ISSN 2080-1807
Streszczenie: Przedmiotem artykułu są kompetencje współczesnego wydaw-cy, ukształtowane pod wpływem przemian na rynku książki, jakie zaszły w la-tach 2000–2015. Celem jest skonfrontowanie założeń teoretycznych prezen-towanych w literaturze przedmiotu z opiniami przedstawicieli czołowych pol-skich wydawnictw. Analizując zmiany w zakresie kompetencji wydawców oraz zmiany w sposobach prowadzenia działalności wydawniczej, pod uwagę wzięto następujące czynniki: rozwój książki elektronicznej i nowych form medialnych, upowszechnienie się zjawiska samopublikacji oraz wzrastającą popularność mediów społecznościowych. W pierwszym etapie przeprowadzonych badań posłużono się metodą analizy i krytyki piśmiennictwa, dokonując systematycz-nego przeglądu literatury przedmiotu publikowanej w latach 2000–2015 w ję-zyku polskim i angielskim, celem opracowania teoretycznego modelu kompe-tencji i roli współczesnego wydawcy. Następnie opracowany model porównano z wynikami badań ankietowych przeprowadzonych w środowisku polskich wy-dawców literatury pięknej i publikacji naukowych. W rezultacie sformułowano wnioski dotyczące zakresu i postaci zmian w sposobach prowadzenia działal-ności wydawniczej, jakie zaszły pod wpływem obecdziałal-ności nowych form medial-nych i sposobów upowszechniania treści na rynku książki.
Magdalena Wójcik
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński e-mail: magda.wojcik@uj.edu.plkompetencje współczesnego wydawcy –
założenia teoretyczne
kontra opinie praktyków
Słowa kluczowe: książka elektroniczna, proces wydawniczy, samopublikacja, Web 2.0, zawód wydawcy.
Wprowadzenie
R
ynek książki ulega ciągłym przeobrażeniom1, podobnie zakreskom-petencji współczesnego wydawcy i sposób organizacji procesu wy-dawniczego2. Zmiany te są warunkowane różnymi czynnikami –
poli-tycznymi, społecznymi, ogólnogospodarczymi, a także technologiczny-mi. Przyjęto, że początek XXI w. to czas, od którego można liczyć po-czątek cezury wyznaczającej zarówno w Polsce, jak i na świecie okres wzmożonego rozwoju technologicznego, ukierunkowanego szczególnie na rozwój zasobów sieciowych, w tym zwłaszcza tzw. mediów społecz-nościowych. Popularność zaczęły także zyskiwać książki elektroniczne (e-booki), platformy służące samopublikacji treści przez autorów
(self-publishing) oraz platformy wywodzące się z koncepcji otwartego
dostę-pu do nauki (Open Access)3, co z kolei spowodowało szereg pytań i
wąt-pliwości z zakresu prawa autorskiego. Przemiany zachodzące na rynku książki są przedmiotem systematycznych badań i teoretycznych analiz prowadzonych z punktu widzenia bibliologii i informatologii4. Kwestią
otwartą pozostaje jednak pytanie, na ile rozważania prowadzone w śro-dowisku naukowym pozostają w zgodzie z opiniami praktyków zawodu. Zdaniem autorki jedynie poprzez ciągłe konfrontowanie teorii i praktyki można zyskać wiedzę na temat specyfiki zawodu wydawcy i skali
prze-1 ł. Gołębiewski, P. Waszczyk, Rynek książki w Polsce 2014, Warszawa 2014. 2 J. esposito, One World Publishing, Brought to You by the Internet, “Publishing
Re-search Quarterly” Vol. 27: 2011, No. 1, s. 13–18; D. Godine, The Role and Future of the
Tradi-tional Book Publisher Publishing, “Research Quarterly” Vol. 27: 2011, Iss. 4, s. 332–337.
3 B. Bednarek-Michalska, Modele biznesowe otwartego publikowania naukowego:
informator dla polskich wydawców uczelnianych [online]. Stowarzyszenie eBIB[dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: https://www.fosteropenscience.eu/sites/ default/files/pdf/850.pdf
4 M. Uribe, Perspective of a smaller Latin American publisher, “Publishing Research
Quarterly” Vol. 22: 2006, Iss. 3, s. 36–41. Badanie rynku książki w Polsce. Monitoring
kon-dycji wydawców, trendów produkcyjnych i dystrybucyjnych na rynku wydawniczym [online].
Polska Izba Książki [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www. pik.org.pl/upload/files/Raport%20PIK%207-11-2013%20final-final.pdf.
mian zachodzących na rynku książki. W artykule podjęto zatem próbę porównania teoretycznych rozważań na temat roli i kompetencji współ-czesnego wydawcy z opiniami praktyków zawodu.
Przedmiot i cel
Przedmiotem artykułu są kompetencje współczesnego wydawcy, ukształ-towane pod wpływem przemian na rynku książki, jakie zaszły w latach 2000–2015. Celem jest skonfrontowanie założeń teoretycznych prezen-towanych w literaturze przedmiotu z opiniami przedstawicieli czołowych polskich wydawnictw. Do celów szczegółowych można zaliczyć:
opracowanie teoretycznego modelu kompetencji współczesne-–
go wydawcy opartego na analizie literatury przedmiotu,
opracowanie modelu kompetencji współczesnego wydawcy –
opartego na analizie opinii praktyków zawodu,
porównanie obu modeli celem pokazania elementów wspól-–
nych oraz rozbieżności między teorią a praktyką,
sformułowanie wniosków dotyczących wpływu rozwoju no-–
wych technologii na sposób prowadzenia działalności wydaw-niczej.
kluczowe terminy
Wyjaśnienia wymaga termin wydawca oraz zakres stosowania tego po-jęcia w artykule. Mianem wydawcy określana jest: „osoba lub instytucja przygotowująca do druku czyjeś dzieło, biorąca na siebie odpowiedzial-ność naukową i prawną za jego treść”5. Termin ten jest również używany
na oznaczenie nakładcy, a więc osoby lub firmy, która finansuje wydanie dzieła drukiem6.
Proces wydawniczy obejmuje wszystkie czynności zmierzające do upublicznienia dzieła, od wyboru treści do publikacji, przez
korek-5 Podręczny słownik bibliotekarza, oprac. G. Czapnik, Z. Gruszka, przy współprac.
H. Tadeusiewicz, Warszawa 2011, s. 364.
ty, składanie tekstu, projektowanie szaty graficznej i promocję książki. W tradycyjnym modelu, nieobejmującym procesu samopublikacji, wy-dawca najczęściej nie wykonuje wymienionych czynności osobiście, ale zapewnia warunki do ich wykonania, współpracując ze specjalistami, takimi jak: redaktorzy, edytorzy, drukarze itp.
Wyjaśnienia wymaga także kontekst użycia terminu
kompeten-cje. W tym artykule jest ono rozumiane szeroko, jako elementy wiedzy,
umiejętności praktycznych oraz – przede wszystkim – kompetencji miękkich, które są niezbędne dla efektywnego prowadzenia działalności wydawniczej. Starano się skupić na kompetencjach charakterystycznych i kluczowych dla zawodu wydawcy, pomijając w dalszych rozważaniach umiejętności o charakterze ogólnym, niezbędne w wielu zawodach, np. odporność na stres, umiejętność kierowania zespołem itp.
Stan badań
Celem ustalenia stanu badań nad zawodem wydawcy przeprowadzono systematyczną analizę literatury przedmiotu, opartą na wyszukiwa-niach prowadzonych w katalogach BN i NUKAT, w Polskiej Bibliografii Bibliologicznej oraz w bazach ScienceDirect, SpringerLink oraz Wiley Online Library. Bazy zagraniczne wybrano w taki sposób, by reprezen-towały publikacje trzech istotnych wydawców pozycji naukowych: else-vier, Springer oraz Wiley. Uzupełniająco skorzystano z narzędzia Google Scholar. Pod uwagę wzięto wyłącznie pełne teksty oraz abstrakty prac opublikowanych w języku polskim i angielskim w latach 2000–2015. Zgromadzone piśmiennictwo poddano kategoryzacji, starając się wyod-rębnić najczęściej poruszane tematy badawcze, wątki i ujęcia problemu. Przeprowadzona analiza pokazała, że problematyka zawodu wy-dawcy była stosunkowo często poruszana w literaturze przedmiotu z zakresu bibliologii i informatologii. Wśród najczęściej eksplorowanych tematów można wymienić:
aspekty prawne działalności wydawcy
1) 7,
7 W. Orżewski, Wydawca i prawo, Warszawa 2009; A. Karpowicz, Autor – wydawca.
praktyczne porady dla wydawców
2) 8,
zawód wydawcy w aspekcie historycznym, w tym biografie wy-3)
bitnych wydawców9,
pamiętniki i wspomnienia wydawców
4) 10,
współczesne problemy zawodu wydawcy
5) 11.
W polskiej literaturze przedmiotu na uwagę zasługuje duża licz-ba opracowań o charakterze wspomnieniowym i historycznym, a tak-że spora liczba publikacji o charakterze praktycznym i poradnikowym, przy jednoczesnym niedostatku refleksji teoretycznej na temat ewolu-cji zawodu wydawcy. Większą liczbę odniesień do problematyki zwo-du współczesnego wydawcy oraz czynników wpływających na zmiany w sposobach prowadzenia działalności wydawniczej, można odnaleźć w anglojęzycznej literaturze przedmiotu. Z punktu widzenia przedmio-tu artykułu szczególnie interesujące okazały się prace: Modele
publiko-wania naukowego – pytania i wyzpubliko-wania dla współczesnego wydawcy12,
Udane projekty Open Access w Polsce: studia przypadków13, One World
Publishing, Brought to You by the Internet14 oraz The Role and Future of
the Traditional Book Publisher15 – podnoszące kwestię zmieniającej się
Publisher’s Response to Plagiarism, “Journal of Business ethics” Vol. 102: 2011, Iss. 3,
s. 489–506.
8 Katalog krojów pism wraz z poradnikiem wydawcy, pod red. M. Jakubickiej,
War-szawa 2000; M. Krajewski, Vademecum autora i wydawcy prac naukowych, Włocławek 2001.
9 Wydawcy warszawscy, pod. red. J. Myszkowskiej, Warszawa 2003; B. Klukowski,
Filip Trzaska, redaktor, wydawca, księgarz, drukarz, nauczyciel, autor, „Poradnik
Bibliote-karza” 2014, nr 12, s. 22–24; K. Walczak, e. Andrysiak, e. Obala, Józef Radwan (1858–1936)
prawnik, wydawca i działacz społeczny, Kalisz 2014.
10 I. Szymańska, R. Matuszewski, Miałam dar zachwytu. Wspomnienia wydawcy,
War-szawa 2001; C. Bednarczyk, W podmostowej arkadzie. Wspomnienia drukarza i wydawcy
londyńskiej Oficyny, Londyn 2013.
11 M. Uribe, dz. cyt.; J. esposito, dz. cyt.; D. Godine, dz. cyt.
12 B. Bednarek-Michalska, Modele publikowania naukowego – pytania i wyzwania
dla współczesnego wydawcy [online]. Nauka, 2/2010 [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny
w World Wide Web: http://www.pan.poznan.pl/nauki/N_210_12_Bednarek.pdf
13 K. Grodecka, Udane projekty Open Access w Polsce: studia przypadków [online].
Stowarzyszenie eBIB [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://open. ebib.pl/ojs/index.php/wydawnictwa_zwarte/article/view/141/272
14 J. esposito, dz. cyt. 15 D. Godine, dz. cyt.
społecznej roli wydawcy oraz wpływu nowych technologii na sposób prowadzenia działalności wydawniczej.
Metoda
Analizując zmiany w zakresie kompetencji oraz społecznej roli wydaw-ców, pod uwagę wzięto następujące czynniki: rozwój książki elektro-nicznej i nowych form medialnych, upowszechnienie się zjawiska samo-publikacji oraz wzrastającą popularność mediów społecznościowych.
W pierwszym etapie przeprowadzonych badań posłużono się me-todą analizy i krytyki piśmiennictwa, dokonując systematycznego prze-glądu literatury przedmiotu publikowanej w latach 2000–2015 w ję-zyku polskim i angielskim (zob. stan badań) celem opracowania teore-tycznego modelu kompetencji i roli współczesnego wydawcy. Następnie opracowany model porównano z wynikami badań ankietowych (zob. organizacja i przebieg badania) przeprowadzonych w środowisku pol-skich wydawców literatury pięknej i publikacji naukowych. W rezultacie sformułowano wnioski dotyczące głównych kierunków zmian w sposo-bach prowadzenia działalności wydawniczej, jakie zaszły pod wpływem obecności nowych form medialnych i sposobów upowszechniania treści na rynku książki.
organizacja i przebieg badania
Kwestionariusz ankiety złożony z czterech pytań – dwóch otwartych i dwóch zamkniętych – skierowano drogą elektroniczną do wytypowa-nych wydawców reprezentujących rynek książki literackiej i naukowej. Doświadczenia autorki związane z prowadzeniem badań w środowisku wydawców pokazały, że jedynie bardzo krótkie kwestionariusze mają szanse zostać wypełnione. Podstawą doboru respondentów do próby był ranking wydawców opublikowany w najnowszym tomie opracowa-nia Rynek książki w Polsce 201416. W ten sposób wytypowano 65
dawnictw, które w 2013 r. uzyskały największy przychód ze sprzedaży książek. Wydawnictwa reprezentowały zróżnicowany profil działalno-ści, głównie były to wydawnictwa literackie (w tym także te specjalizu-jące się w książce dla dzieci i młodzieży), naukowe, popularnonaukowe i szkolne oraz wydawnictwa specjalistyczne, przeznaczone dla hobby-stów oraz wydawnictwa religijne.
Badanie dotyczyło zmian w zawodzie wydawcy oraz kompetencji niezbędnych w pracy wydawniczej. Zakładano, że ze względu na roz-budowaną strukturę oraz sposób organizacji pracy w wydawnictwach, ankieta nie zostanie wypełniona przez wydawców w ścisłym sensie – osoby posiadające inicjatywę wydawniczą – ale raczej przez wytypowa-nych pracowników – przede wszystkim redaktorów oraz przedstawi-cieli działów promocji lub współpracy. Przyjęto jednak, że osoby te ze względu na pełnione funkcje i/lub doświadczenie w pracy wydawniczej posiadają wiedzę niezbędną do rzetelnego wypełnienia ankiety w imie-niu wydawcy. Ankietowanych pytano o ich opinię na temat kompetencji niezbędnych w zawodzie wydawcy oraz kompetencje potrzebne na zaj-mowanym aktualnie stanowisku. Respondentów proszono także o ocenę wpływu wytypowanych czynników na sposób prowadzenia działalności wydawniczej oraz o przedstawienie własnej opinii na temat zakresu i powodów zmian, jakie zaszły na rynku wydawniczym w latach 2000– –2015. Na zwrot wypełnionych kwestionariuszy czekano dwa miesiące, przypominając kilkukrotnie o możliwości jego wypełnienia zarówno za pośrednictwem poczty elektronicznej, jak i poprzez profile wydawców w serwisach społecznościowych. Wypełniono ogółem 30% rozesłanych kwestionariuszy. Odsetek wypełnionych kwestionariuszy nie jest wyso-ki, niemniej jednak zdaniem autorki wystarczający dla wysnucia wstęp-nych wniosków o charakterze eksploracyjno-pilotażowym, które mogą stać się przyczynkiem do dalszych badań.
kompetencje wydawcy – model teoretyczny
Analiza literatury przedmiotu pokazuje, że wśród kluczowych kompe-tencji współczesnego wydawcy można wymienić przede wszystkim elastyczność, szybkość w podejmowaniu trafnych decyzji oraz zdolność
Rysunek 1. Teoretyczny model kompetencji współczesnego wydawcy Źródło: opracowanie własne.
przewidywania nowych trendów z dużym wyprzedzeniem17. W
odnie-sieniu do dynamicznie zmieniającego się rynku książki wydawca musi nie tylko wiedzieć, co cieszy się popularnością teraz i co będzie poszu-kiwane przez publiczność w najbliższej przyszłości, ale musi również umieć prognozować długofalowo, opierając się na obserwacji globalnych trendów i oceniając ich wpływ na lokalny rynek książki18. Wśród
klu-czowych kompetencji można również wymienić znajomość zagadnień prawa autorskiego, także w aspekcie międzynarodowym i dotyczącym rozpowszechniania treści w Internecie19. Mimo praktyki utrzymywania
działu prawnego przez wydawnictwa lub stałej współpracy ze specjali-stami samoświadomość i wiedza wydawcy w tym zakresie jest nadal nie-zbędna do podejmowania trafnych decyzji. Do kluczowych kompetencji
17 J. esposito, dz. cyt. 18 D. Godine, dz. cyt.
można również zaliczyć znajomość nowych technologii i ich wpływu na praktyki czytelnicze20. Śledzenie rynku publikacji elektronicznych,
plat-form do samopublikacji, mediów społecznościowych czy aplikacji mo-bilnych staje się dla współczesnych wydawców koniecznością21,
podob-nie jak budowapodob-nie – za pomocą narzędzi społecznościowych – bliskich i opartych na partnerstwie relacji z autorami, czytelnikami i współcze-snymi środowiskami opiniotwórczymi, np. blogerami22. Zbiorcze
zesta-wienie kompetencji niezbędnych w zawodzie wydawcy, opracowane na podstawie analizy literatury przedmiotu, przedstawiono na rysunku 1.
kompetencje wydawcy – opinie praktyków
Wyniki przeprowadzonych badań ankietowych pozwoliły na skonfron-towanie teoretycznego modelu kompetencji niezbędnych w zawodzie wydawcy z opiniami praktyków.
Uzyskane wyniki potwierdzają w dużym stopniu wnioski płynące z analizy literatury przedmiotu. Wydawcy uważają za niezbędne przede wszystkim posiadanie kompetencji pozwalających na skuteczne prze-widywanie nowych trendów (85%) oraz wysoko cenią znajomość za-gadnień prawa autorskiego (85%). O ile przewidywanie zmian na rynku książki nie budzi większych wątpliwości jako kompetencja niezbędna w zawodzie wydawcy, o tyle bardziej interesująca wydaje się kwestia konieczności posiadania wiedzy prawnej. Mimo że występuje praktyka polegająca na stałej współpracy wydawców z kancelariami prawnymi lub zatrudnianiu radców prawnych, znajomość – choćby ogólna – za-gadnień prawa własności intelektualnej i umiejętność przewidywania
20 C. Banou, The Organization of Book-Publishing Houses in a Changing Era, “Logos”
vol. 24.1: 2013, s. 30–40.
21 D. Godine, dz. cyt.; T. Lung, The Impacts of e-Publishing and Smart Technology,
“Current Trends in Publishing” [online] 2014, Vol. 1 [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://ottawa.scholarsportal.info/uo-esis/index.php/isi6314-1-14/ article/view/7.
22 M. Nelson, The blog phenomenon and the book publishing industry, “Publishing
Research Quarterly” Vol. 22.2: 2006, s. 3–26; A. Steiner, Personal readings and public
texts: Book blogs and online writing about literature, “Culture Unbound” Vol. 2.28: 2010,
konsekwencji prawnych będących rezultatem działań firmy jest nadal postrzegana jako jedna z kluczowych kompetencji wydawcy. Może to do-wodzić – stawianej niekiedy w literaturze przedmiotu oraz publicysty-ce23 – tezy o zbytniej komplikacji systemu prawnego, zwłaszcza w
sekto-rze prawa własności intelektualnej, co skutkuje nieustannym poczuciem niepewności wśród podmiotów szczególnie narażonych na nieumyślne nadużycia w tym zakresie.
Wykres 1. Kompetencje współczesnego wydawcy – na podstawie opinii praktyków
Źródło: opracowanie własne.
Badania potwierdziły również, że niezbędna w zawodzie wydawcy jest umiejętność podejmowania szybkich i trafnych decyzji (60%), czę-sto także w warunkach dużej presji czasu i w kontekście działań podej-mowanych przez konkurencję. Znajomość nowych technologii –
akcen-23 J. Gurczyński, Wolny Internet, wolna kultura, „Kultura i Wartości” 2013, nr 2,
s. 77–90; J. Lipszyc, Europosłanka zastanawia się, jak „wyjść z więzienia praw autorskich” [online]. Prawokultury.pl [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http:// prawokultury.pl/newsy/europoslanka-zastanawia-sie-jak-wyjsc-z-wiezienia-/.
towana w literaturze przedmiotu – jest jednak ceniona przez praktyków zdecydowanie niżej (30%). Być może wynika to z faktu, że dla wydaw-cy – osoby podejmującej kluczowe dewydaw-cyzje o charakterze strategicznym – znajomość technicznych aspektów związanych np. z promocją książki w Internecie nie jest konieczna, ponieważ w wydawnictwie zajmują się tym konkretne osoby lub działy firmy. W kategorii „inne” (15%) wydaw-cy wymieniali jeszcze generyczne kompetencje personalne i społeczne, np. umiejętność dobrej organizacji czasu pracy, umiejętności komunika-cyjne, oraz ogólną znajomość specyfiki rynku książki (wykres 1).
Celem pogłębienia i doprecyzowania wyników respondentów re-prezentujących – zgodnie z założeniami badania – różne działy wydaw- nictwa proszono o wymienienie kompetencji niezbędnych dla zajmo-wanego przez nich aktualnie stanowiska. Ankietę, obok dyrektorów wy-dawnictw, wypełniali najczęściej pracownicy działów promocji i marke-tingu oraz redaktorzy. Pytanie to pozwoliło spojrzeć na pracę wydawców z szerszej perspektywy i zobaczyć przekrój kompetencji niezbędnych na różnych stanowiskach. Pytanie miało charakter otwarty, respon-denci mogli bez skrępowania wymieniać dowolną liczbę istotnych ich zdaniem kompetencji. Po kategoryzacji odpowiedzi wyodrębniono kilka kluczowych grup umiejętności wymienianych przez respondentów naj-częściej.
Wyodrębnione odpowiedzi można podzielić na dwie zasadnicze grupy: te dotyczące kompetencji miękkich (wykres 2), charakterystycz-nych dla wielu zawodów, i twardych (wykres 3), dotyczących specyficz-nych kompetencji zawodowych.
Wśród kompetencji miękkich niezbędnych do pracy w wydawnic-twie respondenci wymieniali najczęściej umiejętność dobrej organizacji czasu pracy (28%) oraz komunikatywność (28%). Zwracano uwagę, że do pracy w wydawnictwie konieczna jest duża samodzielność i samody-scyplina, która umożliwia planowanie i skuteczne realizowanie zadań. Zwracano uwagę na kluczowy charakter kompetencji komunikacyjnych, które umożliwiają nie tylko efektywną organizację pracy w zespole, ale także pozwalają na nawiązanie kontaktu z interesariuszami reprezentu-jącymi różne grupy kluczowe dla działania wydawnictwa: kontrahentów, autorów, klientów, blogerów itp. Podkreślano również wartość otwarto-ści, kreatywności i elastyczności (22%) oraz konieczność odpowiedzial-nego i sumienodpowiedzial-nego wypełniania zadań (11%). Rzadziej wymieniano
umiejętności, takie jak: podzielność uwagi (5%), chęć samokształcenia (5%) i zdolność do pracy w zespole (5%), wymieniano także dyspozy-cyjność (5%) jako pożądaną cechę pracownika.
Wykres 2. Kompetencje miękkie niezbędne do pracy w wydawnictwie – na pod-stawie opinii praktyków
Źródło: opracowanie własne.
Spośród kompetencji twardych najbardziej ceniono znajomość pra-wa autorskiego oraz – szczególnie w przypadku sektora wydawców książek naukowych i podręczników – wiedzę o planach ustawodawczych i kierunkach działań politycznych w Polsce (33%). Wynik ten pokazuje, że znajomość zagadnień prawnych jest jedną z kluczowych kompetencji, potrzebnych nie tylko decydentom, ale także szeregowym pracownikom różnych działów wydawnictwa. Na drugim miejscu wymieniano ogól-ną orientację w specyfice rynku książki (28%), co wydaje się szczegól-nie istotne dla redaktorów. Często wskazywano rówszczegól-nież – szczególszczegól-nie w grupie pracowników działów marketingu – na kompetencje związane z obsługą mediów społecznościowych (22%) oraz znajomość nowych trendów (17%) i narzędzi promocji (17%). Podkreślano także wagę umiejętności budowania dobrych kontaktów z mediami (11%), w tym
także z przedstawicielami nowych środowisk opiniotwórczych – bloge-rami. W dalszej kolejności wymieniano umiejętności ściśle zawodowe, takie jak: edytorstwo (5%), przekład (5%), grafika (5%), skład tekstu (5%) oraz kompetencje informatyczne (5%) i wiedzę o literaturze (5%).
Wykres 3. Kompetencje twarde niezbędne do pracy w wydawnictwie – na pod-stawie opinii praktyków
Źródło: opracowanie własne.
zawód wydawcy a nowe technologie
Analiza literatury przedmiotu pokazuje, że rozwój nowych technologii jest czynnikiem w istotny sposób wpływającym na prowadzenie działal-ności wydawniczej. Badanie rynku książki przeprowadzone pod koniec 2013 r. w ramach projektu Polskiej Izby Książki dowiodło, że elemen-ty takie jak „informaelemen-tyzacja społeczeństwa i gospodarki” oraz „mobil-ne technologie komunikacji” są notowa„mobil-ne najwyżej w tzw. punktowej ocenie czynników zewnętrznych wpływających na rynek wydawniczy w Polsce24. Podobną opinię można również odnaleźć w Rynku książki
w Polsce 2014 – będącym jednym z tomów cyklicznie
przygotowywa-nego przez Bibliotekę Analiz opracowania. Autorzy, analizując główne trendy na rynku wydawniczym, zwracają uwagę na rolę nowych techno-logii w zwiększeniu produkcji wydawniczej, wskazują na trend związa-ny z samopublikacją oraz rozwój rynku publikacji elektroniczzwiąza-nych25.
Wypowiedzi na temat wpływu nowych technologii na sposób pro-wadzenia działalności wydawniczej można także często odnaleźć w an-glojęzycznej literaturze przedmiotu. Przykładem mogą być prace takich badaczy, jak: Marcelo Uribe, Joseph esposito, David Godine, Tracey Lung czy Jen Pecoskie i Heather Hill26, w których autorzy zwracają uwagę na
wpływ Internetu i mediów społecznościowych na promocję książki, po-ruszając również problemy związane z samopublikacją i rozwojem tech-nologii mobilnych.
Badania przeprowadzone w środowisku polskich wydawców po-zwoliły poznać ich opinię na temat faktycznego wpływu nowych tech-nologii na sposób organizacji współczesnego procesu wydawniczego i skonfrontować opinię praktyków z wynikami analizy literatury przed-miotu.
Zdaniem wydawców upowszechnienie Internetu w Polsce w bar-dzo dużym stopniu wpłynęło na kształt rynku wydawniczego – wszyscy ankietowani ocenili wpływ tego czynnika jako bardzo istotny (85%) lub istotny (15%). Wysoko oceniano również rolę mediów społecznościo-wych – połowa wydawców (50%) postrzega ten wpływ jako istotny, stosunkowo duża grupa jako bardzo istotny (25%). Ocena wydawców pokrywa się z wynikami badań CBOS, które pokazują, że w 2015 r. 64% Polaków deklarowało regularne (przynajmniej raz w tygodniu) korzy-stanie z Internetu27. Rośnie również popularność serwisów
społeczno-ściowych. W 2015 r. posiadanie konta w przynajmniej jednym serwisie Web 2.0 deklarowało 66% internautów, co stanowi ponad 2/
5 ogółu
do-25 ł. Gołębiewski, P. Waszczyk, dz. cyt.
26 M. Uribe, dz. cyt.; J. esposito, dz. cyt.; D. Godine, dz. cyt.; T. Lung, dz. cyt.; J. Pecoskie
Jen, H. Hill, Beyond traditional publishing models: An examination of the relationships
between authors, readers, and publishers, “Journal of Documentation” Vol. 71.3: 2015,
s. 609–626.
27 Internauci 2015. Komunikat z Badań CBOS [online] 2015, nr 90 [dostęp 31 lipca
2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_090_15. PDF
rosłych Polaków28. Można przypuszczać, że skoro dla tak dużej części
społeczeństwa sieć stanowi często używane narzędzie pracy i rozryw-ki, ma ona również wpływ na zachowania konsumenckie, w tym także w sektorze rynku książki. Wydawcy zdają się dostrzegać tę zależność i wysoko oceniać wpływ Internetu i mediów społecznościowych na spo-sób prowadzenia działalności wydawniczej.
Tabela 1. Technologie wpływające na sposób organizacji współczesnego pro-cesu wydawniczego – na podstawie opinii praktyków (gdzie 5 – bardzo wysoki wpływ, 1 – brak wpływu)
1 – brak
wpływu 2 – mały wpływ 3 – umiarko-wany wpływ 4 – istotny wpływ
5 –bardzo istotny wpływ Upowszechnienie Internetu w Polsce 0% 0% 0% 15% 85% Popularność mediów społecznościowych 0% 15% 10% 50% 25% Możliwość samo-publikacji prac przez autorów 20% 40% 40% 0% 0% Pojawienie się książki elektronicznej 5% 10% 55% 25% 5%
Źródło: opracowanie własne.
Możliwość samopublikacji prac przez autorów nie wpłynęła – zda-niem wydawców – w sposób zasadniczy na procesy zachodzące na ryn-ku wydawniczym. Dla sporej grupy wydawców wpływ self-publishingu jest mały (40%) lub nie ma go wcale (20%), 40% oceniło go jako średni. Opinie wydawców rozmijają się tu nieco z obserwacjami referowanymi w literaturze przedmiotu. W najnowszym tomie publikacji Rynek
książ-ki w Polsce możemy przeczytać: „Rozwija się self publishing, zarówno
w formie tradycyjnej, książek drukowanych nakładem autorów oraz cy-frowej. Ten ostatni nurt coraz aktywniej wspierają biznesowe podmioty z samej branży, przede wszystkim dystrybutorzy e-publikacji”29. Autorzy
przyznają jednak, że dokładne oszacowanie skali zjawiska jest trudne30,
być może z podobnymi problemami w ocenie stopnia wpływu samopu-blikacji na rynek książki borykają się także wydawcy.
Najbardziej zróżnicowane opinie dotyczyły wpływu wprowadzenia e-booków na polski rynek książki. Większość wydawców oceniała ten wpływ jako umiarkowany (55%), ale spora część jako istotny (25%). Pewna grupa wydawców uznała pojawianie się książki elektronicznej za mało istotne (10%), mała część za zupełnie nieważne (5%) i równie mała grupa za bardzo istotne (5%) (tabela 1). Pokazuje to, że stosunek wydawców do książki elektronicznej nie jest jeszcze w pełni wyklarowa-ny. Duże zróżnicowanie odpowiedzi może także pokazywać, że poziom sprzedaży e-booków jest różny w poszczególnych sektorach rynku wy-dawniczego. Przyczyną zróżnicowanych odpowiedzi może też być fakt, że wzrost popularności czytników, a co za tym idzie także wzrost popu-larności korzystania z e-booków, jest zjawiskiem stosunkowo świeżym i przypada w Polsce na lata 2011–201231. Wydawcy mogą więc jeszcze
nie mieć odpowiedniej perspektywy, aby ocenić rzeczywisty wpływ książki elektronicznej na kształt rynku wydawniczego.
czynniki kształtujące polski rynek wydawniczy
Celem uzupełnienia i doprecyzowania wyników badań respondentów pytano nie tylko o wpływ na polski rynek wydawniczy czynników tech-nologicznych, będących głównym przedmiotem zainteresowania w tym artykule, ale także proszono o swobodną wypowiedź na ten temat. An-kietowani mieli za zadanie opisać, jak zmieniły się warunki prowadzenia działalności wydawniczej w Polsce w latach 2000–2015 i co ich zdaniem
29 ł. Gołębiewski, P. Waszczyk, dz. cyt. 30 Tamże.
31 Raport o rynku e-booków [online]. InnovationPR [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny
miało największy wpływ na zaobserwowane zmiany. Obszerny zbiór od-powiedzi udzielonych przez respondentów został skategoryzowany, co pozwoliło wyodrębnić najczęściej powtarzające się stwierdzenia (wy-kres 4).
Wykres 4. Czynniki kształtujące rynek wydawniczy w Polsce Źródło: opracowanie własne.
Wyniki ankiety pokazały, że do najczęściej wymienianych czynni-ków kształtujących rynek wydawniczy w Polsce można zaliczyć popu-larność mediów społecznościowych (37%) oraz w szerszym kontekście rozwój Internetu i nowych technologii (32%). Rola tych czynników była podkreślana przede wszystkim w kontekście organizowania działań marketingowych i promocji książki. Wydawcy podkreślali, że pod wpły-wem narzędzi Web 2.0 i technologii mobilnych zmienił się sposób ko-munikacji z klientem. Rolę opiniotwórczą zaczęli odgrywać blogerzy i vlogerzy, a recenzje pisane w serwisach społecznościowych są dla czy-telników ważniejsze niż opinie profesjonalnych krytyków literatury. Wy-niki te są zgodne z rezultatami badań przeprowadzonych na wybranej grupie polskich wydawców w 2013 r., które pokazały, że zdecydowana większość z nich regularnie używa narzędzi Web 2.0, przede wszystkim
serwisów społecznościowych do prowadzenia działalności informacyj-nej i promocyjinformacyj-nej32.
Ważnym czynnikiem okazał się też napływ publikacji z innych kra-jów (26%) oraz duża konkurencja na rynku książki (21%), skutkująca ciągłą pogonią za bestsellerami. Duża część ankietowanych dostrzegała kryzys czytelnictwa i wskazywała na zmieniające się nawyki publiczno-ści, związane np. z korzystaniem z innych mediów (16%). O dynamicz-nym charakterze rynku książki może świadczyć systematyczne pojawia-nie się dużej liczby nowych autorów i wydawców (10%). W sektorze książki naukowej i szkolnej najczęściej pojawiały się stwierdzenia pod-kreślające wagę zmian prawnych oraz wpływ decyzji rządu na podej-mowanie inicjatyw wydawniczych (10%). Najrzadziej wymieniano ta-kie czynniki, jak: wzrost liczby publikacji dla nastolatków (5%), sytuacja gospodarcza kraju (5%) oraz upowszechnienie książek elektronicznych (5%).
Wnioski
Przeprowadzone badania potwierdziły zbieżność teoretycznego mode-lu kompetencji niezbędnych w zawodzie wydawcy z opiniami prakty-ków. Kluczowymi kompetencjami dla tej grupy zawodowej okazały się umiejętności w zakresie przewidywania nadchodzących trendów, ogól-na orientacja w specyfice rynku książki oraz zdolność do podejmowania szybkich i trafnych decyzji. Akcentowano również wyraźnie konieczność posiadania przez wydawców przynajmniej podstawowej wiedzy doty-czącej zagadnień prawa własności intelektualnej. Znajomość przepisów prawa autorskiego okazała się konieczna nie tylko dla osób piastujących kierownicze stanowiska, ale także dla pracowników większości działów wydawnictwa.
W rezultacie przeprowadzonych analiz sformułowano wnioski do-tyczące zakresu i postaci zmian w sposobach prowadzenia działalności wydawniczej, jakie zaszły pod wpływem obecności nowych form me-dialnych i sposobów upowszechniania treści na rynku książki. Wydawcy najwyżej oceniali wpływ upowszechnienia się Internetu w Polsce oraz
wzrastającej popularność mediów społecznościowych, zwracając uwagę na rolę nowych technologii w promocji książki i budowaniu kontaktów z klientami. Niżej oceniali wpływ możliwości samopublikacji oraz ksią-żek elektronicznych, nie dostrzegając w nich na razie realnej konkurencji dla tradycyjnego modelu wydawniczego. Widać w tym punkcie rozbież-ność między literaturą przedmiotu a opiniami praktyków. W pracach teoretycznych i badawczych wyraźnie akcentowano wpływ możliwości związanych z samodzielnym publikowaniem tekstów na procesy wy-dawnicze oraz szeroko omawiano potencjalne i rzeczywiste konsekwen-cje wprowadzenia na rynek książki elektronicznej. Zdaniem praktyków wpływ tych dwóch zjawisk na kształt rynku wydawniczego w Polsce jest na razie raczej ograniczony. Interesujące byłoby w tym kontekście syste-matyczne powtarzanie badań w środowisku praktyków celem pokaza-nia ewentualnej ewolucji ich poglądów w tym zakresie w perspektywie kilku lat. Dalszych badań wymaga również kwestia ewolucji społecznej roli wydawcy w kontekście stopniowej popularyzacji nowych form upo-wszechniania treści.
Bibliografia
Banou Christina, The Organization of Book-Publishing Houses in a Changing Era,“Logos” vol. 24.1: 2013, s. 30–40.
Bednarczyk Czesław, W podmostowej arkadzie. Wspomnienia drukarza i
wydaw-cy londyńskiej Ofiwydaw-cyny, Londyn 2013.
esposito Joseph, One World Publishing, Brought to You by the Internet, “Publish-ing Research Quarterly” Vol. 27: 2011, No. 1, s. 13–18.
Godine David, The Role and Future of the Traditional Book Publisher Publishing, “Research Quarterly” Vol. 27: 2011, Iss. 4, s. 332–337.
Gołębiewski łukasz, Waszczyk Paweł, Rynek książki w Polsce 2014, Warszawa 2014.
Gurczyński Jacek, Wolny Internet, wolna kultura, „Kultura i Wartości” 2013, nr 2, s. 77–90.
Karpowicz Andrzej, Autor – wydawca. Poradnik prawa autorskiego, Warszawa 2009.
Katalog krojów pism wraz z poradnikiem wydawcy, pod red. M. Jakubickiej,
Klukowski Bogdan, Filip Trzaska, redaktor, wydawca, księgarz, drukarz,
nauczy-ciel, autor, „Poradnik Bibliotekarza” 2014, nr 12, s. 22–24.
Krajewski Mirosław, Vademecum autora i wydawcy prac naukowych, Włocławek 2001.
Lewis Bruce, Duchac Jonatan, Beets S. Douglas, An Academic Publisher’s
Re-sponse to Plagiarism, “Journal of Business ethics” Vol. 102: 2011, Iss. 3,
s. 489–506.
Nelson Meredith, The blog phenomenon and the book publishing industry, “Pub-lishing Research Quarterly” Vol. 22.2: 2006, s. 3–26.
Orżewski Wojciech, Wydawca i prawo, Warszawa 2009.
Pecoskie Jen, Hill Heather, Beyond traditional publishing models: An examination
of the relationships between authors, readers, and publishers, “Journal of
Documentation” Vol. 71.3: 2015, s. 609–626.
Podręczny słownik bibliotekarza, oprac. Grzegorz Czapnik, Zbigniew Gruszka,
przy współprac. Hanny Tadeusiewicz, Warszawa 2011.
Steiner Ann, Personal readings and public texts: Book blogs and online writing
about literature, “Culture Unbound” Vol. 2.28: 2010, s. 471–494.
Szymańska Irena, Matuszewski Ryszard, Miałam dar zachwytu. Wspomnienia
wydawcy, Warszawa 2001.
Uribe Marcelo, Perspective of a smaller Latin American publisher, “Publishing Research Quarterly” Vol. 22: 2006, Iss. 3, s. 36–41.
Walczak Krzysztof, Andrysiak ewa, Obala ewa, Józef Radwan (1858–1936)
praw-nik, wydawca i działacz społeczny, Kalisz 2014.
Wójcik Magdalena, Web 2.0 działalności usługowej instytucji książki, Kraków 2013.
Wydawcy warszawscy, pod. red. Justyny Myszkowskiej, Warszawa 2003.
Publikacje elektroniczne
Badanie rynku książki w Polsce. Monitoring kondycji wydawców, trendów pro-dukcyjnych i dystrybucyjnych na rynku wydawniczym [online]. Polska Izba
Książki [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www. pik.org.pl/upload/files/Raport%20PIK%207-11-2013%20final-final.pdf.
Bednarek-Michalska Bożena, Modele biznesowe otwartego publikowania nauko-wego: informator dla polskich wydawców uczelnianych [online].
Stowarzy-szenie eBIB [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: https:// www.fosteropenscience.eu/sites/default/files/pdf/850.pdf
Bednarek-Michalska Bożena, Modele publikowania naukowego – pytania i
wy-zwania dla współczesnego wydawcy [online]. Nauka, 2/2010 [dostęp 31
lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.pan.poznan.pl/na-uki/N_210_12_Bednarek.pdf
Grodecka Karolina, Udane projekty Open Access w Polsce: studia przypadków
[online]. Stowarzyszenie eBIB [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://open.ebib.pl/ojs/index.php/wydawnictwa_zwarte/ar-ticle/view/141/272
Internauci 2015. Komunikat z Badań CBOS [online] 2015, nr 90 [dostęp 31 lipca
2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.cbos.pl/SPISKOM.PO-L/2015/K_090_15.PDF
Lipszyc Jarosław, Europosłanka zastanawia się, jak „wyjść z więzienia praw
autorskich” [online]. Prawokultury.pl [dostęp 31 lipca 2016]. Dostępny
w World Wide Web: http://prawokultury.pl/newsy/europoslanka-zasta-nawia-sie-jak-wyjsc-z-wiezienia-/.
Lung Tracey, The Impacts of e-Publishing and Smart Technology, “Current Trends in Publishing” [online] 2014, Vol. 1 [dostęp 31 lipca 2016]. Dostęp-ny w World Wide Web: http://ottawa.scholarsportal.info/uo-esis/index. php/isi6314-1-14/article/view/7.
Raport o rynku e-booków [online]. InnovationPR [dostęp 31 lipca 2016].
Do-stępny w World Wide Web: http://media.innovationpr.pl/2360/pl/pres-skit/9688.
competencies of the Modern Publisher – Theoretical assumptions
Versus opinions of Practitioners
Abstract: The subject of the article are the competencies of the modern pub-lisher, influenced by changes in the book market which occurred in the years 2000–2015. The aim is to compare theoretical assumptions presented in the literature with opinions of representatives of leading Polish publishing houses. While analyzing changes in competencies and the social role of publishers the following factors were taken into account: development of e-books and new forms of media, proliferation of the self-publishing phenomenon and the in-creasing popularity of the social media. In the first stage of the research, the analysis and critique of the literature method was used, in which a systematic review of literature published in the years 2000–2015 in Polish and english was
done, in order to develop a theoretical model of the competencies and role of the modern publisher. Then the developed model was compared with the results of surveys conducted among Polish academic and fiction publishers. As a result, conclusions were drawn regarding the scope and forms of changes which took place in the book market under the influence of new media development. Keywords: e-book, profession of publisher, self-publishing, the role of pub-lisher, Web 2.0.
