Bahtiyar G
ENJEMURATOVKaraka³packi Uniwersytet Pañstwowy im. Berdaqa, Uzbekistan
Powi¹zania literackie Polski i Azji Centralnej:
literatura polska w przek³adach na ³amach
uzbeckiego czasopisma „Jahon adabiyoti”
Streszczenie: Autor omawia przyk³ady aktualnego stanu kulturalno-literackiej wspó³pracy narodu polskiego i uzbeckiego. Jego zdaniem w dobie globalizacji elity twórcze czuj¹ potrzebê sta³ego dialogu i wzajemnych powi¹zañ ró¿nych pañstw i ca³ego œwiata w ogóle, czego przyk³adem s¹ stosunki miêdzy Polsk¹ i Uzbekistanem, a przejawem miêdzy innymi przek³ady literatury. Autor zwraca uwagê, ¿e przek³ad po-ezji wymaga od t³umacza du¿ej wiedzy ogólnej, powinien on tak¿e dysponowaæ wiedz¹ w zakresie ogólnego kontekstu kulturowego.
S³owa kluczowe: Uzbekistan, polityka kulturalna, literatura polska na œwiecie
P
o rozpadzie ZSRR Uzbekistan, podobnie jak inne by³e republiki ra-dzieckie Azji Centralnej1, które uzyska³y niepodleg³oœæ, obiera swój kurs polityczny. Niepodleg³oœæ nowo powsta³ych pañstw pozwala otworzyæ nowe karty historii we wzajemnych stosunkach z pañstwami europejski-mi, w tym tak¿e z Polsk¹. Polska w warunkach stosunków miêdzypañ-stwowych zaczyna zwracaæ uwagê na sferê polityczn¹ i gospodarcz¹ tych pañstw. Z czasem wspó³praca miêdzy pañstwami rozszerza siê i rozprze-strzenia na inne sfery. Nie pominiêto w niej tak¿e dziedzictwa literackie-go; œrodowiska twórcze tych pañstw stopniowo zaczê³y nawi¹zywaæ kontakty kulturalno-literackie. W 2008 r. w Warszawie ukaza³a siê ksi¹¿-ka wybitnego ksi¹¿-kazachskiego poety O³¿asa Sulejmenowa Gliniana ksiêga21
W 1992 r. prezydent Kazachstanu Nursu³tan Nazarbajew na szczycie g³ów pañstw regionu zaproponowa³ odejœcie od okreœlenia „Azja Œrodkowa i Kazachstan” na korzyœæ innego okreœlenia – „Azja Centralna”, które mia³o obejmowaæ wszystkie pañstwa Azji Œrodkowej i Kazachstan.
2
(Sulejmenow, 2008). W 2013 r. wydawnictwo Brand Book opublikowa³o w Kazachstanie prozatorskie dzie³o poety Abaja S³owa3(Abaj, 2013).
Tê ksi¹¿kê prze³o¿y³ znany turkolog dr Henryk Jankowski. W 2013 r. dr Janusz Krzy¿owski prze³o¿y³ wiersze liryczne wielkich uzbeckich po-etów Aliszera Nawoi i Zahir ad-Dina Muhammada Babura, które zosta³y wydane w jêzyku polskim. Z okazji 22-lecia niepodleg³oœci Uzbekistanu w Polsce ukaza³y siê tomiki wierszy Nawoi (Nawoi, 2013) i Babura (Babur, 2013). Pierwsze wydania tych ksi¹¿ek na proœbê t³umacza J. Krzy¿ow-skiego s¹ obecnie przechowywane w Bibliotece Narodowej Uzbekistanu im. Aliszera Nawoi.
Utwory Nawoi i tomik wierszy znajduj¹ siê w katalogu polskiej Bi-blioteki Narodowej (Íàâîè, 2013). Wraz z uzyskaniem niepodleg³oœci naród uzbecki sta³ siê œwiadkiem krachu panuj¹cej ideologii komunis-tycznej, zyskuj¹c szerokie mo¿liwoœci swobodnego rozwoju myœli spo³ecz-nej, zaczyna siê odradzaæ kultura narodowa. Skarby literatury œwiatowej coraz czêœciej znajduj¹ swoje miejsce w przek³adach na jêzyk uzbecki. W 1997 r. w Taszkencie powsta³o literackie czasopismo spo³eczno-publi-cystyczne „Jahon adabiyoti” („Literatura œwiatowa”). Od chwili powsta-nia na ³amach czasopisma publikowano przek³ady unikatowych dzie³ literatury œwiatowej w jêzyku uzbeckim. Numer czasopisma z listopada 2013 r. by³ ca³kowicie poœwiêcony Polsce; 11 listopada Polska obchodzi Narodowe Œwiêto Niepodleg³oœci. Numer ten, poœwiêcony polskiej litera-turze, nosi tytu³ „Pisarze – patrioci narodu” („Ìèëëàòèãà æîíôèäî àäèá-ëàð”). Na ³amach czasopisma po raz pierwszy ukaza³y siê przet³umaczone na jêzyk uzbecki wiersze wielkiego poety i dzia³acza politycznego, ojca polskiego romantyzmu Adama Mickiewicza, poety – „tu³acza i obywatela œwiata” Cypriana Norwida, opowiadania i wiersze laureatów Nagrody No-bla: polskiego pisarza Henryka Sienkiewicza i poetki Wis³awy Szymbor-skiej, a tak¿e utwory liryczne Anny ŒwirszczyñSzymbor-skiej, Tadeusza Ró¿ewicza, Mirona Bia³oszewskiego, Andrzeja Bursy, Edwarda Stachury. Warto zauwa-¿yæ, ¿e na ok³adce wydania znalaz³y siê obrazy polskich malarzy: s³awnego portrecisty XIX w. W³adys³awa Baka³owicza, mistrza wybitnych p³ócien poœwiêconych tematom historycznym i patriotycznym Jana Matejkii mala-rza-marynisty, autora pejza¿y i scen rodzajowych Miros³awa Szeiba.
Obecnie kulturalno-literacka wspó³praca narodu polskiego i uzbeckie-go rozwija siê i osi¹ga coraz wy¿szy poziom komunikacji
miêdzykulturo-3
wej. Œrodowiska twórcze Uzbekistanu z zapa³em dzia³aj¹ w tej sferze, w tym tak¿e zajmuj¹ siê przek³adami literatury. Przek³ad poezji wymaga od t³umacza du¿ej wiedzy ogólnej: powinien on dobrze znaæ wszystkie najwa¿niejsze utwory interesuj¹cego go poety lub pisarza, rozumieæ zna-czenie jego twórczoœci na tle epoki i dysponowaæ wiedz¹ w zakresie ogól-nego kontekstu kulturowego. Najwa¿niejszym celem t³umacza jest jak najlepsze przybli¿enie artystycznego przes³ania danego utworu czytelniko-wi nie znaj¹cemu jêzyka orygina³u. Przek³ad jest to artystyczne, twórcze odzwierciedlenie orygina³u. Uzbeccy poeci-t³umacze Husniddin Shari-pov, Aigul Suyundukova, Amir Faizullo, Guzal Begim i Rustam Musur-mon t³umaczyli na jêzyk uzbecki niektóre utwory Mickiewicza, Norwida, Sienkiewicza, Szymborskiej, Œwirszczyñskiej, Ró¿ewicza, Bia³oszew-skiego, Bursy i Stachury. Jako ¿e nie znali jêzyka polBia³oszew-skiego, korzystali z przek³adów rosyjskich. Zdaniem autora niniejszego artyku³u œrodowis-ko czytelnicze Polski odnosi siê z g³êbokim zrozumieniem do dzia³alnoœci translatorskiej uzbeckiego œrodowiska literackiego. W swoim czasie zna-ny teoretyk przek³adu Maksym Rylski wskazywa³ na niemo¿liwoœæ do-k³adnego odzwierciedlenia orygina³u w przek³adzie. „Nie ma przek³adu bez ofiar...” – stwierdzi³ Rylski. „Aby przybli¿yæ przek³ad do orygina³u, nale¿y czasem od niego odejœæ” (Ðûëüñêèé, 1956, s. 67). Mamy nadziejê, ¿e w najbli¿szym czasie wœród uzbeckich mistrzów s³owa pojawi¹ siê t³umacze, którzy bêd¹ w³adaæ jêzykiem polskim. Mimo wszelkich trudno-œci tym poetom-t³umaczom uda³o siê w jakimœ stopniu przekazaæ po-etyck¹ indywidualnoœæ i wyrazistoœæ wybitnych artystów s³owa, charakter œwiata duchowego polskiego narodu i stylu tworzenia autorów. Np. obra-zowe sformu³owania, romantyczny patos i poetycki sens w takich wier-szach jak Pieœñ filaretów (Ôèëàðåòëàð êàñèäàñè) i ¯eglarz (Êåìà÷è) Adama Mickiewicza w przek³adzie H. Sharipova zosta³y przekazane w pe³ni. Równie pozytywnie mo¿na oceniæ przek³ady O. Suyundukovej, która przet³umaczy³a na jêzyk uzbecki wiersze Norwida Burza (Áóðîí),
Trzy strofki (Ó÷ áàíä) i Liryka i druk (Ëèðèêà âà ìàòáóîò).
Uzbecki jêzyk literacki ma bardzo bogat¹ tradycjê poetyck¹. Uzbeccy t³umacze d¹¿yli do przekazania poetyckiej idei wierszy i zachowania wy-razistych œrodków stylistycznych i uda³o im siê to. Starali siê przekazaæ te¿ niektóre charakterystyczne cechy stylu autorskiego: emocjonalnoœæ, obrazowoœæ, jêzykowe œrodki artystycznego wyrazu, i w pewnym stopniu zakoñczy³o siê to sukcesem.
Amir Faizullo przet³umaczy³ na jêzyk uzbecki opowiadania Henryka Sienkiewicza: Jamio³ (Ôàðèøòà), Janko Muzykant (ßíêî ìóñèêà÷è).
Utwory te nale¿¹ do najwybitniejszych dzie³ tych czasów, przedstawia-j¹cych tragizm ¿ycia polskiego ludu. Wiadomo, ¿e przek³ad, zw³aszcza w literaturze piêknej, nigdy nie jest dok³adn¹ kopi¹ orygina³u. W przek³a-dzie poetyckim g³ówn¹ zasad¹ jest w³aœciwe przekazanie treœci. Wycho-dz¹c z tego za³o¿enia Amir Faizullo pe³ni³ funkcjê t³umacza, przekazuj¹c podstawowe przes³anie artystyczne uzbeckiemu czytelnikowi, tak jak w opowiadaniu Jamio³ Sienkiewicz przedstawia wstrz¹saj¹cy los biednej i osieroconej wiejskiej dziewczyny, a w opowiadaniu Janko Muzykant – jak ludzkie d¹¿enia i nadzieje przepadaj¹ w g³êbokich wsiach. W t³u-maczeniu tekstu wierszowanego wa¿ne jest zachowanie jego metrum i uk³adu rymów, jednak¿e nie zawsze jest to mo¿liwe. Lecz takie pra-wid³owoœci budowy wiersza i przek³adu nie dotycz¹ wiersza wolnego. W jego przypadku nie zachodzi koniecznoœæ starannego dobierania ry-mów i zachowywania d³ugoœci ka¿dej strofy. T³umacza powinna jednak cechowaæ ogromna wewnêtrzna swoboda, by ze zwyk³ych s³ów zdo³a³ stworzyæ delikatn¹ poetyck¹ tkaninê, wype³nion¹ znaczeniami, uczuciami i osobistymi prze¿yciami. Guzal Begim, t³umacz¹ca Wis³awê Szym-borsk¹ – Monolog dla Kasandry (Êàññàíäðà ó÷óí ìîíîëîã) i Tortury (Èñêàíæà) oraz Rustam Musurmon t³umacz¹cy Annê Œwirszczyñsk¹ – Czarne s³owa (5îðà ñóç òóðêèìèäàí), Tadeusza Ró¿ewicza – Œmiech (Êóëãó), Mirona Bia³oszewskiego O obrotach rzeczy (Íàðñàëàðíèíã
ýâðè-ëèøè õàêèäà), Moja niewyczerpana oda do radoœci (Ìåíèíã ñóíìàñ øîäëèãèì êàñèäàñè), Andrzeja Bursê – Hamlet (Ãàìëåò), Pa³ac (Æàë-ëîä), Edwarda Stachurê (Áèçíè òóðòáóð÷àê êàôàñãà…, Èíñîííèíã õàåòè-éóëè) – wszyscy wymienieni poeci-t³umacze przy przek³adzie
wy-mienionych utworów wybrali wiersz wolny. Jednak przek³ad artystyczny wiersza wolnego jest znacznie trudniejszy, ni¿ zwyk³ego wiersza, gdy¿ w wierszu wolnym nie ma zwyk³ego uk³adu budowy wiersza. Teoretycy literatury XX–XXI w. jednog³oœnie twierdz¹, ¿e do pisania lub t³umaczenia prawdziwie obrazowych i pe³nych uczucia wierszy wolnych zdolni s¹ jedy-nie ludzie obdarzeni jedy-niew¹tpliwym talentem poetyckim. Naszym zdajedy-niem przek³ad artystyczny w pe³ni staje siê czêœci¹ rodzimej literatury t³umacza, wzbogaca j¹ w sferze ideowo-tematycznej i gatunkowo-stylistycznej, staje siê jedn¹ z nieod³¹cznych czêœci narodowego procesu literackiego.
W dobie globalizacji elity twórcze czuj¹ potrzebê sta³ego dialogu i wzajemnych powi¹zañ ró¿nych pañstw i ca³ego œwiata w ogóle. Ta ten-dencja pojawia siê tak¿e w stosunkach miêdzy Polsk¹ i Uzbekistanem. Uwa¿amy, ¿e nie powinna nas dzieliæ odleg³oœæ wynikaj¹ca z miejsc, w których mieszkamy, wszak g³ównym celem literatury jest jednoczenie
ludzi na podstawie wy¿szych wartoœci cz³owieczeñstwa. Literatura jest fundamentem ka¿dej kultury, a harmonijny, systemowy rozwój cz³owieka nie jest mo¿liwy bez fundamentu. Naszym zdaniem przek³ad poetycki tworzy warunki do poruszania bardzo wa¿nych kwestii rozwoju procesu literacko-artystycznego i powi¹zañ literackich w Polsce i Uzbekistanie. Czasopismo „Jahon adabiyoti” („Literatura œwiatowa”) zosta³o za³o¿one w Taszkencie w latach niepodleg³oœci i mo¿na z ca³¹ pewnoœci¹ stwier-dziæ, ¿e obecnie dok³ada wszelkich starañ, aby staæ siê jedn¹ z trybun œwiatowej myœli kulturalnej, platform¹ dla spotkañ przedstawicieli ró¿-nych kultur przez ró¿norodnoœæ do jednoœci.
Bibliografia Abaj Kunanbajuly (2013), S³owa, Brand Book,Aëìàòû.
Nawoi A. (Alisher Navoi) (2013), Gazele = G’azallar, przek³. J. Krzy¿owski, Suba-marus, Warszawa.
Sulejmenow O. (2008), Gliniana ksiêga, Warszawa.
Babur Zahir ad-Din Muhammad (2013), Poezje zebrane, przek³. J. Krzy¿owski, In-do-Polish Cultural Commitee, Warszawa [Kraków].
Ìèëëàòèãà æîíôèäî àäèáëàð (2013), „Jahon adabiyoti”, éèë 11 ñîí.
Ðûëüñêèé Ì. Ô. (1956), Ïîýçèÿ À. Ìèöêåâè÷à / Ì. Ô. Ðûëüñêèé, Àêàäåìèÿ, Ì. Ôàõðóëëî Õàìèäóëëàåâ, Àëèøåð Íàâîè – ïîýò ìèðà, „Ãîëîñ Óçáåêèñòàíà” îò
7.09.2013.
Literary links between Poland and Central Asia: translations of Polish literature in the Uzbekistani periodical „Jahon adabiyoti”
Summary
The author discusses the examples of the current status of cultural and literary co-operation between the Polish and Uzbek nations. In his opinion, in the period of global-ization, creative elites feel a need for a permanent dialogue and mutual links, between different states and on a global scale, as exemplified by Polish-Uzbekistani relations expressed in terms of translations of literature, among other things. The author emphasises that translating poetry calls for the translator’s comprehensive general knowledge, encompassing also the awareness of the general cultural context. Key words: Uzbekistan, cultural policy, Polish literature in the world
