₃

,,orrr1 intcrpretncji platołiskich _dialogótu, tłum. P. Domański, Antyk, Kęty _j' 2005, ,, S2-SS,'

"

Zob,I. Honterus, De grnmnntica (Grnmnt:yku),tłum. _C._Mielczarski,_w,:

Zródła zoiedzy

:łtlretycznolite rnckiei _u_daunej_Polsce._{Śidltio*iu,r'-}

Retlesntts * Bnrok, s.258.

,r,,łł*X;ł,:,,'ffLĘ,:;':!Ąf,o.etvcki4 rn, o,t, po,ti,,n), tłum.1, _vanłovsłi_,w:poetyka

a' _P'_{SidneY, obrona}

Poezji, s. 505. Spośrótl _wszystkich_{fi]ozofów za ,,rnostpoetical,,}

_lrvaża _{Sidney Platona (ibiclem,}_s._526).

(10)

Poetry refers, were in themselves a kind of Poetry _f...]''n).Co

_do

_tego,_że

filozofia pozostaje pod kuratelą

_Muz

_{w ogólnośi}_i,'_u

_*

_{,r"r"gólności}_jest domeną poeĄi, nie mają

wąĘliwości

_{wspominany jużde'Conti}

(,,filozo-fia

[

_]jest _{jakby córką.poezji''n S,Torquatto Tasso (,,filozofiajest}

[...]

po-ezjąmlodszą wiekiem"M) orazPuttenńam. Teoretyk te^," ogOl" pojmuje d.ziedzinę poezji nadzwyczaj szeroko, włączając

w

_{jej obsłar}_nie_tylko filozofię, ale też _{historiografię, retorykę}_imuzykę,a_{więc praktycznie}

całe

spektrum dyscyplin związanych _{z ógóhie rozumianą-sł.rką}_słowa.

_Ale

nie tylko te _{- bo również}_i_{astronomię, naukę, ktora oscyluj"}

|la

*i"to-u

względami w kierunku _{filozofii naturalnej, zalicza puitenham do poezji.}

Największe _{znaczenie pr}

_{zypisujebrytlski}

_{teoretyk refleksji}_etycznej, któ-rą zdaje się wyodręb niać z

całkowiĘ

J ziedziny

iilozohi,f

odkreślając:

poniewaz lpoeci

_-

M. L.] usilnie dążyli do wprowadzenia

_w

_życie ludz-kie prawideł _{obyczajności i}_pierwsi_odróżnili_{cnotę od}_występku,

a potem

przydali do całej owej wiedzy i biegłości dźwięki powabnej _m,r"yti_granej na melodYjnYch instrumentach, co przede

*r"y.iki-

_{słuiyło zabawieniu} słuchaczy oraz nakłonieniu _{wszystkich ludzi}_{(przez wzbudzenie}_w_nich podziwu) do rozumnego i cnotliwego postępowania _-stali się pierwszymi na _{świecie filozofami, nauczycielami}_eĘki_oraz_pierwszymi

wpralazcami muzycznego kunsztuas.

Również Francesco Robortello (1548) _{kładzie nacisk}_na_{konieczność} wykształcenia twórcy

w

_{zakresie swoiście rozumianej}_etyki

_i

_polityki

-9ob,y poeta winien przede wszystkim opuno*uć ,,dział

fitozofiitraktu-j qcy o _oby_{cz aj}_ach_{i właści}_wym_{zur z}

ądz aniu p ańs twem''a6. po _d_ob_nie_pisze niemal

dwałvieki

_{później Iacopus Iuvencius}_(1718):_{,,wsze7kapoezja}_jest

częścią wiedzy o państwie

_i

obywatelach"a7.wymóg

_ten

_{wiąże się}

ści-śle

z

zasadą imitatio: _{naśladowanie poetycki"}

_*y-u§u

_posiadania

zaso-bu określonego rodzaju wiadomości, a niemałą ,orę "oagry*a _{fu wiedza}

a2 _Shaftesbury,_(A,A,

Cooper), Soliloquy I, 3, w: idem, Stan|dard Edition,wyd. dwuję-zyczne, pod red. G. Hemmericha i W. ₄₃ Bendp Sfuttgart 1981, s.92.

A. M. de'Conti, O sztuce poetyckiej, s.216.

aa _{T, Tasso, Trąktąt}

o poemacie _{heroicznym (Discorso del poenu Heroico), tłum. T.}

Do-brzvllk1, w: _{Poetyka okresu renesansu. Antoiogiai,}_s._452.

a5 _{G, Puttenham, Sztuka}_poĄi

angielskiri głr, Art of _{English Poesie),tłum. Z. Sinko,} w: ibidem, s.464.

aó _F.

Robortello,Paraphrasis iłt librum Horatii, qui aulgo ,,De arte poetica ail Pisones''

inscribitur_(Parafraza ksęgi Ho,racego pospolicie nazywanej _,,o_{sztuce poetyckiej do}_Pizonów''),

tłum, G, Błachowicz, w: Źródła Óieizy'teoretycznóhterackiej w dawnej iotsce. średniowiecze

- Renesans _-Barok, s.340.

a7 _I._Iuvencius,_{Zasady poetyki,}

s.475.

o charakterze

filozof

jaśniać dziĄe? Czy

t

o §rm czasie ani nie .

ludzkie odtwarzać te moze wywoływać rr,, się owe wzruszenia b Być może owo .

a w zasadzie naz),.\Ą,ar metaforyczny, podob:

Mureta Mowie

o

użv ciwko tym, którzy je ll niorum aduersus quosd odnaleźć mozna prz€ świadczące

o

znacząl logicznym badaniom obszerniejszy fragmer A przecież my je. tylko poeĘckie b; jednak wcale, ze c

nym, służącym je. są tak krytyko.rl,a: mniej wymysłami tami i zasłonarni

l

mądrośi godna, ; czyniąci, co chcą, jeżeli gardząpoeta wiedzenia na chrr..

nź

od filozofórł, ur cnoĘ. Krótko mór dzieciom bajki do poetów, leczprzeć

zajmujemy się bła mocą nieskończon

a8 _Na_temat_koncepcji

l

poezji z filozofią i togiką ll.

ria poezii we włoskim rarcsel,, 49 A. _S._Minfurno,

De

w: _{Źródła wiedzy teorefuc:ll}

s, 352. Zob. też }. Pontanus

t_łum. K, Krauze-Błachorr.io

(11)

Co do tego, że :_ _{_/egó]ności jest}

-

_:. _Conti

(,,filozo-.

:la jest _[_..]

po-]-

]

,l_góle _pojmuje .,szar nie tylko . _ :,,:aktvcznie całe -_ .],- 1 ^ l : . -i \cl StOWa. 1\le

-

,_,': _{pod wieloma} . . .: ;-..-1tl1 do poezji. _ ],_.r: etvcznej, ktÓ-,:odkreślając:

_ -:-:: il. życie \udz-, s:ępku, _a_potem , _{::-..' l-ttużvki granej} ] | _.l], }o zabawieniu . :,ldzenie w _nich -,. _ slę pierwszymi

,

:,-..t lr-ynalazcami .. :-a konieczność =:,

ii

i

polityki

-:: :_.ozofii traktu-Iodobnie pisze _,:: .ka poezja jest

::-. ,,r.iąze _się

ści-,- :,_.ladania

zaso-.:,, i\-a _{tu wiedza}

.

::,ii, ivyd.

dwuję-,.,1, _{tłum. T.}

Do-,

. _{iłum. Z. Sinko,} , _:;::n_nd Pisones''

.

:::i d9 Pizottów,), :,,:, Sredniowiecze

o charakterze _{f1lozoficz.nym.r.}

_,,Czy

ten,kto nie zna historii, mógłby

ob-ffi.;§§:;?."r"r"opisywaĆ.ro,'

.,li"l.ce ten, _{kto nie ma pojęcia}

lu

jzkieoa,*ui,ui#i|.ff

F:ry;Hi',."T:;r-:,ł,::::M

moze Wywoływać w-zruszenia _{1permoiionesj}_duszy_t"r,,,_i.to

,",i" _{wie, skąd}

się _{owe wzruszenia biorą?" (Anionio Minturno,}

De poetn libri sex,1559;łl.

Być moze owo _{zestaw ianie}_ptzez_{puttenhama poetów}

_z

f17ozofami,

a w _{zasadzie nazywanie ich}

_filozłami,

ma, charakter do _{pewnego stopnia}

metaforyczn/, podobnie zresztąjak

_*

_{*y' głorronej przezMarca Antoine'a} Mureta Moruie

_o

_{tźt'teczności}

_i

_{znnkonritZEri}

_ur,l,

htmtanistycznych

prze-:':}:..?:y

którzy je lekceważq

1o,

,,titiir"ti _{nc prnestantia litterarunt}

humą-nrorum _{aduersus quosdnm eartun}_{uitt.tperatores}

orntio,1555), _w_której_jednak

odnaleźć mozna przekonują."

"u;"?"i.*ie motywacj

i

tej quasi-metafoty,

i,:1i:,:,u,-,

o

zna-czącej r.oii przypisy-ur,"; tvr,órczości poetyckiej

_i

filo-]o'lcznym _{badaniom nad}

ową tiotózością. pozwolimy sobie zacytować obszerniejszy fragment _wywodu_Mureta;

A przecież my jesteśmy _{jak najclalsi od}_tego,

żeby przekazywać _młodzieży

tylko poeĘckie _{bajki i sposoby pięknego ,lł.ysławiania .ię.}

Ńi" wynika stąd jednak wcale, że cała nauku lit"iui.rryl"st _czyn:rś_śmiesznym_{ibezużytecz,}

nYm' słuŻącYm jedynie _do_zabawiania_dzieci._opowiadania

oo*u* _ _które są tak krytykowane _i_wyśmiewane_-_nie_są_rvcale

błahe; nie są one

bpaj-łmiej _{wymysłanri prózniaków,} _ale

wręcz przeciwnie; jak gdyby pod sza-tami _{i zasłonu"l'}

*.y.'u jest w nich wspaniała nauka, zawierającaełęboką mądrośi godna, aby ją poznał _człowiei_{szlachetny. [...]}

Niemądrze więc

czynią ci, _{jeżeligardząpo"tu*i.Niechcęobecnie,;::::^r,,*;ffi}co chcą, aby ich uważano za uc]

::Iri,§'r*?

wiedzenia _{na clrwałę}_{poetów, łatwo bowiem wykazać,}

że nie gorzejod nich niż od _{filoz,ofów uc}

cnotyKrótk"u",1l]1,1-.l#1i;""il.'ff

;lnH^;:"#rni;J

dzieciom _{bajki do}_{snu, zajmujemy}_się

wówczas,gdy _wyjaśniamy_dzieła poetów, lecz przede _{wszystkim zasiewamy umiłowanie}

cnoty i wiedzy; nie zajmujemy się błah_vmi

_i

_nie_mającym

_i

_Źnaczenia_sprawami,

7ecz

za

po-mocą nieskończonej _i_godnej_podziwrr_{róznoroc]rrości}

wątków pcletyckich

a8 _Na_temat

koncepcii _{p_oety;'ako}_fi]ozofa_i_eruclyty,

a także innego rodza1. tt związków :oeĄi _{z filozofiąi}

logiką w szesnastowiecznej teorii p oezji zob.l. E. Spingarn _,ogólna teo-:.l poezjiulezułoskitnrenesansie,,,Pamiętnikri"...i.t"

1982,z, 1/2,s.315-317,g26-g29.

.l9A, S, Minturno, De poeta libri sex (szest _ńi(tg

_o

_{poec:ie)',i*"-.}_{ć.'i**lczarski,}

,: Zródla uiedzy teoretycznoi,liłernckiej _,;_{;r,;;;;;;;:r)'}_{Srri,irrilu'r|''ołrrr)r,}

_ _Barok, ,

;'

": ?.1"

ii;l

r"-T'fr E, T :

ł;;:i;

;

lj

ł,l,,ł,),

l iln, i t r e s 6 ;;; k ; ;

;

_;

;

; _a_d_p o e t y ki)i,

(12)

staramy się znaleźć łatwiejszą drogę do przepojenia umysłów wskazaniami

mądrości50.

W podobnym duchu zwTaca się Denis Lambin do króla Karola IX

w oficjalnym liście dedykacyjnym z 1 listopada1563, mającym po części charakter teoretycznego wywodu:

o

Karolu, najbardziej chrześcijański królu, jeże|i z tych nielicznych dzieł pisarzy starożyhrych, które ocalały jakby z potopu, zachowało się coś, co

przynosi nam liczne i wielkie korzyści, to są to przede wszystkim poematy. Poeci bowiem ci,którzy jednocześnie byli filozofami, wywiedli pierwszych

nieokrzesanych, niewykształconych i dzikich jeszcze |udzi ze stanu dziko-ści, wykształcili ich i doprowadzili do stanu ludzkiego i cywilżowanego. Podobnie jak zwykli filozofowie, a nawet lepiej

nź

wielu z nich, opisali oni piękno dzie]ności i rozpłomienili nas miłością do niej, a także skuteczniej

powstrzymali nas od brzydoty występkówsl.

Na plan pierwszy tychrozwazań wysuwa się \^/ kazdym wypadku

pojęcie cnoty: dyspozycji szczególnie dowartościowywanej

przez

grec-ką filozofię antyczną

i

filozofię chrześcijańską, a dalej kategorie wiedzy,

rozumu oraz mądrości. Lambin zwTaca ponadto uwagę na szczególnie, jego zdaniem, istotną socjalizacyjną funkcję poezji; a

w

zasadzie melo-poezji,

gdyż

wśród poetów-filozofów w;nnienia teoretyk między inny-mi Orfeusza, Muzaiosa i Homera (ale także i Pitagorasa). Seth Calvisius, opracowując jeden

z

teoretycznych wariantów interesującego nas

tema-tu, sprowadza go z kolei do perspektywy stricte chrześcijańskiej. Traktat

E xer citationes musicae duo (1,600) otwiera on zaczerpniętymi z Platona r

oz-wazaniami nad początkami i rozwoi em artis musicae. Stwierdza, iż wszel-kie sztuki M/ywodzą się od filozofii, która dana zostaŁa ludziom od Boga.

Poezja na równi

z

fi|ozofl,ą, pisze w pierwszych słowach sM/ego traktatu

calvisius, była nauką dla pogan, nieoświeconych jeszcze przez

zbawierl-ne słowo Pisma Swiętego:

Et nullum maius bonum nec venisse nec venturum generi humano, quam Philosophiam d Deo hominibus donatam, in Timaeo concludit. Idem et

Po-etae censent, dum omnium rerum in vita necessariarum inventionem certis

50 _{M. A.}_Muret,_O_filozofii,_poezjii _wymowie,tłum. K, Skurjat, w: Filozofia francuskiego

Odrodzenia, wybór i oprac, A. Nowicki, PWN, Warszawa 1973, s.196-|97 .

51 _{D. Lambert, O Lukrecjuszu, tłum.}_F._{Pająk, w: ibidem, s.226.}

||

l,

quibusdam Diis etis sententiae el

w

odczuciu n

sankcjonow ać nieza<

maniorum. zauważn

nym kierunku

_-

to rl od Muz. Ale już Cvc,

do greckiei koncep§

Omnia fere, qua

dam fuerunt: ut amenta, formae,

ortus, obifus mr

historiarum cog

in hac denique i

nisse, agere; ignt est igitur ars qu;

philosophi assul ratione quadam

To

,,unifikując wśród dyscyplin ak 52 _S._Calvisius,_E.ta, -www.chmtl.indiana.ed u

j osie, iż nigdy rodzaj orr,i

która dana została ludzir ny od jakichś bogów dal

jeśli potrzeba, jasno rl,ia zaczerpniętym z pism Pł

53 M. _T._Cicero,_De

Londyn 1996, s.730. .,

neirozproszone:itak

trii linie, figury, odstęp,

i ruch ciał ńebieskich; t

terpretacja słów, intonol

dowaŃe [temafu], ozd ceron wymienia tu po,sj a rozdzielone _-szeroko ;

innego rodzaju, która tr ploszoną i rozbitą zespo

5a _Por._Arystoteles,

(13)

-,.-skazaniami

a Karola IX :rr po części

.:znych dzieł

.i.. się coś, co ,,:lr _POemaĘ. : , pier-wszych j siatlu dziko-liizowanego. ::l, opisali oni ,:: skuteczniej :l1 wypadku ?lZeZ grec-:rie wiedzy, :zcze1ÓIrrieI

-ldzie

melo-:,:edzy inny-,,,, Calvisius, :.r nas tema-.iiej, Traktat illatona roz-:,za, iż wszel-.,m od Boga. ,.Eo traktatu ]eZ Zbawien-,.]llano/ quanl :. Idem et Po-:.ionem certis ft,anaskiego

quibusdam Diis acceptam rehllerrrnt, qtrod, si opus esset, plurimae ex Po-etis sententiae excerptae, plarrtrm facere possent52.

W

odczuciu myślicieli szesnastowiecznyclr autorytet

filozofii

ma -.cjonować niezachwianą pozycję muzyki i poezji wśród studiorum htt-,:JrLOn. _Zauważmy,

_że

_{uzasadnianie Platona przebiegało}

_w

odwlot-l... kierunku _ to raczej rangę filozofli miało podkreślać jej poclrodzenie \1r-rz. Ale jtrz Cyceron, omawiając system sztuk i nauk oraz nawiązując :reckiej koncepcji filozofii iako pierr,n,szej narrki, pisze:

Omnia fere, quae sunt colrclusa nullc artibus, dispersa ei dissipata

quon-dam ftlerunt: ut in musicis, numeri, et voces, et mocli; in geonretria, line-amenta, formae, intervalla, nragnittrdines; in astrologia, caeli conversio,

ortus, obitus motusque siderun.; in grammaticis, poetarum pertractatio,

historiarum cognitio, verborum irrterpretatio, pronuntiancli qtridam sonlls;

in lrac denique ipsa ratione dicendi, excogitare, ornare/ disponere, memi-nisse, agere; ignota quondam omnibtrs, et diffusa late videbantur, Adhibita est igitur ars quaedam extrinsecus _{ex a]io 8enere}quodanr, quod sibi totum

philosophi assumunt, quae rem dissolutanr divulsamclue conglutinaret, et ratione quadam constringeret.

(De oratore,

l

12)53

To

,,unifikujące" stanowisko cycerona

na

temat miejsca filozofii

.:ód

dyscyplin akademickich, rł.ywodzące się ztesztą

z

antyku54,

ce-'] S. Calvisius, Exercitationes tntrsicąe dttae...,l,ipsk 1600, s.75_75bis, TML: http:// ,.,-,chmtl.indiana.edu/tml/17thlDESCOM_TEX,Lhtm1. ,,1 stwierdza [Platon] w

Timn-, _.._iz_t-rigdyrodzajowi ludzkiemu nie przypadło rł, udziale większe dobro, niŻ filozofia, : ,:: darra została ludziom od Boga. Także Poeci to przyznają, że przenoszą ów otrzyma-_1.1 jakichś bogów dar wynalazczy nad wszystkie rzeczy niezbędne w życiu, jako że,

. : potrzeba, jasno wiadomo, co się powinno czyrrić, dziękt rozlicznym wskazówkom -zerpniętynr z pism Poetów" (tłum. M, L.).

'r M. T. Cicero, De orntore, t. 1-1I, wyd. dwujęzyczne, tłum, na ang, E, W, Sutton,

:-lvn 1996, s, 130.,,Wszystko, co zawarte w sztukach zostało niegdyś podzielo_ . : rozproszone:

i

tak clo muzyki [przynależą] liczby, dźwięki i modusy; clo geome_ : linie, figury, odstępy i rozmiary; do astrologii obriit nieba, powstawanie, ginięcie ::lh ciał niebieskich; do gramatyki zajmowanie się poetami, poznawanie historii,

in-,:,_.retacja słórv, intonowanie recytacji; wreszcie w nauce dotyczącej rnówienia wynaj-,,,,anie Itematu], ozdabianie, porządkowanie, zapamiętyłvanie, wygłaszanie [Cy-:],rn wylTlienia fu pc,tszczególne działy retoryki _ M.L.]; niegdyś nikomu nieznane,

: _.zdzielone - szeroko zapoznane.potrzeba więc było lriejako z zewnątrz pewnej szhrki

,-.ego rodzaju, która by obejmowała wszystkie kwestie filozoficzrre i tę dztedzinę roz,

] ,szoną i rozbitą zespoliła i pc,lwiązała w sposób metodyczny" (t}um. M, L,).

'J Por. Arystoteles, Metafizyka, 9Bża-9B3a, s. 678-62l; idem,

o

śruiecie, 39Ia-39Ib,