JAN GÓRECKI1
JUBILEUSZOWY RAPORT UNDP O POZIOMIE ¯YCIA LUDNOŒCI ŒWIATA2
To kolejne, jak zwykle fascynuj¹ce studium przedstawiaj¹ce poziom i zmia-ny ¿ycia ludnoœci œwiata opisane w formie analizy porównawczej za pomoc¹ kil-ku syntetycznych wskaŸników i zestawieñ statystycznych obejmuj¹cych wszyst-kie kraje œwiata i terytoria. Jest to ju¿ 20. doroczny raport, przygotowywany sys-tematycznie i w podobny sposób od 1990 roku, ale za ka¿dym razem z uzupe³-niany i k³ad¹cy nacisk na inny wybrany problem rozwoju.
Raport za 2010 rok jako g³ówne motto analizy i oceny przyj¹³ has³o: „Lu-dzie s¹ prawdziwym bogactwem narodu” (People are the real wealth of a na-tion). Ten jubileuszowy raport stanowi wiêc szczególny wk³ad w poznanie roz-woju ludzkoœci i zmieniaj¹cych siê warunków jej egzystencji, której g³ówne i syntetyczne wskaŸniki œwiadcz¹ o sta³ym, ale wci¹¿ niedostatecznym postê-pie. Nale¿y podkreœliæ, ¿e okres ostatnich dwudziestu lat przyniós³ istotny po-stêp w wielu aspektach i warunkach ¿ycia ludnoœci. Dziœ, na pocz¹tku XXI wieku, wiêkszoœæ ludzi ¿yje zdrowiej i d³u¿ej, jest lepiej wykszta³cona i ma szerszy dostêp do œrodków ¿ycia i us³ug. Dzieje siê tak nawet w krajach naj-biedniejszych, w których w ostatnim roku ulega³ poprawie wp³yw ludnoœci na ¿ycie publiczne, w tym na podejmowane decyzje, wybór w³adz i uczestnictwo w procesie rz¹dzenia (choæby ostatni przyk³ad Egiptu i Tunezji). Na pewno osi¹gniêty postêp nie jest zadowalaj¹cy, a w wielu krajach wci¹¿ wysoce nie-dostateczny. Ludnoœæ w niektórych regionach po³udniowej Afryki i w daw-nych krajach Zwi¹zku Sowieckiego odczu³a nawet regres, szczególnie w po-ziomie zdrowia i d³ugoœci ¿ycia.
W omawianym raporcie wprowadzone zosta³y nowe, bardziej pog³êbione wskaŸniki, charakteryzuj¹ce poziom zmian rozwoju warunków ¿ycia ludno-1Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail:
jgorec-ki@irwirpan.waw.pl).
2ONZ-owski Program Rozwoju (UNDP) opublikowa³ w ubieg³ym roku kolejny ju¿ 20. doroczny
raport o poziomie i zmianach ¿ycia ludnoœci œwiata w jego 194 krajach i terytoriach.
œci, które uwzglêdniaj¹ dokonany postêp w teorii i narzêdziach mierzenia nierównoœci i ubóstwa w procesach ¿ycia ludnoœci i ich zmian. W procesie oceny rozwoju poziomu ¿ycia ludzkoœci coraz bardziej zwracamy uwagê na to, ¿e ma on prowadziæ do „powiêkszenia mo¿liwoœci wyboru”, podkreœlaj¹c prawo, a nie szansê do bycia zdrowym, lepiej wykszta³conym i posiadania wy¿szego ekonomicznego standardu ¿ycia. Podkreœla siê te¿, ¿e postêp ten musi tak¿e obejmowaæ prawo do politycznej wolnoœci oraz respektowanie praw cz³owieka. Powy¿sze aspekty procesów oceny poziomu ¿ycia ludnoœci znajduj¹ pozytywne przyjêcie w opinii rz¹dów, stowarzyszeñ spo³ecznych i badaczy, a ich nowatorskie znaczenie znajduje szeroki pozytywny rezonans i zaanga¿owanie mediów.
Materia³ statystyczny i analiza 20. raportu pozwalaj¹ jednoznacznie stwier-dziæ, ¿e poziom ¿ycia i rozwoju ludnoœci œwiata w 2010 roku by³ na znacznie lepszym poziomie ni¿ w 1990 czy 1970 roku, a wiêc przed 20 czy 40 laty. W ujê-ciu syntetycznym oznacza to, ¿e ogólny wskaŸnik poziomu ¿ycia ludnoœci (HDI) w ostatnich 20 latach wzrós³ o 18%, a w okresie 40 lat – o 41% i obejmowa³ po-prawê ³¹czn¹ zagregowanych wskaŸników, takich jak: d³ugoœæ ¿ycia, analfabe-tyzm, uczestnictwo w nauczaniu szkolnym oraz poziom dochodów.
Wœród 135 krajów objêtych analiz¹ w latach 1970–2010, które stanowi¹ 92% ludnoœci œwiata, tylko 3 kraje, tj. Demokratyczna Republika Konga, Zambia i Zimbabwe, mia³y ni¿sze wskaŸniki HDI ni¿ w 1970 roku. Niestety zró¿nico-wanie wskaŸników rozwoju jest nadal du¿e, gdy¿ w ci¹gu minionych 40 lat 1/4 liczby krajów rozwijaj¹cych siê odnotowa³a wzrost wskaŸnika HDI tylko o 20%, a równoczeœnie 1/4 tych krajów odnotowa³a wzrost HDI o 65%. Wzrost po-szczególnych wskaŸników, tworz¹cych ³¹cznie wskaŸnik syntetyczny (HDI), tak¿e wykaza³ istotne zró¿nicowanie. I tak poprawa jakoœci zdrowia by³a znacz-na, ale powolznacz-na, a w 19 krajach wykazywa³a zahamowanie lub pogorszenie, w tym we wspomnianych ju¿ krajach afrykañskich i niektórych krajach by³ego Zwi¹zku Sowieckiego. Postêp w kszta³ceniu by³ znacz¹cy i dotyczy³ zarówno liczby objêtych kszta³ceniem, jak i poprawy jego poziomu, choæ spoœród tych cech systemu edukacji silniejszy by³ wzrost iloœci ni¿ jakoœci. Postêp w podnie-sieniu dochodów by³ szczególnie zró¿nicowany, a jego wzrost nie by³ zbie¿ny z postêpem w poziomie zdrowia i edukacji. Rozbie¿noœæ powy¿sza wynika za-pewne z tego, ¿e tempo rozwoju krajów bogatych by³o szybsze ni¿ krajów bied-nych, a poziom dochodów charakteryzowa³o bardzo du¿e zró¿nicowanie. A za-tem podsumowuj¹c powy¿sze zjawiska, mo¿na powiedzieæ, ¿e poprawa pozio-mu ¿ycia ludnoœci w ujêciu globalnym w ostatnich kilku mijaj¹cych dekadach by³a du¿a, lecz „przepaœæ” w poziomie rozwoju ludnoœci w przekroju œwiata, choæ uleg³a zwê¿eniu, to nadal pozostaje g³êboka.
Na koniec pragnê podkreœliæ dwa problemy, które po raz pierwszy zosta³y podjête w jubileuszowym 20. raporcie. Po pierwsze raport ten wprowadza nowy wskaŸnik (MPI – Multidimensional Poverty Index), po polsku – wielowymiaro-wy wskaŸnik ubóstwa, pozwalaj¹cy na równoczesne uwzglêdnienie ró¿nych
œci. Po drugie w raporcie tym bardzo wyraŸnie zwraca siê uwagê na fakt, ¿e roz-wój ludzkoœci nie dotyczy tylko zdrowia, kszta³cenia i dochodu, ale tak¿e aktyw-nego zaanga¿owania w procesy rozwoju, których warunkiem jest wolnoœæ i pra-wo wyboru takiego ¿ycia, które pozwala spe³niæ wyznawane wartoœci. Te zjawi-ska w procesie rozwoju ludzkoœci jest znacznie trudniej mierzyæ i oceniaæ, ale nie mo¿e to oznaczaæ, ¿e mog¹ byæ one ignorowane lub lekcewa¿one. Wróæmy jednak jeszcze do wielowymiarowego wskaŸnika ubóstwa (MPI). Szacuje siê, ¿e oko³o 1,75 mld ludzi w 104 krajach œwiata, tj. 1/3 ich ca³ej populacji, ¿yje w wa-runkach „wielowymiarowego ubóstwa”. Obliczono, ¿e w tych krajach 1,44 mld ludzi ¿yje, maj¹c do dyspozycji 1,25 USD na dzieñ i na osobê, czyli poni¿ej po-wszechnie przyjmowanej wielkoœci 2 USD na dzieñ. Zró¿nicowanie miêdzy kra-jami w tym zakresie jest ogromne i obejmuje od 3% ludnoœci w Afryce Po³u-dniowej do 69% w Nigrze i 45% w Lesotho, Gabonie czy Swaziland. Wœród ogólnej liczby ludnoœci ¿yj¹cej w ubóstwie (1,75 mld) ponad 1/4, tj. oko³o 460 mln, ¿yje w Afryce, a po³owa w najbardziej ludnym regionie œwiata, tj. Azji Po-³udniowej (oko³o 850 mln).
Na koniec krótka ilustracja liczbowa omawianego raportu. W raporcie wskaŸ-nik HDI obliczono dla 169 krajów i 25 oddzielnie wyró¿nionych krajów lub te-rytoriów. Dla uproszczenia zajmiemy siê tylko t¹ pierwsz¹ liczb¹ – 196 krajów zosta³o podzielonych na nastêpuj¹ce grupy: 1) bardzo wysoko rozwiniête, 2) wyso-ko rozwiniête, 3) œrednio rozwiniête, 4) niswyso-ko rozwiniête oraz kraje rozwija-j¹ce siê, z uwzglêdnieniem poszczególnych regionów geograficznych. Tabela 1 przedstawia ranking, czyli kolejnoœæ wed³ug wskaŸnika HDI dla 169 krajów u³o-¿onych wed³ug alfabetu w jêzyku angielskim. Pozycjê nr 1, a wiêc z najwy¿-szym wskaŸnikiem HDI, zajmuje Norwegia, a pozycjê ostatni¹, nr 169, z najni¿-szym wskaŸnikiem – Zimbabwe, Polska zajmuje 41 miejsce.
W tabelach 2 i 3 przedstawiono syntetyczne zestawienia HDI dla wyró¿nio-nych grup krajów wed³ug poziomu rozwoju i geograficznej przynale¿noœci re-gionalnych. W tych zestawieniach obok HDI podano tak¿e wartoœci dla kilku je-go sk³adowych, a wiêc d³uje-goœci ¿ycia w latach, przeciêtnej liczby lat nauki szkolnej oraz wysokoœci dochodu narodowego brutto w USD na g³owê w 2010 roku.
Przedstawione dane ilustruj¹ w sposób jednoznaczny wielkie zró¿nicowanie tych wskaŸników miêdzy grupami zarówno wed³ug poziomu rozwoju, jak i we-d³ug wyodrêbnionych regionów geograficznych. Tak wiêc w grupach poziom rozwoju wartoœæ HDI w krajach najbardziej rozwiniêtych jest ponad 2-krotnie wiêkszy ni¿ w grupie krajów bardzo s³abo rozwiniêtych, ale te same grupy w po-ziomie dochodu narodowego na g³owê ró¿ni¹ siê 26-krotnie, w liczbie lat wy-kszta³cenia szkolnego – 3-krotnie, a d³ugoœæ ¿ycia ró¿ni siê o 20 lat (tabela 2). Ró¿nice w grupach regionalnych w ujêciu geograficznym s¹ znacznie mniejsze, na co zapewne wp³ywa istotne jednak zró¿nicowanie krajów w poszczególnych regionach (tabela 3).
Afghanistan 155 Albania 64 Algeria 84 Andorra 30 Angola 146 Argentina 46 Armenia 76 Australia 2 Austria 25 Azerbaijan 67 Bahamas 43 Bahrain 39 Bangladesh 129 Barbados 42 Belarus 61 Belgium 18 Belize 78 Benin 134 Bolivia, PlurinationalStata of 95 Bosnia and Herzegovina 68
Botswana 98 Brazil 73 Brunei Darussalam 37 Bu³garia 58 Burkina Faso 161 Burundi 166 Cambodia 124 Cameroon 131 Canada 8 CapeVerde 118
Central African Republic 159
Chad 163 Chile 45 China 89 Colombia 79 Comoros 140 Congo 126 Congo, Democratic Republic of the 168 Costa Rica 62 Cóte d'lvoire 149 Croatia 51 Cyprus 35 Czech Republic 28 Denmark 19 Djibouti 147 Dominican Republic 88 Ecuador 77 Egypt 101 El Salvador 90 Equatorial Guinea 117 Estonia 34 Ethiopia 157 Fiji 86 Finland 16 France 14 Germany 10 Ghana 130 Greece 22 Guatemala 116 Guinea 156 Guinea-Bissau 164 Guyana 104 Haiti 145 Honduras 106
Hong Kong, China (SAR) 21
Hungary 36
Iceland 17
India 119
Indonesia 108
Iran, Islamic Republic of 70
Ireland 5 Israel 15 Italy 23 Jamaica 80 Japan 11 Jordan 82 Kazakhstan 66 Kenye 128 Korea, Republic of 12 Kuwait 47 Kyrgyzstan 109
Lao People's Democrstic
Republic 122
Latvia 48
Lesotha 141
Liberia 162
Libyan Arab Jamahiriya 53 Liechtenstain 6 Lithuania 44 Luxembourg 24 Madagascar 135 Malawi 153 Malaysia 57 Maldives 107 Mali 160 Malta 33 Mauritenia 136 Mauritius 72 Mexico 56 Micronesia. Federated States of 103 Moldove, Republic of 99 Mongolia 100 Montenegro 49 Morocco 114 Mozambique 165 Myanmar 132 Namibia 105 Nepal 138 Netherlands 7 New Zealand 3 Norway 1 Pakistan 125 Panama 54
Papua New Guinea 137
Paraguay 96 Peru 63 Philippines 97 Poland 41 Portugal 40 Qatar 38 Romania 50 Russian Federation 65 Rwanda 152
Sao Tomé and Principe 127 Saudi Arabia 55 Senegal 144 Serbia 60 Sierra Leone 158 Singapore 27 Slovakia 31 Slovenia 29 Salomon Islands 123 South Africa 110 Spain 20 Sri Lanka 91 Sudan 154 Suriname 94 Swaziland 121 Sweden 9 Switzerland 13
Syrian Arab Republic 111
Tajikistan 112
Tanzania,
United Republic of 148
Thailand 92
The former Yugoslav
Republic of Macedonia 71 Timor-Leste 120
Togo 139
Tonga 85
Trinidad and Tobago 59
Tunisia 81
Turkey 83
Turkmenistan 87
Uganda 143
Ukrainê 69
United Arab Emirates 32 United Kingdom 26 United States 114 Uruguay 52 Uzbekistan 102 Venezuela, Bolivarian Republic of 75 Viet Nam 113 Yemen 133 Zambia 150
TABELA 1. Ranking wed³ug poziomu wskaŸnika rozwoju ludzkoœci (HDI) w 2010 roku w uk³adzie alfabe-tycznym w jêzyku angielskim
TABELA 2. Poziom wskaŸników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych wed³ug grup poziomu rozwoju krajów w 2010 roku
TABLE 2. Human Development Indicators and their components according the groups of the countries in 2010
Wartoœæ D³ugoœæ ¿ycia Liczba lat Dochód narodowy Grupy krajów
HDI [lata] nauki szkolnej brutto na g³owê[USD]
Œrednio œwiat 0,624 69,3 7,4 10 631
Kraje bardzo wysoko rozwiniête 0,878 80,3 11,3 37 225
Kraje wysoko rozwiniête 0,717 72,6 8,3 12 286
Kraje œrednio rozwiniête 0,592 69,3 6,3 5 134
Kraje s³abo rozwiniête 0,393 56,0 4,1 1 490
Kraje bardzo s³abo rozwiniête 0,386 57,7 3,7 1 393
TABELA 3. Poziom wskaŸników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych w krajach roz-wijaj¹cych siê wed³ug regionów geograficznych w 2010 roku
TABLE 3. Human Development Indicators and their components in developing countries and the geogra-phical regions in 2010
Grupy krajów Wartoœæ D³ugoœæ ¿ycia Liczba lat Dochód narodowy rozwijaj¹cych siê HDI [lata} nauki szkolnej brutto na g³owê
w regionach geograficznych [USD]
Kraje arabskie 0,588 69,1 5,7 7 861
Azja Wschodnia i Pacyfik 0,643 72,6 7,2 6 403 Europa i Azja Centralna 0,702 69,5 9,2 11 462 Ameryka £aciñska i Karaiby 0,704 74,0 7,9 10 642
Azja Po³udniowa 0,516 65,1 4,6 3 417
