MA£GORZATA PRUSAK
Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Wydzia³ Teologiczny
Konflikt sumienia katolickiego farmaceuty w praktyce aptecznej
1Conscience Issues of a Catholic Pharmacist in Pharmacy Practice
WPROWADZENIE
W Polsce konflikt sumienia farmaceuty pracuj¹cego w aptece wi¹¿e siê przede wszystkim z obowi¹zkiem sprzeda¿y rodków antykoncepcyjnych, w tym szczególnie takich, które mog¹ wp³ywaæ na zagnie¿d¿enie zarodka w macicy2.
Na podstawie przegl¹du pimiennictwa i najnowszych badañ nie mo¿na wyklu-czyæ takiego dzia³ania podczas stosowania antykoncepcji hormonalnej, wk³adek domacicznych i antykoncepcji awaryjnej3. W krajach, w których prawnie
dopusz-czona jest aborcja farmakologiczna wykonywana za pomoc¹ mifeprystonu (RU
T
EOLOGIA IM
ORALNOÆNUMER 2(14), 2013
1 Artyku³ przygotowano w ramach realizacji projektu „Aspekty teologiczne, etyczne i prawne
sprzeciwu sumienia farmaceutów” sfinansowanego ze rodków Narodowego Centrum Nauki przy-znanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/N/HS1/01987.
2Mo¿liwe dzia³anie utrudniaj¹ce zagnie¿d¿enie zarodka w macicy jest skutkiem
wielokierunko-wego dzia³ania niektórych rodków antykoncepcyjnych, w tym ich wp³ywu na strukturê i funkcjonowa-nie b³ony luzowej macicy. Zmiany dokonuj¹ce siê w luzówce macicy mog¹ wp³ywaæ na utrudfunkcjonowa-niefunkcjonowa-nie lub uniemo¿liwienie zagnie¿d¿enia zarodka. Z takim dzia³aniem trzeba siê liczyæ szczególnie w przy-padku zastosowania metod, w których zmiany te wystêpuj¹ jednoczenie wraz z niepe³nym hamowa-niem owulacji. Szerzej to zagadnienie omówiono w: M. Prusak, Wp³yw rodków antykoncepcyjnych na
wczesny rozwój zarodka ludzkiego, w: Problem kontroli urodzeñ i antykoncepcji.
Krytyczno-porównaw-cza analiza dyskursów, red. B. P³onka-Syroka, A. Szlagowska, Studia Humanistyczne Wydzia³u Farma-ceutycznego Uniwersytetu Medycznego we Wroc³awiu, t. 7, Wroc³aw 2013, s. 327-352.
3Antykoncepcjê awaryjn¹ nazywa siê równie¿ antykoncepcj¹ postkoitaln¹, doran¹ czy te¿
antykoncepcj¹ w nag³ej potrzebie. Stosuje siê j¹ w celu zapobie¿enia zajciu w ci¹¿ê po odbytym stosunku p³ciowym. rodki nale¿¹ce do tego rodzaju antykoncepcji okrela siê jako: tabletki „po, tabletki dzieñ po, tabletki dnia nastêpnego, pigu³ki po”, morning after pills. Rodzaje metod sto-sowanych w antykoncepcji awaryjnej oraz sposoby ich dzia³ania przedstawiono szerzej w: M. Pru-sak, Antykoncepcja dorana, „¯ycie i P³odnoæ” 2 (2011), s. 69-90.
486), eutanazja oraz wspomagane samobójstwo, farmaceuci w aptekach szpital-nych b¹d ogólnodostêpszpital-nych przygotowuj¹ lub wydaj¹ rodki farmakologiczne potrzebne do przeprowadzania tych procedur. Na³o¿enie takiego obowi¹zku na farmaceutów, którzy pragn¹ staæ na stra¿y wartoci i nienaruszalnoci ¿ycia ludz-kiego od poczêcia a¿ po naturaln¹ mieræ, budzi zrozumia³y sprzeciw sumienia. Istniej¹ doniesienia, ¿e w¹tpliwoci moralne mog¹ pojawiaæ siê wród far-maceutów równie¿ w zwi¹zku ze sprzeda¿¹ produktów wp³ywaj¹cych na potencjê seksualn¹ oraz z wydawaniem leków psychotropowych osobom uzale¿nionym4.
Dystrybucja preparatów stosowanych w procedurze zap³odnienia pozaustrojowe-go (in vitro), jak równie¿ szczepionek wyprodukowanych na bazie linii komór-kowych otrzymanych z abortowanych p³odów ludzkich tak¿e mo¿e powodowaæ problemy moralne u niektórych farmaceutów5.
Konflikt sumienia farmaceuty wynikaj¹cy z rozbie¿noci pomiêdzy norma-mi prawnynorma-mi a zasadami moralnymi (czy religijnymi) wymaga rozstrzygniêcia kwestii obowi¹zywalnoci w sumieniu i s³usznoci prawa dopuszczaj¹cego do obrotu i nakazuj¹cego farmaceutom dystrybucjê rodków, których celem jest niszczenie ludzkiego ¿ycia i zdrowia oraz których zastosowanie godzi w godnoæ osoby ludzkiej. Nale¿a³oby tak¿e rozwa¿yæ, na jakie ustêpstwa mo¿e siê zgodziæ farmaceuta – sprzeciwiaj¹cy siê w swoim sumieniu wykonaniu niektórych legal-nych us³ug w aptece – by jednoczenie nie dokonaæ czynu g³êboko niemoralne-go. Szczególnie jest to potrzebne w sytuacji, gdy prawo farmaceuty do sprzeci-wu jest silnie ograniczone lub wrêcz nie istnieje z punktu widzenia prawa cywilnego, a sprzeciw ten wymaga³by od niego ogromnego powiêcenia osobi-stego, rodzinnego lub zawodowego. W przypadku dopuszczalnej moralnie wspó³-pracy w z³ych czynach innych6 (np. w antykoncepcji) nale¿a³oby wzi¹æ pod uwagê
zagro¿enia i konsekwencje wynikaj¹ce z takiego wspó³dzia³ania w odniesieniu do samego farmaceuty, jak i do spo³eczeñstwa, a w szczególnoci do wymogu dawania wiadectwa prawdzie moralnej7 i ostatecznego celu ¿ycia cz³owieka,
jakim jest zjednoczenie z Bogiem8.
4 Por. L.A. Davidson, C.T. Pettis, A.J. Joiner, et al., Religion and conscientious objection:
A survey of pharmacists’ willingness to dispense medications, „Social Science & Medicine” 71 (2010), s. 162-163; M. Szatkowski, The findings of a survey regarding to the right of a pharmacist
to refuse dispensing medicine to a patient based on personal beliefs, http://rxethics.org/S zatkow-ski%20Edited%20PDF.pdf [dostêp 05.09.2013].
5 Por. P. Agulles, La objection de conciencia farmacéutica en España, Roma 2006, s. 438-470. 6Tradycyjna nauka Kocio³a katolickiego przyjmuje, ¿e ponosimy odpowiedzialnoæ za
grze-chy pope³nione przez innych, gdy w nich wspó³dzia³amy. Wspó³praca ta mo¿e przybieraæ ró¿n¹ formê w zale¿noci od przedmiotu dzia³ania, intencji i okolicznoci. Rozró¿nia siê wspó³udzia³ moralnie dopuszczalny lub niedopuszczalny. Por. Katechizm Kocio³a katolickiego, 1868.
7Ka¿dy chrzecijanin jest wezwany do wiadczenia o prawdzie moralnej niezale¿nie od
trud-noci. Por. Jan Pawe³ II, Veritatis splendor 93-94.
Opracowanie teologiczne powinno daæ farmaceucie wiat³o na drodze poszu-kiwania prawdy o skutkach u¿ywania kontrowersyjnych produktów farmaceu-tycznych oraz o ich wp³ywie na kondycjê cz³owieka w wielu aspektach, w tym tak¿e duchowym. Ostatecznie refleksja teologiczna powinna pomóc katolickie-mu farmaceucie w rozpoznaniu i wyborze prawdziwego dobra w jego konkretnej sytuacji zawodowej, tak by realizacja tego dobra wyra¿a³a autentyczne pod¹¿a-nie za Chrystusem.
1. SPRZECIW SUMIENIA WOBEC ANTYKONCEPCJI
W Polsce g³ównym przedmiotem sprzeciwu sumienia farmaceutów jest do-starczanie rodków antykoncepcyjnych zaliczanych do antykoncepcji awaryjnej oraz wk³adek domacicznych. W przypadku stosowania antykoncepcji awaryjnej poza intencj¹ dzia³ania niedopuszczaj¹cego do poczêcia dziecka dochodzi do-mniemana zgoda u¿ytkownika na dzia³anie skierowane przeciw ewentualnie po-czêtemu dziecku (niedopuszczenie do zagnie¿d¿enia zarodka w macicy). Zda-niem Livia Melina oraz Germaina Griseza, farmaceuci powinni odmówiæ sprzeda¿y rodków, które w swym celu skierowane s¹ przeciwko ¿yciu9, a takimi
s¹ preparaty zawieraj¹ce levonorgestrel lub uliprystal wskazane do stosowania w antykoncepcji awaryjnej w przypadkach nag³ych w ci¹gu 72 godzin (lub 120 godzin) po odbytym stosunku p³ciowym (który móg³ byæ p³odny) w celu zapo-bie¿enia ci¹¿y. Produkty te nie maj¹ innych zarejestrowanych wskazañ10. Osoby
uczestnicz¹ce w rozpowszechnianiu, przepisywaniu i przyjmowaniu tabletki „dzieñ po” (podzielaj¹c lub nie intencjê stosuj¹cych te rodki), jak wynika z ko-munikatu Papieskiej Akademii ¯ycia, ponosz¹ moraln¹ odpowiedzialnoæ, wspó³-pracuj¹c w mo¿liwym dzia³aniu aborcyjnym11. Deklarowane dzia³anie
antyim-plantacyjne12 pigu³ki dzieñ po” w rzeczywistoci jest dzia³aniem aborcyjnym
9 Por. L. Melina, La cooperazione con azioni moralmente cattive contro la vita umana, w:
Com-mento interdisciplinare alla “Evangelium vitae”, a cura di E. Sgreccia, R.L. Lucas, Vaticano 1997,
s. 488; G. Grisez, May pharmacists dispense pills to be used for ending human lives?, w: The Way
of the Lord Jesus, vol. 3: Difficult moral questions, Quincy 1997, s. 375.
10 Por. Charakterystyka produktu leczniczego Ellaone oraz Escapelle,
http://www.ema.europa-.eu/docs/pl_PL/document_library/EPAR_Product_Information/human/001027/WC500023670.pdf; http://www.urpl.gov.pl /system/drugs/ib/charakterystyka/2012-10-02_escapelle_1500_chpl_gedeonr ichter.pdf [dostêp 29.10.2013].
11 Por. Papieska Akademia „Pro Vita”, Rozpowszechnianie, przepisywanie i przyjmowanie
pi-gu³ki wczesnoporonnej jest absolutnie niegodziwe Komunikat dotycz¹cy wprowadzenia do po-wszechnej sprzeda¿y na terenie Republiki W³oskiej pigu³ki wczesnoporonnej „dzieñ po” (31.10.2000
r.), tekst polski w: W trosce o ¿ycie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, red. J. Brusi³o, t. 2,
Tarnów 2012, s. 526.
12 Podmiot odpowiedzialny za wprowadzenie na rynek produktu Escapelle podaje w
zap³od-wczesnym poronieniem sprowokowanym przy u¿yciu rodków chemicznych. Ci¹¿a rozpoczyna siê w momencie zap³odnienia komórki jajowej, a nie w chwili implantacji embrionu (znajduj¹cego siê w stadium blastocysty) w macicy, jak to niektórzy staraj¹ siê sugerowaæ13.
Istnieje moralna ró¿nica pomiêdzy sprzeda¿¹ rodków antykoncepcyjnych a sprzeda¿¹ rodków o jednoznacznie wczesnoporonnym dzia³aniu. Stosowanie rodków antykoncepcyjnych jest z³em moralnym14, poniewa¿ jest dzia³aniem
przeciwnym prawdzie o akcie ma³¿eñskim15 oraz jest sprzeczne z prawem
natu-ralnym16, natomiast rodki, które mog¹ wp³ywaæ na zagnie¿d¿enie zarodka
w macicy, dodatkowo niszcz¹ ludzkie ¿ycie, s¹ dzia³aniem skierowanym bezpo-rednio przeciwko ¿yciu.
Kwestia moralnej dopuszczalnoci wspó³udzia³u farmaceutów w dystrybucji rodków antykoncepcyjnych jest bardziej z³o¿ona ni¿ w przypadku tabletek „po”. Wynika to z tego, ¿e argumenty uzasadniaj¹ce moralny zakaz stosowania anty-koncepcji ze strony Kocio³a oparte na etycznych i religijnych przekonaniach wymagaj¹ przyjêcia odpowiedniego systemu etycznego (odwo³uj¹cego siê do prawa naturalnego) oraz pewnych za³o¿eñ natury antropologicznej. Natomiast argumenty przemawiaj¹ce za niestosowaniem rodków mog¹cych niszczyæ ¿ycie ludzkie wywodzi siê z fundamentalnej wartoci, jak¹ jest ochrona ¿ycia ludzkie-go, do uznania której nie jest konieczne przyjêcie wartoci religijnych, gdy¿ po-cz¹tek czy te¿ koniec ¿ycia definiuje siê na podstawie danych obserwacyjnych i naukowych, a nie religijnych. Norma „nie zabijaj” – chroni¹ca ¿ycie ludzkie – nie jest wiêc norm¹ o charakterze religijnym, chocia¿ na gruncie religii mo¿e zyskaæ dodatkow¹ racjê przez odwo³anie siê do kategorii wiêtoci ¿ycia. Mimo ¿e zasada wiêtoci ¿ycia mo¿e byæ równie¿ uzasadniana przes³ankami
pozareli-nienie) poprzez zapobieganie zagnie¿d¿eniu siê zap³odnionej komórki jajowej w b³onie luzowej macicy. Natomiast w przypadku produktu Ellaone podmiot odpowiedzialny w dokumentacji reje-stracyjnej donosi, ¿e produkt ten mo¿e utrudniaæ implantacjê zarodka, o czym ju¿ nie powiadamia pacjenta w przeznaczonej dla niego ulotce. Por. http://www.gedeonrichter.pl/gedeonrichter/dane/ pdf/ 2012_09_16_Escapelle_PIL_PL_12048_scanned.pdf; http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/ document_library/EPARPublic_assessment_report/human/001027/WC500023673.pdf [dostêp 29. 10.2013].
13 Zdaniem wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), Amerykañskiej Agencji ¯ywnoci i
Le-ków (FDA) oraz American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG), ci¹¿a zaczyna siê po zakoñczonej implantacji zarodka w macicy, czyli od oko³o 14 dnia od zap³odnienia. Definicjê tê przyjêto po 1965 roku.
14 Por. Pawe³ VI, Humanae vitae 14.
15 Por. Jan Pawe³ II, Familiaris consortio 32; Katechizm Kocio³a katolickiego 2370. 16 Por. T. lipko, Prawo naturalne jako podstawa odrzucenia moralnej dopuszczalnoci
anty-koncepcji w wypowiedziach Urzêdu Nauczycielskiego Kocio³a, w: Memoria³ Krakowski. Uzasad-nienie katolickiej nauki dotycz¹cej podstaw moralnych ¿ycia ma³¿eñskiego. Wprowadzenie do
gijnymi, to w przypadku wielu katolickich farmaceutów ogromne znaczenie ma w³anie jej wymiar religijny17.
Ponadto trudnoæ w przypadku sprzeciwu sumienia farmaceutów wobec sprzeda¿y rodków antykoncepcyjnych stanowi fakt, ¿e preparatów tych niekie-dy u¿ywa siê w innych wskazaniach ni¿ zapobieganie zajciu w ci¹¿ê. Niektórzy autorzy terapeutyczne zastosowanie rodków antykoncepcyjnych w leczeniu pewnych schorzeñ kobiecych dziel¹ na przypadki uzasadnione i na w¹tpliwe18.
S¹ te¿ tacy, którzy podaj¹ w w¹tpliwoæ takie postêpowanie medyczne, na przy-k³ad lekarze pracuj¹cy wed³ug NaProTECHNOLOGY nie stosuj¹ w swej prak-tyce tych rodków. Elio Sgreccia, by³y przewodnicz¹cy Papieskiej Akademii ¯ycia, sk³ania siê do usprawiedliwienia wydawania rodków antykoncepcyjnych, które mog¹ byæ u¿yte do innych celów ni¿ tylko antykoncepcyjny19. Sytuacja siê
komplikuje w przypadku wydawania rodków hormonalnych, w stosowaniu któ-rych nie mo¿na z ca³¹ pewnoci¹ wykluczyæ wp³ywu na zagnie¿d¿enie zarodka. Prawdziw¹ trudnoæ dla farmaceuty stanowi rozeznanie, w jakim celu rodek jest nabywany, nie mo¿e on te¿ z góry zak³adaæ, ¿e wszystkie recepty na tego typu rodki wystawiane s¹ w celach leczniczych20. Niektórzy teolodzy proponuj¹
za-stosowanie klauzuli sumienia jedynie w odniesieniu do tabletek „po” i wk³adek domacicznych. Inni w przypadku zagro¿enia utraty pracy sugeruj¹, by zwolniæ farmaceutê z odpowiedzialnoci moralnej, zobowi¹zuj¹c go jedynie do dok³ad-nego poinformowania pacjentki o mo¿liwym dzia³aniu przeciwzagnie¿d¿enio-wym wydawanego farmaceutyku21. Natomiast William E. May uwa¿a, ¿e
farma-ceuci nie powinni u³atwiaæ tak powa¿nego z³a jak antykoncepcja poprzez dobrowolne dzia³anie. Jeli kto wybiera wspó³dzia³anie, bierze udzia³ w promo-waniu dominuj¹cej dzisiaj kultury mierci, co nie powinno mieæ miejsca szcze-gólnie wtedy, gdy osoba ta ma obowi¹zek uczyæ innych i dawaæ wiadectwo prawdzie22.
17 Prawda o wiêtoci ¿ycia i wynikaj¹ca z niej zasada jego nienaruszalnoci na gruncie
teolo-gii katolickiej ma swoje g³ówne ród³o w godnoci ka¿dego cz³owieka stworzonego na obraz Bo¿y i powo³anego do pe³ni ¿ycia w Bogu. Por. A. Rudziewicz, wiêtoæ ¿ycia, w: Encyklopedia
bioety-ki. Personalizm chrzecijañski. G³os Kocio³a, red. A. Muszala, Kraków 2005, s. 448-451.
18 Por. Etyka w medycynie. Ujêcie interdyscyplinarne, red. M.A. Monge, Warszawa 2012,
s. 328-329.
19 Por. E. Sgreccia, Dispensazione al pubblico dei mezzi contraccettivi e/o abortivi, „Medicina
e Morale” 4 (1989), s. 744-746.
20Nale¿a³oby rozwa¿yæ mo¿liwoæ umieszczenia na recepcie informacji o przeznaczeniu
ta-kiego rodka, jak to jest czêciowo realizowane w Wielkiej Brytanii.
21Takie informowanie mia³oby odbywaæ siê w miejscu zapewniaj¹cym dyskrecjê, np. przy
oddzielnym okienku. Opinie niektórych teologów na temat sprzeciwu sumienia farmaceutów za-mieszczone s¹ na Forum Bioetycznym Stowarzyszenia Teologów Moralistów, http://teologiamoral-na.pl/forum-bioetyczne/sprzeciw-sumienia-farmaceutow/ [dostêp 17.11.2013].
22 Por. W.E. May, The Quandry of Catholic pharmacists, Is it moral to sell contraceptices,
abortifacients?, Washington 16.02.2011, http://www.
Wydaje siê jednak, ¿e mimo trudnoci z tym zwi¹zanych nie powinno siê odmawiaæ farmaceutom prawa do sprzeciwu sumienia w odniesieniu do sprzeda-¿y rodków stosowanych w tzw. regularnej antykoncepcji. Powinno siê raczej poszukiwaæ rozwi¹zañ, które pomog³yby zachowaæ szacunek dla przekonañ za-równo zg³aszaj¹cego siê pacjenta, jak te¿ farmaceuty.
2. INNE PRODUKTY BÊD¥CE PRZEDMIOTEM
SPRZECIWU SUMIENIA FARMACEUTÓW
W przypadku uczestniczenia farmaceutów w dystrybucji lub przygotowaniu rodków s³u¿¹cych do przeprowadzenia eutanazji czy te¿ wspomaganego samo-bójstwa na ogó³ przyznaje siê farmaceutom prawo do sprzeciwu sumienia. Takie podejcie uzasadnia siê tym, ¿e praktyk tych w odró¿nieniu od antykoncepcji nie zalicza siê do standardowej opieki medycznej23. W sytuacji koniecznoci
przy-gotowywania przez farmaceutów specyfików u¿ywanych do przeprowadzania aborcji farmakologicznej, eutanazji lub wspomaganego samobójstwa istnieje obo-wi¹zek moralny sprzeciwu sumienia, gdy¿ jest to wspó³udzia³ w zabiciu niewin-nego cz³owieka, a takie wspó³dzia³anie jest zawsze moralnie niedopuszczalne24.
W technikach wspomaganego rozrodu w celu pozyskania komórek jajowych potrzebnych do przeprowadzenia zap³odnienia pozaustrojowego stosuje siê leki, których na ogó³ u¿ywa siê do leczenia niep³odnoci oraz w terapii innych scho-rzeñ, np. nowotworów. Problem mo¿e pojawiæ siê w aptece po³o¿onej niedaleko orodka zajmuj¹cego siê procedur¹ in vitro lub aptece szpitalnej, która mia³aby zaopatrywaæ w te leki oddzia³ zajmuj¹cy siê sztuczn¹ prokreacj¹. W odniesieniu do szczepionek wyprodukowanych na bazie linii komórkowych pochodz¹cych z abortowanych p³odów ludzkich farmaceuta mo¿e uczestniczyæ w ich dystrybu-cji w sytuadystrybu-cji, gdy nie ma na rynku alternatywnych szczepionek otrzymanych w sposób niebudz¹cy w¹tpliwoci etycznych, uznaj¹c ten wspó³udzia³ za „nie-sprawiedliwy przymusowy wybór, który musi byæ usuniêty tak szybko jak jest to mo¿liwe25. Niemniej jednak farmaceuci, jako specjalici od leków, jak te¿ ich
organizacje zawodowe, zw³aszcza katolickie, powinni czuæ siê zobowi¹zani do informowania spo³eczeñstwa o nieetycznym pochodzeniu niektórych szczepionek oraz do podjêcia aktywnych dzia³añ maj¹cych na celu wyeliminowanie takiego stanu rzeczy (np. poprzez organizowanie skutecznych protestów).
23 Por. M. Wicclair, Pharmacies, pharmacists and conscientious objection, Kennedy Institute
of Ethics Journal 16 (2006), z. 3, s. 225-250.
24 Por. Jan Pawe³ II, Evangelium vitae 65-73.
25 Por. The Pontifical Academy for Life, Moral reflections on vaccines prepared from cells
derived from aborted human fetuses (09.06.2005 r.), „The National Catholic Bioethics Quarterly” 6
Zastrze¿enia moralne budzi równie¿ sprzeda¿ rodków psychotropowych osobom uzale¿nionym, szczególnie tam gdzie s¹ dopuszczone do obrotu tzw. lekkie narkotyki”. Antony Fisher jako przyk³ad niedopuszczalnej wspó³pracy materialnej podaje przypadek farmaceuty sprzedaj¹cego substancje uzale¿niaj¹-ce osobom podejrzanym o ich nadu¿ywanie26. Liberalizacja dostêpu do
narkoty-ków nie rozwi¹zuje problemów uzale¿nieñ rodkami odurzaj¹cymi, ale jest ra-czej utwierdzaniem czy te¿ promowaniem z³ego zachowania, jakim jest uzale¿nienie27. Pracownicy s³u¿by zdrowia bardziej ni¿ inni s¹ powo³ani do
prze-ciwdzia³ania dramatowi narkomanii, dlatego te¿ ich uczestniczenie w rozpo-wszechnianiu rodków uzale¿niaj¹cych mo¿e byæ przyczyn¹ zgorszenia i nieczy-telnego wiadectwa28.
3. SPRZECIW SUMIENIA FARMACEUTÓW WYRAZEM POSZANOWANIA
GODNOCI LUDZKIEJ
Sprzeciw farmaceutów wobec sprzeda¿y rodków mog¹cych wp³ywaæ na pocz¹tek i koniec ¿ycia ludzkiego wynika g³ównie z wra¿liwoci ich sumieñ na godnoæ osoby w jej najbardziej newralgicznych fazach, jakimi s¹ stadia po-cz¹tkowe oraz okres poprzedzaj¹cy jej naturaln¹ mieræ29. Poza tym farmaceuta
wiadomy z³a moralnego, jakie niesie za sob¹ powszechne stosowanie antykon-cepcji, tak w wymiarze jednostkowym osób stosuj¹cych te rodki jak i spo-³ecznym, ponadto wiadomy skutków jej stosowania w sferze psychologicznej i duchowej30, poprzez zastosowanie klauzuli pragnie wyraziæ swój moralny
sprze-ciw wobec praktyk, w których nie chce uczestniczyæ ze wzglêdu na z³o, które za sob¹ nios¹. Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e farmaceuta odmawiaj¹cy wydania rod-ków antykoncepcyjnych z jednej strony nie zgadza siê na z³o wynikaj¹ce z ich
26 Por. A. Fisher, Cooperation in evil: understanding the issues, w: H. Watt, Cooperation,
Complicity and Conscience. Problems in healthcare, science, law and public policy, London 2005,
s. 33.
27 Uzale¿nienie jest ciê¿kim wykroczeniem przeciw poszanowaniu zdrowia i ¿ycia cz³owieka.
Por. Katechizm Kocio³a katolickiego 2291.
28 Szerzej na temat zasadnoci i skutków dopuszczalnoci do wolnej sprzeda¿y narkotyków
pisze biskup A.F. Dziuba w: A.F. Dziuba, S³u¿yæ ¿yciu, Niepokalanów 2012, s. 201-213.
29Ka¿da istota ludzka od poczêcia (równie¿ embrion ludzki) a¿ po naturaln¹ mieræ ma
god-noæ osoby, por. Kongregacja Nauki Wiary, Dignitas personae 1; 5. Papie¿ Benedykt XVI naucza, ¿e od pierwszej chwili ¿ycie ludzkie znamionuje to, ¿e jest ono ¿yciem ludzkim, a zatem zawsze, wszêdzie i mimo wszystko jest obdarzone godnoci¹. Por. Benedykt XVI, Bioetyka i naturalne
prawo moralne. Przemówienie z okazji zgromadzenia ogólnego Papieskiej Akademii „Pro Vita” (13.02.2010 r.), „L’Osservatore Romano” (Pl) 5 (2010), s. 20.
30 Negatywn¹ ocenê i moraln¹ niegodziwoæ antykoncepcji na p³aszczynie zdrowotnej,
spo-³ecznej, psychologicznej, antropologicznej i etyczno-moralnej szerzej przedstawi³ J. Orzeszyna w: J. Orzeszyna, Antykoncepcja, w: Encyklopedia bioetyki. Personalizm chrzecijañski. G³os Ko-cio³a, red. A. Muszala, Radom 2005, s. 37-45.
stosowania (rani¹ce i krzywdz¹ce tych, którzy je stosuj¹, oraz innych, w tym tak-¿e ewentualnie poczête istoty ludzkie), a z drugiej strony ze wzglêdu na godnoæ swojej osoby31 domaga siê, by nie przymuszano go do dzia³añ sprzecznych z
sumieniem. Jan Pawe³ II taki przymus uznaje za straszn¹ krzywdê, gorsz¹ od zadania mierci fizycznej32. Akt przymusu do dzia³añ niezgodnych z sumieniem
³¹czy w sobie zewnêtrzne naruszenie godnoci poprzez przedmiotowe traktowa-nie osoby oraz wewnêtrzne poprzez ostateczne wykonatraktowa-nie czynu z³ego, co jest potocznie okrelane jako ³ a m a n i e s u m i e n i a. Przymuszanie osoby do dzia-³ania wbrew sumieniu degraduje j¹ do roli przedmiotu, a nieraz tylko do narzê-dzia, natomiast dziêki swej osobistej godnoci jest ona „zawsze w a r t o c i ¹ w s o b i e i p r z e z s i ê, i wymaga, by traktowano j¹ jako tak¹, nigdy za jako przedmiot, który mo¿na u¿yæ, narzêdzie czy rzecz33. Takie odniesienie do
oso-bywynika z podstawowego nakazu moralnego, by mi³owaæ i szanowaæ osobê jako cel, a nigdy jako zwyk³y rodek dzia³ania34. Cz³owiek, postêpuj¹c
sprzecz-nie z g³osem w³asnego sumienia wzywaj¹cego go do dobra, rani samego siebie. W tej sytuacji, zdaniem Benedykta XVI, ca³a osoba ludzka, w ka¿dym aspekcie jej istnienia (podobnie jak przez grzech) zostaje g³êboko zraniona35.
Analogicznie proponowany przez wielu wymóg skierowania pacjenta do in-nej osoby lub apteki w przypadku odmowy realizacji recepty na moralnie niego-dziwy rodek stawia farmaceutê w sytuacji, w której jest traktowany jako rodek do celu, a nie jako osoba. Karen Brauer, przewodnicz¹ca amerykañskiego stowa-rzyszenia Pharmacists for Life uwa¿a, ¿e nie ma ró¿nicy pomiêdzy bezpored-nim wydaniem takiego rodka (np. tabletki „po”) a pomoc¹ w jego dostarczeniu poprzez wskazanie innej osoby, która tego dokona: To jest tak samo, jak by siê powiedzia³o: Ja nie zabijam ludzi osobicie, ale mogê ci poleciæ faceta z pocz¹t-ku ulicy, który to zrobi. Co oznacza to powiedzenie? Ja nie zabijê twego mê¿a, ale znam kumpla, który to zrobi. To jest ta sama rzecz36.
31 ¯ycie moralne wiadczy o godnoci osoby, która za pomoc¹ rozumu poznaje g³os Boga
przynaglaj¹cego j¹ do czynienia dobra, a unikania z³a. Por. Katechizm Kocio³a katolickiego 1706.
32 Jan Pawe³ II uwa¿a, ¿e ³amanie sumienia jest straszn¹ krzywd¹ wyrz¹dzon¹ cz³owiekowi
[…] jest poniek¹d gorsze od zadawania mierci fizycznej, od zabijania”. Przymuszanie do dzia³a-nia wbrew wewnêtrznemu przekonaniu nawet pod zagro¿eniem utraty pracy, zdaniem Jana Paw³a II, uderza w ludzk¹ godnoæ i ³amie podstawowe prawo cz³owieka zagwarantowane w konstytucjach i umowach miêdzynarodowych. Por. Jan Pawe³ II, Niedzielna modlitwa Maryjna (10.01.1982 r.), Koció³ S³owa Wcielonego, w: Jan Pawe³ II, Dzie³a zebrane, t. XV: Modlitwy i rozwa¿ania, cz. 1:
Niedzielna modlitwa maryjna 1978-1992, Kraków 2009, s. 234.
33Jan Pawe³ II, Christifideles laici 37. 34 Ten¿e, Veritatis splendor 48.
35 Por. Benedykt XVI, Gdy cz³owiek postêpuje wbrew sumieniu, rani samego siebie.
Przemó-wienie z okazji zgromadzenia generalnego Papieskiej Akademii „Pro Vita” (26.02.2011 r.), „L’Os-servatore Romano” (Pl) 4 (2011), s. 15.
36 Cytat za: R. Stein, Pharmacists’ rights at front of new debate, „Washington Post” 2005
[do-4. NIEPOS£USZEÑSTWO WOBEC NIEMORALNEGO PRAWA
Farmaceuta rozpoznaj¹cy w swoim sumieniu prawdê o dzia³aniu rodków antykoncepcyjnych i chc¹cy postêpowaæ zgodnie z nauk¹ Kocio³a stoi wobec dylematu wyboru pos³uszeñstwa prawu nakazuj¹cemu mu ich udostêpnianie albo pos³uszeñstwa prawu Bo¿emu. Mo¿e wiêc znaleæ siê w sytuacji koniecznoci wyboru pomiêdzy wiernoci¹ zasadom moralnym a uleg³oci¹ wobec ¿¹dañ pa-cjentów, lojalnoci¹ wobec obowi¹zuj¹cego go prawa farmaceutycznego oraz swoich prze³o¿onych. Katoliccy farmaceuci, tak jak inni pracownicy medyczni, poprzez wezwania zawarte w wypowiedziach papie¿y oraz dokumentach Kocio-³a s¹ zobligowani do wyra¿enia sprzeciwu wobec stosowania rodków lub pro-cedur, które mog¹ wp³ywaæ na pocz¹tek lub koniec ludzkiego ¿ycia.
Jan Pawe³ II odpowiedzialnoci¹ za aborcjê (dzia³aniem aborcyjnym jest tak-¿e u¿ywanie ró¿nych rodków przeciwdzia³aj¹cych zagnie¿dtak-¿eniu siê embrio-nu37) obarcza³ nie tylko matkê i ojca dziecka, ale równie¿ pracowników s³u¿by
zdrowia, którzy „oddaj¹ na s³u¿bê mierci wiedzê i umiejêtnoci zdobyte po to, by broniæ ¿ycia38. Krytykowa³ relatywizm etyczny, który odrzucaj¹c
obiektyw-ne prawo moralobiektyw-ne, sk³ania ludzi do oddzielania sfery osobistego sumienia od sfe-ry aktywnoci publicznej czy te¿ zawodowej (czyli do stosowania innych norm moralnych publicznie, a innych prywatnie). Takie rozwi¹zanie proponuje farma-ceutom Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka, do którego odwo³ali siê francuscy farmaceuci ukarani grzywn¹ za odmowê sprzeda¿y rodków antykoncepcyj-nych39.
stêp 29.08.2013], t³um. M. Prusak, tekst oryginalny: “That’s like saying, ‘I don’t kill people myself but let me tell you about the guy down the street who does.’ What’s that saying? ‘I will not off your husband, but I know a buddy who will?’ It’s the same thing”.
37 Kongregacja Nauki i Wiary w instrukcji dotycz¹cej niektórych problemów bioetycznych
Dignitas personae precyzuje: stosowanie rodków «przechwytuj¹cych» wychwytuj¹cych em-brion przed zagnie¿d¿eniem wchodzi w zakres aborcji. Do najbardziej znanych rodków „prze-chwytuj¹cych” zalicza tzw. „pigu³kê po” oraz wk³adki domaciczne. Podkrela te¿, ¿e chocia¿ ich stosowanie nie oznacza, ¿e powoduj¹ one aborcjê za ka¿dym razem, gdy siê je stosuje, równie¿ dlatego, ¿e nie po ka¿dym stosunku p³ciowym dochodzi do zap³odnienia, to u osób, które chc¹ uniemo¿liwiæ implantacjê embrionu, który ewentualnie zosta³ poczêty, i w tym celu prosz¹ o tego rodzaju rodki farmakologiczne b¹d je przepisuj¹, w ogólnym nastawieniu wystêpuje zamiar abor-cji. Por. Kongregacja Nauki i Wiary, Dignitas personae 23.
38Jan Pawe³ II, Evangelium vitae 59.
39Trybuna³ orzek³, ¿e dopóki sprzeda¿ rodków antykoncepcyjnych jest legalna i odbywa siê
tylko w aptekach, to farmaceuci nie mog¹ dawaæ pierwszeñstwa swoim przekonaniom religijnym i narzucaæ ich innym poprzez odmowê sprzeda¿y tych rodków, mog¹ natomiast uzewnêtrzniaæ swoje przekonania religijne w ró¿noraki sposób poza sw¹ dzia³alnoci¹ zawodow¹. Por. Pichon and
Sajous vs France. European Court of Human Rights, application no. 49853/99. Admissibility
deci-sion, Oct 2, 2001, http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-22644#{%22itemid %22:[%22001-22644%22]} [dostêp 17.11.2013].
Jan Pawe³ II potêpia³ tak¿e kierowanie siê wol¹ wiêkszoci w uznaniu norm moralnych, a tak¿e przyznanie absolutnej autonomii jednostce40. Przypomina³, ¿e
zadanie prawa cywilnego jest inne ni¿ prawa moralnego i nie mo¿e ono w ¿adnej dziedzinie zast¹piæ sumienia ani narzucaæ norm, które przekraczaj¹ jego kom-petencje [ ], w³adza pañstwowa nie mo¿e te¿ uznaæ, ¿e jest prawem jednostek nawet jeli stanowi³yby one wiêkszoæ spo³eczeñstwa zniewa¿anie innych osób przez ³amanie ich tak podstawowego prawa, jakim jest prawo do ¿ycia41.
Jan Pawe³ II odwo³a³ siê do encykliki Pacem in terris, w której Jan XXIII na-ucza³, ¿e jeli sprawuj¹cy w³adzê w pañstwie wydaj¹ prawa, wzglêdnie nakazuj¹ co wbrew woli Bo¿ej (porz¹dkowi duchowemu”), to prawa w ten sposób usta-nowione nie zobowi¹zuj¹ obywateli42. Wynika to ju¿ z nauki wiêtego Tomasza
z Akwinu, który pisa³, ¿e prawo ludzkie ma moc obowi¹zuj¹c¹, jeli jest zgodne z prawym rozumem i wyp³ywa z prawa wiecznego. W innym miejscu Akwinata wskaza³, ¿e jeli prawo sprzeciwia siê prawu naturalnemu, to nie jest ju¿ prawem, ale jego wypaczeniem43.
Jan Pawe³ II doda³, ¿e prawa cywilne wystêpuj¹ce przeciw ¿yciu ludzkiemu przestaj¹ byæ prawdziwym prawem moralnie obowi¹zuj¹cym i nie tylko nie s¹ wi¹¿¹ce dla sumienia, ale wrêcz stawiaj¹ cz³owieka wobec powa¿nej powinno-ci przeciwstawienia siê im poprzez sprzeciw sumienia. Wzywaj¹c do takiej po-stawy, papie¿ by³ wiadomy, ¿e sprzeciw ten mo¿e wymagaæ podjêcia bolesnych decyzji prowadz¹cych do rezygnacji z osi¹gniêtej pozycji zawodowej czy te¿ wyrzeczenia siê s³usznych oczekiwañ zwi¹zanych z przysz³¹ karier¹44. Podobnie
do wyra¿ania niepos³uszeñstwa wobec niemoralnego prawa wzywaj¹ autorzy deklaracji Questio de abortu oraz watykañskiej Karty Pracowników S³u¿by Zdro-wia45. Papieska Akademia ¯ycia zobowi¹zuje lekarzy i innych pracowników
s³u¿by zdrowia do wyra¿enia obiekcji sumienia w przypadku przymuszania ich do podawania kobietom tzw. tabletki „dzieñ po”46.
Papie¿ Benedykt XVI uwa¿a, ¿e nale¿y farmaceutom przyznaæ prawo do sprzeciwu sumienia, by mogli w ten sposób unikn¹æ wspó³udzia³u, bezpored-niego lub poredbezpored-niego, w dostarczaniu produktów pozwalaj¹cych wprowadzaæ w ¿ycie decyzje jednoznacznie niemoralne, jak aborcja czy eutanazja47. Jan
Pa-40 Por. Jan Pawe³ II, Evangelium vitae 69-70. 41Tam¿e 71.
42 Por. Jan XXIII, Pacem in terris 51.
43 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, Prawo, I-II, q. 90–105, t. 13, t³um. P. Be³ch,
Londyn 1986, s. 24-25; 40-41.
44 Por. Jan Pawe³ II, Evangelium vitae 73-74.
45 Por. Kongregacja Nauki Wiary, Questio de abortu 22; Karty Pracowników S³u¿by Zdrowia
143.
46 Por. Papieska Akademia „Pro Vita”, Rozpowszechnianie, przepisywanie i przyjmowanie
pi-gu³ki wczesnoporonnej jest absolutnie niegodziwe, s. 526.
uczest-we³ II podkrela³, ¿e Koció³ potrzebuje wiadectwa farmaceutów, które mo¿e wyra¿aæ siê w dzia³aniach skierowanych do w³adz publicznych w celu uznania w normach prawnych sakralnego i nienaruszalnego charakteru ¿ycia, i tego wszystkiego, co mo¿e przyczyniæ siê do polepszenia jego fizycznej, psychologicz-nej i duchowej kondycji48. Farmaceuci powinni równie¿ w przypadku
ogranicze-nia prawa do sprzeciwu sumieogranicze-nia podj¹æ staraogranicze-nia zmierzaj¹ce do usankcjonowa-nia go na poziomie ustawowym, tak by mogli pracowaæ zgodnie z sumieniem. Pozostaje im te¿ w niektórych sytuacjach zawodowych pod¹¿anie za ci¹gle aktu-alnym wiadectwem aposto³ów g³osz¹cym, ¿e bardziej trzeba s³uchaæ Boga ni¿ ludzi49.
5. ZAGRO¯ENIA WYNIKAJ¥CE ZE ZGODY NA WSPÓ£UDZIA£ W Z£U
Farmaceuta sprzeciwiaj¹cy siê stosowaniu antykoncepcji oraz wiadomy jej z³o¿onego mechanizmu dzia³ania (w tym mo¿liwego dzia³ania w pierwszym eta-pie ¿ycia cz³owieka), uczestnicz¹c w jej dystrybucji, wspó³uczestniczy w sposób poredni i materialny50w grzechu aborcji i antykoncepcji (poprzez dostarczanierodków utrudniaj¹cych zagnie¿d¿enie zarodka – i/ lub przeciwdzia³aj¹cych za-p³odnieniu). Poredni materialny wspó³udzia³ mo¿e byæ pod pewnymi warunkami usprawiedliwiony, natomiast niedopuszczalne jest zawsze formalne wspó³dzia³a-nie. Formalny wspó³udzia³ oznacza zaakceptowanie (czyli poparcie niemoralnej intencji) ze strony osoby wspó³dzia³aj¹cej tego, co robi osoba dokonuj¹ca czynu niemoralnego. W takim wypadku osoba bezporednio lub porednio wspó³dzia-³aj¹ca w wykonaniu tego czynu bierze na siebie tak¹ sam¹ odpowiedzialnoæ, jak¹ jest obarczony g³ówny sprawca. Nale¿y dodaæ, ¿e wspó³praca materialna mo¿e byæ te¿ niedopuszczalna w sytuacji, gdy dotyczy to powa¿nego ataku na ¿ycie ze wzglêdu na wartoæ, jak¹ ono stanowi51. Dopuszczalny akt
wspó³udzia-ników Miêdzynarodowego Kongresu Farmaceutów Katolickich (29.10.2007 r.), „L’Osservatore Romano” (Pl) 12 (2007), s. 22.
48 Por. Jan Pawe³ II, Przemówienie do uczestników Narodowego Kongresu Katolickiego
Stowa-rzyszenia Farmaceutów W³oskich (29.01.1994 r.), Forum Bioetyczne Stowarzyszenia Teologów
Mo-ralistów, http://teologiamoralna.pl/wp-content/uploads/2012/04/JP-II-1994.pdf [dostêp 04.09.2013].
49 Dz 5,29.
50 Udzia³ materialny oznacza, ¿e wspó³dzia³aj¹cy nie podziela w ¿adnym stopniu z³ej intencji
g³ównego sprawcy i jest przeciwny jej realizacji, natomiast poredni oznacza, ¿e wspó³dzia³aj¹cy nie ma udzia³u w samej czynnoci z³ej, a tylko w tym, co s³u¿y jej przygotowaniu, na przyk³ad w przypadku farmaceuty bêdzie to dostarczenie produktów, które umo¿liwiaj¹ pope³nienie niemo-ralnego dzia³ania.
51Odnosi siê to do kategorii czynów, które s¹ zawsze i same z siebie wewnêtrznie z³e
niele¿nie od intencji osoby dzia³aj¹cej i od okolicznoci. Do takich czynów Jan Pawe³ II zalicza³ za-bójstwa, ludoza-bójstwa, spêdzanie p³odu, eutanazjê i dobrowolne samobójstwo. Por. Jan Pawe³ II,
³u materialnego musi byæ sam w sobie dobry lub przynajmniej obojêtny, ma byæ spe³niony z dobr¹ intencj¹, z odpowiednio wa¿nej przyczyny i nie dlatego, by pomóc drugiemu do z³a (grzechu). Nale¿y te¿ rozpatrywaæ skutki tego wspó³u-dzia³u, czyli o ile bêdzie ciê¿szy grzech, do którego doprowadzi to wspó³dzia³a-nie; o ile mniej prawdopodobny bêdzie grzech drugiego cz³owieka, jeli nie bê-dzie tego wspó³udzia³u; jak bliskie jest to wspó³dzia³anie w relacji do cudzego grzechu; jak dalece ów grzech narusza sprawiedliwoæ i prawa osób trzecich52.
Obecnie farmaceutê pracuj¹cego w aptece zobowi¹zuje siê do dystrybucji rodków, których stosowanie (np. pigu³ki po) mo¿e naruszaæ prawo podstawo-we, jakim jest prawo do ¿ycia ewentualnie poczêtego dziecka. Tym samym przy-musza siê go do wspó³udzia³u w dzia³aniach wykraczaj¹cych przeciw prawu do ¿ycia. Waga takiego wspó³udzia³u jest niewspó³miernie wysoka w stosunku do innych dóbr naruszonych (np. prawa do dostêpu do legalnie dopuszczonych do obrotu rodków farmaceutycznych). Na ile wiêc farmaceuta i w przypadku ja-kich rodków mo¿e uznaæ, ¿e w jego sytuacji obowi¹zek utrzymania siebie i rodziny, a wiêc nienara¿enie siê na utratê pracy, jest na tyle wa¿n¹ przyczyn¹, by usprawiedliwiæ poredni materialny (niepodzielaj¹cy intencji sprawcy) udzia³ w tych dzia³aniach? Czy sam obowi¹zek wype³niania prawa jest wystar-czaj¹cym argumentem, by uznaæ ten wspó³udzia³ za moralnie dopuszczalny? Inna jest te¿ sytuacja farmaceuty bêd¹cego w³acicielem apteki czy te¿ jej kie-rownikiem, a inna farmaceuty bêd¹cego pracownikiem apteki. Na podstawie wiadectw farmaceutów mo¿na stwierdziæ, ¿e niektórzy z nich godz¹ siê na wspó³udzia³ w dzia³aniach przez siebie nieakceptowanych ze strachu przed utrat¹ pracy. Dzieje siê tak równie¿ na skutek lêku przed ocen¹ innych czy te¿ przed wymianiem i odrzuceniem zarówno ze strony pacjentów, jak i rodowi-ska zawodowego. Niektórzy natomiast, pomimo ¿e inni usprawiedliwiaj¹ ten wspó³udzia³, czuj¹ siê wspó³winni temu, ¿e za ich porednictwem mo¿e byæ zabijane poczête dopiero ¿ycie ludzkie.
Niew¹tpliwie w niektórych sytuacjach trudno jest z matematyczn¹ pewno-ci¹ rozs¹dziæ, gdzie le¿y granica pomiêdzy tym, co dopuszczalne, a tym, co ju¿ niedopuszczalne. Wiêkszoæ teologów przychyla siê do tego, ¿e farmaceuta nie powinien nawet za cenê utraty pracy rezygnowaæ z wyra¿enia sprzeciwu sumie-nia wobec sprzeda¿y rodków, które ze swej natury nie maj¹ innego celu jak grzech (np. tabletek „po”). Stanowisko to wzmacnia niedaj¹ca siê wykluczyæ mo¿liwoæ zniszczenia ludzkiego ¿ycia podczas ich stosowania. W odniesieniu do sprzeda¿y zwyk³ych rodków antykoncepcyjnych zdania teologów s¹ po-dzielone, niektórzy bardziej ni¿ inni s¹ sk³onni w pewnych okolicznociach taki wspó³udzia³ usprawiedliwiæ. Wydaje siê jednak, ¿e ka¿dy taki usprawiedliwiony wspó³udzia³ nale¿a³oby traktowaæ jako przymusowy i niesprawiedliwy wybór
(podobnie jak w przypadku wczeniej omawianych szczepionek), który powinien byæ w miarê mo¿liwoci usuniêty. Jednoczenie powinien on zobowi¹zywaæ far-maceutów do starañ o zmianê tej sytuacji. W ka¿dym przypadku nale¿y równie¿ wzi¹æ pod uwagê niebezpieczeñstwo przerodzenia siê wspó³pracy materialnej w formaln¹, poniewa¿ czêsto powtarzana wspó³praca poprzez przyzwyczajenie mo¿e z czasem prowadziæ do zobojêtnienia wobec z³a. Miêdzy innymi z tego powodu powinno siê unikaæ jakiegokolwiek wspó³udzia³u w z³u53.
6. WEZWANIE DO WIADECTWA
Wspó³dzia³anie w czynach skierowanych przeciw ¿yciu mo¿e byæ odebrane lub prze¿ywane przez samego farmaceutê jako sprzeniewierzenie siê swemu zawodowemu powo³aniu, które wyra¿a siê w dzia³aniu na rzecz poprawy zdro-wia i ochrony ¿ycia ludzkiego. Podobnie zgoda farmaceuty na wspó³udzia³ materialny w dystrybucji rodków godz¹cych w ¿ycie ludzkie mo¿e byæ za-przeczeniem jego edukacyjnej roli wobec spo³eczeñstwa i wynikaj¹cej z niej od-powiedzialnoci. Informacyjne i wychowawcze zadanie farmaceuty w szczegól-ny sposób podkreli³ papie¿ Benedykt XVI:
Wobec pacjentów [farmaceuci] powinni spe³niaæ rolê edukacyjn¹, ucz¹c w³aciwego stosowania lekarstw, a zw³aszcza informuj¹c o etycznych implikacjach u¿ywania nie-których z nich. W tej dziedzinie nie wolno usypiaæ sumieñ, na przyk³ad pomijaj¹c milczeniem skutki dzia³ania substancji aktywnych, które maj¹ uniemo¿liwiaæ za-gnie¿d¿enie siê embrionu lub skróciæ ¿ycie cz³owieka. Farmaceuta powinien zachê-caæ wszystkich do kierowania siê g³êboko ludzkimi uczuciami, a¿eby ka¿da istota by³a objêta ochron¹ od chwili poczêcia a¿ do naturalnej mierci, a lekarstwa spe³nia-³y naprawdê rolê terapeutyczn¹54.
Warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e sprzeciw sumienia pracowników s³u¿by zdrowia ma du¿e znaczenie spo³eczne poprzez obna¿enie niesprawiedliwoci prawa dopuszczaj¹-cego dzia³anie przeciwko niewinnej istocie ludzkiej55, jak równie¿ przeciwko
prawdziwemu dobru kobiety.
W przypadku dobrowolnej wspó³pracy materialnej nale¿y zawsze rozwa¿yæ mo¿liwoæ wywo³ania zgorszenia, które jest szczególnie ciê¿kie, gdy dotyczy osób, które z racji pe³nionych funkcji s¹ zobowi¹zane do uczenia i
wychowywa-53 Wiêcej na ten temat pisze A. Fisher w: A. Fisher, Co-operation in evil, Catholic Medical
Quarterly 44 (1994), s. 15-22.
54 Por. Benedykt XVI, Farmaceuta ma prawo do sprzeciwu sumienia, Przemówienie do
uczest-ników Miêdzynarodowego Kongresu Farmaceutów Katolickich (29.10.2007 r.), „L’Osservatore Romano” (Pl) 12 (2007), s. 22.
nia innych56. W przypadku farmaceutów ich wspó³udzia³ w dystrybucji rodków
antykoncepcyjnych, w tym skierowanych przeciw ¿yciu, mo¿e wzmacniaæ akcep-tacjê dla z³ych praktyk, które nie powinny mieæ miejsca, a odmowa wspó³udzia-³u mog³aby przyczyniæ siê do zastanowienia siê, a nawet zmiany postêpowania niektórych osób. Sytuacja taka mo¿e tak¿e os³abiæ ich osobiste wiadectwo, do jakiego s¹ powo³ani, czyni¹c ich nieczytelnymi znakami.
Ka¿dy cz³owiek niezale¿nie od wykonywanego zawodu jest wezwany do wiadczenia o prawdzie moralnej. Jan Pawe³ II, pomimo i¿ przyznawa³, ¿e do mêczeñstwa – najwy¿szego wiadectwa o prawdzie moralnej – wezwani s¹ sto-sunkowo nieliczni, to jednak uwa¿a³, ¿e „istnieje obowi¹zek wiadectwa, które wszyscy chrzecijanie winni byæ gotowi sk³adaæ ka¿dego dnia nawet za cenê cier-pieñ i wielkich ofiar”57. Potwierdza³ to równie¿ w odniesieniu do katolickich
far-maceutów, których przynagla³ do niewzruszonego trwania w wiernoci warto-ciom ewangelicznym58 oraz do tego, by byli rozpoznawani w spo³eczeñstwie
nie tylko jako osoby kompetentne, ale równie¿ jako wiadkowie wiary59. Trudne
wiadectwo absolutnego charakteru dobra moralnego jest mo¿liwe dziêki ³asce Bo¿ej60, dlatego te¿ nie nale¿y baæ siê dawania wiadectwa, ale odwa¿nie d¹¿yæ
do pe³nej miary cz³owieczeñstwa61.
PODSUMOWANIE
Z ca³¹ pewnoci¹ dalszego pog³êbienia wymaga teologiczny aspekt sprzeci-wu sumienia farmaceutów. Ramy niniejszego tekstu nie pozwalaj¹ odpowiedzieæ na wszystkie pytania nurtuj¹ce sumienia farmaceutów. Wydaje siê jednak, ¿e w wietle tego, co przedstawiono, nale¿a³oby przyj¹æ, ¿e obowi¹zkiem powinno byæ odwo³anie siê przez katolickich farmaceutów do klauzuli sumienia w przypadku nakazu dystrybucji rodków poprzez swe dzia³anie naruszaj¹cych fundamental-ne prawo do ¿ycia (tabletek „po, wk³adek domacicznych, rodków stosowanych w eutanazji i wspomaganym samobójstwie). W sytuacji za zobowi¹zywania far-maceutów do wspó³udzia³u w z³u moralnym, jakim jest stosowanie antykoncep-cji, wyra¿anie obiekcji sumienia powinno byæ prawem uznanym przez innych.
56 Katechizm Kocio³a katolickiego 2285. 57Jan Pawe³ II, Veritatis splendor 95.
58 Por. Jan Pawe³ II, Przemówienie do uczestników Narodowego Kongresu Katolickiego
Sto-warzyszenia Farmaceutów W³oskich (29.01.1994 r.), Forum Bioetyczne Stowarzyszenia Teologów Moralistów, http://teologiamoralna.pl/wp-content/uploads/2012/04/JP-II-1994.pdf [dostêp 04.09. 2013].
59 Por. tam¿e.
60 Por. Jan Pawe³ II, Veritatis splendor 93.
61Ten¿e, Homilia w czasie Liturgii S³owa odprawionej przed Kocio³em Braci Polskich
Mê-czenników w Gorzowie Wielkopolskim (02.06.1997 r.), w: ten¿e, Dzie³a zebrane, t. 9: Homilie
W kontekcie ca³ociowego spojrzenia na cz³owieka, przy uwzglêdnieniu jego ludzkiej i egzystencjonalnej kondycji oraz jego indywidualnej drogi ducho-wej, usprawiedliwiony wspó³udzia³ w z³u nie rozwi¹zuje w pe³ni kwestii sprze-ciwu sumienia farmaceutów. W niektórych sytuacjach nale¿a³oby go raczej uznaæ za pewien warunkowy i przejciowy etap. Oznacza to, ¿e powinien on byæ trak-towany jako tymczasowy, niesprawiedliwy i przymusowy wybór, który powinien byæ z czasem wyeliminowany. Takie podejcie równoczenie zobowi¹zuje farma-ceutów katolickich do zaanga¿owania w zmianê tego stanu rzeczy poprzez po-szukiwanie rozwi¹zañ szanuj¹cych ich przekonania (jak równie¿ pacjentów) tak na poziomie ustawowym, jak i w samym miejscu pracy. Do tego nale¿a³oby do-daæ równie¿ wymóg dzia³añ skierowanych na zwiêkszenie wiadomoci spo³e-czeñstwa w zakresie skutków stosowania etycznie kontrowersyjnych rodków.
SUMMARY
In modern society, many health care practitioners (including pharmacists) are called through the voice of conscience to defend the fundamental human right to life, as well as to protect the dignity of women. Christian pharmacists are forced to act against their personal beliefs, because to fulfill their obligation they have to distribute products which may influence the early stages of the developing human embryo by inhibiting its implantation in the uterus. Some pharmacists refuse to fill prescriptions for such products using the so called conscience clause even when there is a lack of legal protection. Often such difficult situations give rise to serious moral questions. Certainly, Christian pharmacists can help moral reflection, but the theological aspects of a pharmacists conscientious objection have not been sufficiently studied yet. Therefore, the discussion of this matter is not only necessary but urgent. First, the medical, psychological, social, and spiritual implications of the use of ethically questionable products are underlined. Subsequently, a pharmacists conscientious objections are considered in the context of the Catholic doctrine of cooperation in evil with particular reference to the evoking of scandal. Furthermore, the conflict between obeying Gods law and human law is presented. The conscientious objection of pharmacists is not only a mere gesture but an outstanding act of great value. Objection is raised by conscience in those situations where human dignity and human life are at risk. The importance of the requirement of testimony to moral truth as well as a spiritual union with God, the ultimate goal of human existence, is also emphasized. Additionally, pharmacists as medical specialists, have a professional and ethical responsibility toward their patients for what they dispense to them.
Keywords
Catholic pharmacist, pharmacy, contraception, conscientious objection, cooperation in evil, scandal, testimony, Catholic moral theology
