-47. Znaczenie i rola klauzuli sumienia w praktyce medycznej

(1)

(2)

.NAUKOWCY.ORG.PL 2 (16)/2017 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 2 (16)/2017 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 2 (16)/2017 .NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019

3-12. Depresja wśród studentów - występowanie i szkodliwość dla zdrowia

Maria Całka, Paweł J. Pawlica

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

1

3-21. Empatia i umiejętność jej okazywania wśród studentów medycyny

Maria Całka, Paweł J. Pawlica

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 22

-29. Heparyna w terapii psów

Angelika Has

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

30

-37. Syndrom falującej skóry kotów

Joanna Hordyńska

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

38

-47. Znaczenie i rola klauzuli sumienia w praktyce medycznej

Paweł J. Pawlica, Jakub Abramiuk, Marcin Burdzik, Maria Całka Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Uniwersytet Śląski w Katowicach

(3)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019

RedaktoR naczelny Mateusz Gortat

zastępca RedaktoRa naczelneGo agata kobyłka

RedaktoR techniczny paweł kuś

Rada naukowa:

dr anna stępniowska

(uniwersytet przyrodniczy w lublinie) dr n. wet. dariusz wolski

(uniwersytet przyrodniczy w lublinie) dr Mateusz Gortat

(stowarzyszenie Młodych naukowców) dr n. med Jerzy Bednarski

(uniwersytet medyczny w lublinie) pRoJekt okładki

Robert Giza

adRes do koRespondencJi stowarzyszenie Młodych naukowców

ul. wyżynna 20/56, 20-560 lublin e-mail: kontakt@naukowcy.org.pl

www.naukowcy.org.pl

odpowiedzialność za treść i materiały graficzne ponoszą autorzy.

(4)

streszczenie

D

epresja stanowi najczęściej spo- tykane zaburzenie psychiczne oraz wiodącą przyczynę niezdolności i niesprawności do pracy i nauki na świecie. Zmiana środowiska jakim jest rozpoczęcie studiów często w nowym miejscu i wśród nowych osób oraz akademicki rozkład dnia mogą indukować objawy depresji u studentów, którzy wcześniej nie prezentowali jej symptomów. Do głównych objawów depresji zaliczamy: obniżenie nastroju, anhedonię, uczu- cie wyczerpania i utraty energii oraz obniżenie aktywności ruchowej. Towarzyszy temu spowolnienie tempa myślenia, osłabienie pamięci i koncentracji. Depresja wpływa niekorzystnie na zdolność studentów do pracy, nauki, na in- terakcje z rówieśnikami i dbanie o siebie, a co za tym idzie znacząco zmniejsza jakość życia chorujących. Może być maskowana przez zaburzenia hipochondryczne, histeryczne i nadużywanie używek, pomimo występowania mało uchwytnych i słabo nasilonych objawów depresji. Wczesne zidentyfikowanie i kontrola zachorowań na depresję sprzyja właściwemu podejściu do chorującego. Depresja jest zaburzeniem psychicznym wymagającym specjalistycznego leczenia. Leczenie dzieli się na farmakologiczne i niefarmakologiczne. Najlepiej żeby oba rodzaje stosowane były jako wza- jemnie komplementarne. Dominującym nie-

farmakologicznym rodzajem leczenia depresji jest psychoterapia. Terapeutyczna skuteczność psychoterapii została potwierdzona przez wiele badań naukowych. Minimalizowanie szkodli- wych czynników zwiększających ryzyko zachorowania, takich jak m.in. stres, stany lękowe, dysfunkcje odżywiania, wycofanie społeczne i samotność powoduje opóźnienie wystąpienia depresji u studentów. Aby jednak było to możliwe niezbędna jest współpraca studenta z przedstawicielami specjalistycznej opieki z zakresu zdrowia psychicznego. Promocji zdrowia psychicznego, edukacji i profilaktyki służyć mogą realizowane na uczelniach warsztaty, treningi, szkolenia i wyjazdy integracyjne zwiększające emocjonalną i terapeutyczną sieć wsparcia dla studentów.

Depresja stanowi bardzo istotny problem indywidualnego zdrowia jednostki, którego stan przekłada się na zasoby społeczne, edukację, gospodarkę, system ochrony zdrowia i jakość życia w danym państwie.

Maria Całka

¹

Paweł J. Pawlica

²

1Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu

2Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Studium Doktoranckie Wydziału Lekarskiego w Katowicach e-mail: pawelpawlica@vp.pl

Depresja wśród studentów -

występowanie i szkodliwość dla zdrowia

Depression among students - prevalence and harm for health

S

łowa kluczowe: depresja, studenci, środowisko akademickie, choroby psychiczne, zdrowie publiczne.

S^tr. 3 - 12

(5)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 Mâria Câłka, Pâweł J. PâwliCa

students. Depression is a very significant indi- vidual health problem, which translates into social resources, education, economy, health care system and quality of life in a given country.

S^tr. 3 - 12

abstract

D

epression is the most common mental disorder and the leading cause of inability and disability to work and study in the world.

Chang of the environment starting studies, of- ten in a new place and among new people, as well as the academic schedule of the timetable, can induce symptoms of depression in students who have not previously presented them. The main symptoms of depression include: low mood, anhedonia, a feeling of exhaustion and loss of energy, and a decrease in physical ac- tivity. This is accompanied by a slowdown in thinking, weakening of memory and concen- tration. Depression adversely affects the students’ ability to work, study, interact with peers and take care of themselves, and thus signifi- cantly reduces the quality of life of the affected.

It can be masked by hypochondriac, hysteri- cal disorders and abuse of stimulants, despite the occurrence of not very noticeable and mild symptoms of depression. Early identification and control of depression is conducive to the right approach to the patient. Depression is a mental disorder that requires specialized treatment. Treatment of depression is divided into pharmacological and non-pharmacological. It is best if both types are used as complementary to each other. Psychotherapy is the dominant non-pharmacological treatment for depression.

The therapeutic effectiveness of psychotherapy has been confirmed by many scientific studies. Minimizing harmful factors that increase the risk of being affected, such as stress, anxiety, eating dysfunction, social withdrawal and loneliness, delay the occurrence of depression in students. However, for this to be possible, it is necessary for the student to cooperate with mental health care specialists. Mental health promotion, education and prevention can be supported by workshops, trainings, training sessions and integration trips that increase the emotional and therapeutic support network for

K

^{ey words:}depression, university students, academic society, mental health disorders, public health.

Wprowadzenie

D

epresja jest jednym z najczęstszych i najbardziej poważnych problemów zdrowia psychicznego, dotykającym studentów uniwer- sytetów na całym świecie (IBRAHIM I IN., 2013). Przy częstości występowania wynoszącej 15%, zaburzenia depresyjne stanowią jedne z najczęstszych zaburzeń psychicznych w populacji (WITTCHEN I IN., 2011).

Depresja jest pojęciem wieloznacznym:

1) znajduje odzwierciedlenie w stanie złego samopoczucia, przygnębienia oraz obniżonego nastroju niezależnie od przyczyny powstania tego stanu;

2) w psychiatrii depresją określa się rodzaj zaburzeń nastroju i emocji, który zaliczany jest do chorób wymagających specjalistycznej pomocy i leczenia (PUŻYŃSKI, 2009).

Obecnie na świecie na depresję choruje ponad 350 mln ludzi. W Polsce liczba osób cierpiących na depresję wynosi około 1,5 mln.

Jak pokazują wyniki dotychczas przeprowad- zonych badań zachorowalność na depresję z roku na rok wzrasta. Według Światowej Orga- nizacji Zdrowia (WHO) do 2020 roku depresja będzie na drugim miejscu wśród najczęstszych chorób występujących na świecie, a do 2030 roku zajmować będzie pierwsze miejsce (GAŁECKI I SZULC, 2018). Długotrwały stres wśród studentów może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie psychiczne i prowadzić do wypalenia zawodowego w przyszłości (BACKOVIĆ I IN., 2013). Często konsekwencje złego stanu psychicznego odczuwane są jako kłopotliwe,

(6)

sprzyjające niesprawiedliwie nierównemu traktowaniu lub uważane za źródło istotnych zakłóceń w relacjach z rodziną i przyjaciółmi.

Ponadto spośród czynników społeczno-de- mograficznych większą rolę można przypisać tym, które wpływają na wsparcie społeczne (WCIÓRKA, 2014). Zaburzenia psychiczne są powszechne wśród studentów uczelni wyższych.

Objawy tych schorzeń często pojawiają się przed przyjęciem na studia. W przypadku zaburzeń przedmaturalnych są one związane z wyczerpaniem nauką w szkole średniej i zwykle nie są leczone. Wykrywanie i skuteczne leczenie tych zaburzeń na początku studiów może zmniejszyć ich szkodliwość i poprawić funkc- jonowanie edukacyjne i psychospołeczne stu- dentów (AUERBACH I IN., 2016). Wyniki badań naukowych sugerują ponadto znaczący związek między wczesną ekspozycją na niekorzystne czynniki i stresory w dzieciństwie a występowaniem objawów depresji wśród stu- dentów, co jest zgodne z literaturą na temat predyktorów depresji (MALL I IN., 2018).

W ostatnich latach rośnie liczba stu- dentów z objawami różnych zaburzeń psychicznych. Dostępne badania potwierdzają, że studenci zgłaszają więcej problemów psychicznych niż porównywalna wiekowo grupa osób niestudiujących. Zaburzenia zdrowia psychicznego studentów wydają się istotnym problemem społeczności akademickiej. Częstotliwość występowania problemów psychicznych wśród studentów jest wyższa niż w populacji ogólnej (od 19,2 do 67,4%) (STALLMAN, 2010).

W naszej pracy przedstawiamy przegląd wybranego piśmiennictwa z bazy PubMed na temat szkodliwości depresji wśród studentów szkół wyższych. Celem artykułu jest przed- stawienie wybranych aspektów poważnego problemu zdrowotnego i społecznego, jakim jest depresja wśród młodzieży akademickiej.

Depresja podczas studiów O

kres studiów i związane z nim przemiany rozwojowe, takie jak poszukiwanie i konieczność określenia własnej tożsamości, wybranie ścieżki rozwoju zawodowego, ust- alenia swojej roli w grupie rówieśniczej, a także podejmowanie pierwszych stabilnych relacji uczuciowych, wywołują dużą presję emocjonalną, która zwiększa podatność na inne czynniki stresowe (DEMBIŃSKA, 2010).

Młody człowiek dodatkowo stoi przed szeregiem nowych zmian i konieczności adaptacji do zaistniałych sytuacji. Musi skonfrontować się choćby z oddaleniem się od rodziny pochodze- nia, przyjaciół i znajomych, dostosowaniem się do nowego otoczenia, odmiennym od doty- chczasowego sposobem uczenia się, podjęciem odpowiedzialności za własne uczenie oraz dys- ponowaniem czasem i finansami czy wchodze- niem w nowe relacje (DEMBIŃSKA, 2010).

Doświadczający depresji studenci mogą odczuwać: spowolnienie tempa myślenia, utratę zainteresowania i przyjemności z wykony- wanej czynności (anhedonia), która sprawiała im dotychczas satysfakcję. Depresja może manifestować się również osłabieniem pamięci, obniżeniem aktywności ruchowej i zdolności do pracy umysłowej oraz przewlekłym poczuc- iem zmęczenia. Często pojawia się także odc- zucie niechęci do nauki, a nawet autodestruk- cyjne przekonanie poddające w wątpliwość jakąkolwiek możliwość kontynuowania edukacji i zdania egzaminów (tab. 1) (WILCZE- WSKA, 2013). Uczęszczanie na różne zajęcia z inną grupą osób nie sprzyja budowaniu sieci wsparcia społecznego. W poprzednich formach studiowania, które obowiązywały kilka lat wcześniej z tymi samymi osobami uczono się przeważnie pięć lat i można było w tym czasie nawiązać trwałe znajomości, co sprzyjało roz- wojowi życia studenckiego.

Aktualnie rzadko studiuje się jeden kierunek. Bardzo często dochodzi do sytu- D^epresja^wśróD^stuDentów -

występowanieiszkoDliwośćDlazDrowia s^tr. 3 - 12

(7)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 acji, gdy student zdobywa wiedzę fakultaty-

wnie, jednocześnie pobierając kształcenie na różnorodnych kierunkach i specjalnościach (JAWORSKA I IN., 2014).

Zaburzenia depresyjne pojawiają się w większym stopniu na pierwszym roku studiów, niż na końcu okresu kształcenia (MAREK IN., 2005). Wysokie wskaźniki zaburzeń zdrowia psychicznego i niskie wykorzystanie leczenia stanowią poważny problem wśród stu- dentów we wszystkich typach szkół wyższych (KETCHEN LIPSON I IN., 2015).

Religijność nie wydaje się być dość moc- nym czynnikiem chroniącym przed rozwojem depresji (ABOU KASSM I IN., 2018). Niek- tórzy studenci używają wsparcia religijnego w celu zminimalizowania negatywnych skut- ków ich życia na uniwersytecie. Wsparcie to wydaje się być bardziej skuteczne, gdy wiąże się z udziałem w praktykach religijnych (GON- ÇALVES I IN., 2018).

W projekcie naukowym Y. H. Kim zbadano niekorzystne (traumatyczne) doświadczenia z dzieciństwa koreańskich studentów oraz ich wpływ na występowanie

depresji i nadużywania alkoholu wśród respon- dentów. Uczestnicy badania zgłaszali najczęściej narażenie na przemoc w rodzinie i zanied- bania emocjonalne, najrzadziej prezentowa- na kategorią była przemoc społeczna (KIM, 2017). Korelacja niekorzystnych doświadczeń z dzieciństwa ze współwystępowaniem depresji i nadużywaniem alkoholu była silniejsza niż występowanie wyłącznie objawów depresji lub tylko nadużywania alkoholu. Studenci z chociażby jednym czynnikiem niekorzystnych doświadczeń z dzieciństwa mieli znacznie większe szanse na rozwój depresji, niż studenci, którzy nie byli nigdy narażeni na te czynniki. W porównaniu ze studentami nie prezentującymi żadnych niekorzystnych doświadczeń z dzieciństwa, studenci narażeni na cztery lub więcej z nich ponad sześć razy częściej zgłaszali znaczące objawy depresyjne i zachowania związane z nadużywaniem alkoholu (KIM, 2017).

Depresja jest schorzeniem, które może wpływać na zdolności studentów do pracy, nauki, interakcji z rówieśnikami lub dbania o siebie. Objawy depresji mogą prowadzić do

Mâria Câłka, Pâweł J. PâwliCa S^tr. 3 - 12

T

abela 1. Objawy zespołu depresyjnego (na podstawie: Psychiatria, 2016).

(8)

myśli samobójczych. Piętno związane z chorobą psychiczną może stanowić istotną barierę w po- szukiwaniu leczenia. Niektórzy studenci mogą nie szukać pomocy z powodu obaw związanych z poufnością bądź finansowaniem leczenia (ADAA.ORG, 2019).

Leczenie depresji wśród studentów

Z

jawisko depresji wśród studentów jest problemem bardzo niepokojącym, dlatego bardzo ważne jest, aby w trakcie studiowania wprowadzić działania o charakterze prewen- cyjnym oraz interwencyjnym, w szczególności na kierunkach, gdzie kształci się studentów, którzy ze względu na swój wyuczony zawód mają nieść pomoc innym (JAWORSKA I IN., 2013). U osób z zaburzeniami depresyjnymi pojawiają się objawy dodatkowe pod postacią dolegliwości hipochondrycznych, nadużywania alkoholu i zachowań histerycznych, które mogą maskować te zaburzenia (WILCZEWSKA, 2013).

Szczególną uwagę zwraca się na badanie stanu psychicznego i somatycznego studentów przy maksymalnie stresującym napięciu w trakcie sesji egzaminacyjnej. Cechy pracy umysłowej w tym czasie charakteryzują się obecnością niekorzystnych czynników psychologicznych.

Wpływ takich okoliczności może prowadzić do obniżenia poziomu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz rozwoju subklinicznych i klinicznych zaburzeń zdrowia psychicznego (YURTSENYUK, 2018). Konieczne jest zatem wczesne zidentyfikowanie i monitor- owanie studentów cierpiących na zaburzenia depresyjne oraz zaoferowanie im adekwatnego leczenia. Zapewnienie studentom, takich pro- cedur jak indywidualne doradztwo, nie tylko w pierwszym roku studiów, ale w całym toku edukacji (SHAMSUDDIN I IN., 2013).

Depresja jest zaburzeniem zdrowia

psychicznego wymagającym specjalistycznego i zindywidualizowanego podejścia. Leczenie depresji dzieli się na farmakologiczne i niefarmakologiczne. Najlepsze efekty terapeutyczne daje połączenie obu tych rodzajów jako wza- jemnie uzupełniających się.

Dominującym niefarmakologicznym rodzajem leczenia depresji jest psychoterapia.

Wpływ psychoterapii psychodynamicznej w leczeniu psychiatrycznym zaburzeń depresyjnych zdecydowanie wzrasta. Skuteczność psychoterapii psychodynamicznej wykazano w różnych badaniach, w których porównano ją z innymi metodami leczenia depresji. W ostatnich latach dowody empiryczne potwierdzają tę skuteczność, a niedawne analizy potwierdziły jej rolę w leczeniu zaburzeń depresyjnych (RI- BEIRO I IN., 2018). Konsekwencje leczenia psychologicznego depresji wśród studentów są znaczące i porównywalne z efektami u osób dorosłych. Sugeruje to, że uzasadnione są systematyczne wysiłki na rzecz rozszerze- nia wykrywania, diagnozowania i leczenia stu- dentów. Takie działania mogą mieć istotne skut- ki społeczne, ponieważ studenci reprezentują przyszłych liderów w społeczeństwie, a ich sukces ma kluczowe znaczenie dla rozwoju kapitału ludzkiego. Z racji, że depresja jest ważnym czynnikiem ryzyka utraty zdrowia psychicznego, który, jeśli nie jest leczony lub jest nieodpowiednio leczony może mieć negatywny wpływ na rynek pracy (CUIJPERS I IN., 2016).

Badania naukowe sugerują, że istnieją czynniki związane z nowoczesnością, które przyczyniają się do wzrostu zachorowań na zaburzenia depresyjne. Istnieją obecnie przekonujące dowody na to, że w patogenezie depresji bierze udział szereg czynników związanych ze stylem życia. Wiele z tych czynników można potencjalnie zmodyfikować, jednak nie uwzględnia się ich we współczesnym leczeniu depresji, gdzie leki i interwencja psychologiczna pozostają leczeniami pierwszego rzutu. „Medycyna stylu życia” stanowi ogniwo łączące promocję zdrow- D^epresja^wśróD^stuDentów -

(9)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 ia publicznego i leczenie kliniczne, obejmujące

stosowanie zasad behawioralnych i psychologicznych w celu poprawy samopoczucia fizycznego i psychicznego. Może to również stwarzać możliwości ogólnej promocji zdrowia, a co za tym idzie potencjalnej profilaktyki depresji (SARRIS I IN., 2014).

Wykazano również, że programy zdro- wotne mogące utrzymać prawidłowe zdrowie psychiczne oraz biologiczne zmiany skur- czowego ciśnienia tętniczego na rzecz zmniejszenia depresji i lęku były skuteczne jeśli wybrano jednocześnie z nimi psychoterapię.

Skuteczne działania mają wpływ nie tylko na poszczególnych studentów, ale także posiadają potencjał zmniejszenia skutków zaburzeń psychicznych (GUO I IN., 2017; LI I IN., 2018).

Istnieją także dowody naukowe, iż włączenie zdrowych nawyków żywieniowych do codzien- nych zachowań może zmniejszyć ryzyko rozwoju depresji (OPIE I IN., 2017).

Psychoterapia daje porównywalne lub lepsze rezultaty terapeutyczne, co wiele metod farmakologicznych przy takim samym stanie pacjenta, niezależnie od grupy wiekowej (tj.

dzieci, dorośli, osoby starsze), jak i przy rozma- itych zaburzeniach psychicznych. Natomiast część metod farmakologicznych ma wiele sz- kodliwych działań niepożądanych i jest relaty- wnie droga w porównaniu z kosztami psychoterapii (FRANCZAK, 2016).

Konsekwencje

zachorowania w czasie studiów

K

onsekwencje depresjina ogół powodują utratę jakości życia, niepełnosprawność i mogą wiązać się ze zwiększonym prawdopodobieństwem wczesnego zgonu.

Zaburzenia depresyjne są obecnie na piątym miejscu wśród przyczyn odpowiedzialnych za niepełnosprawność (VOS I IN., 2017). Objawy

lękowe mogą poprzedzać występowanie ob- jawów depresji (BATTERHAM I IN., 2013).

W badaniu przekrojowym populacji młodzieży objawy lękowe, takie jak, np. unikanie zagrożenia, wyprzedzały rozpoznanie depresji na dwa lata wstecz (PRICE I IN., 2016). Dowody naukowe wskazują również, że lęk jest silnym pre- dyktorem depresji wśród studentów, którzy postrzegają go jako mający wpływ na depresję (FREWAN I IN., 2013). Wśród chorych z zaburzeniami depresyjnymi w porównaniu do populacji ogólnej występuje wyższy poziom autoagresji. Osiągają oni także wyższe wyniki aktywnej agresji wobec innych (OTTE I IN., 2017). Pomimo lepszego dostępu do opieki zdrowotnej nadal rzadziej otrzymują odpowiednie leczenie, aniżeli osoby z depresją w populacji ogólnej. Większość z nich nie szuka pomocy medycznej, ponieważ depresja jest postrzegana jako zaburzenie stygmatyzujące , które prowadzi do samo-piętnowania i utrudnia wczesną diagnozę i leczenie. Zatem stygmatyzacja oznacza mniej skuteczną terapię, niekorzystne rokowanie i nawroty. Według literatury samo piętno powoduje obniżenie poczucia własnej wartości i jest główną przeszkodą w pełnieniu ról społecznych w pracy i życiu osobistym (SUWALSKA I IN., 2017). Podkreślić należy potrzebę uwagi ze strony pracowników admin- istracji uczelni wyższych w celu opracowania odpowiedniego wsparcia dla studentów. Istotne jest dalsze zbadanie różnic umożliwiających wdrożenie odpowiednich programów dla badań przesiewowych i interwencyjnych, szczególnie w celu zapobiegania problemom zdrowia psychicznego wśród studentów na uniwersytetach (SHAMSUDDIN I IN., 2013). Błędne przekonanie dotyczy poglądu, że depresja nie jest chorobą, a stereotyp ten można interpretować w świetle utrzymujących się kontrowersji dotyczących medykalizacji normalnego smut- ku i ludzkich kłopotów. Kliniczne implikacje tych wyników są wszelako znaczne. Specjaliści zdrowia psychicznego powinni zastanowić się

K

onsekwencje

(10)

nad własnymi przekonaniami i postawami wobec depresji, ponieważ mogą przekazywać stygmatyzujące wiadomości swoim uczniom, a tym samym utrwalać stygmatyzację choroby (ECONOMOU I IN., 2017).

Psychoterapia wpływa nie tylko na leczenie zaburzeń psychicznych ale i na poprawę funkcjonowania w życiu zawodow- ym i osobistym, zatem uzasadnione staje się udostępnienie jej jak największej liczbie osób potrzebujących. Wymierne korzyści odnosi tut- aj zarówno konkretny człowiek, jak i państwo.

Model środowiskowy, promowany obecnie w Polsce i na świecie, obejmuje szereg partnerów tworzących system leczenia i opieki dla osób z zaburzeniami psychicznymi: placówki opieki zdrowotnej, placówki pomocy społecznej, jednostki samorządu terytorialnego, instytucje rynku pracy, partnerów społecznych – orga- nizacje, profesjonalistów, rodziny i samych pacjentów, które są często motorem pozytywnych przemian i spoiwem tworzących się systemów. Nie może tu zabraknąć środowiska akademickiego i naukowego. Ich rola w promowaniu psychoterapii jako skutecznej formy pomocy osobom potrzebującym wydaje się być jedną z kluczowych (FRANCZAK, 2016).

Wnioski

1. W ostatnich latach rośnie liczba studentów z objawami różnych zaburzeń psychicznych.

Dostępne badania naukowe potwierdzają, że studenci zgłaszają coraz więcej problemów psychicznych niż porównywalna wiekowo grupa osób niestudiujących.

2. Czynniki środowiskowe w czasie studiów wyższych mogą predysponować do wystąpienia zaburzeń depresyjnych u studentów. Są to między innymi: stres (wynikający z nawiązywania kontaktów i relacji w nowym środowisku), wpływ dzieciństwa (brak wypracowania przez

rodziców lub opiekunów umiejętności radzenia sobie z obowiązkami w dorosłym życiu) oraz styl życia.

3. Bardzo ważne jest, żeby student w sytuacji, kiedy wystąpią u niego trwające kilka tygodni objawy przygnębienia, mogące wskazywać na depresję- znalazł odpowiednią pomoc u spec- jalisty, ponieważ zaburzenia depresyjne mają przebieg nawracający. Mogą one również przybierać formę przewlekłą i powodować trwałe zmiany w osobowości.

4. Dostrzeżenie przez decydentów systemu sz- kolnictwa wyższego i poszczególnych uczelni istoty problemu depresji wśród studentów.

Tworzenie uczelnianych programów promocji zdrowia psychicznego, sieci wsparcia i pomocy emocjonalnej dla studentów. Realizowane poprzez zajęcia psychoedukacyjne, warsztaty (np. radzenia sobie ze stresem, asertywności), treningi oraz spotkania i konsultacje z prak- tykami pracującymi w obszarze zdrowia psychicznego.

Lituratura

ABOU K. S., HLAIS S., KHATER C., CHE- HADE I., HADDAD R., CHAHINE J, YAZBECK M., ABI WARDE R., NAJA W.

2018. Depression and religiosity and their correlates in Lebanese breast cancer patients. Psy- chooncology. 27(1), 99-105.

https://ADAA.ORG/learn-from-us/from- the-experts/blog-posts/consumer/depression- among-college-students.

ADAMIAK G., JABŁKOWSKA K., NOWAKOWSKA K., STETKIEWICZ A., SZYMAŃSKA- ŚWIĄTNICKA E., PAWEŁCZYK T. 2009. System wartości a objawy depresyjne u studentów medycyny. Value D^epresja^wśróD^stuDentów -

(11)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 system anddepression inthegroup of medicine

students. Psychiatr. Psychol. Klin. 9(3), 178- 188.

AUERBACH R. P., ALONSO J., AXINN W.

G., CUIJPERS P., EBERT D. D., GREEN J.

G., HWANG I., KESSLER R. C., LIU H., MORTIER P., NOCK M. K., PINDER- AMAKER S., SAMPSON N. A., AGUI- LAR-GAXIOLA S., AL-HAMZAWI A., ANDRADE L. H., BENJET C., CALDAS- de-ALMEIDA J. M., DEMYTTENAERE K., FLORESCU S., de GIROLAMO G., GUREJE O., HARO J. M., KARAM E. G., KIEJNA A., KOVESS-MASFETY V., LEE S., McGRATH J. J., O’NEILL S., PENNELL B. E., SCOTT K., TEN HAVE M., TOR- RES Y., ZASLAVSKY A. M., ZARKOV Z., BRUFFAERTS R. 2016. Mental disorders among college students in the World Health Organization World Mental Health Surveys.

Psychol Med. 46(14), 2955-2970.

BACKOVIĆ D. V., MAKSIMOVIĆ M., DAVIDOVIĆ D., ZIVOJINOVIĆ J. I., STEVANOVIĆ D. 2013. Stress and mental health among medical students. Srp Arh Celok Lek. 141(11-12), 780-784.

BATTERHAM P. J., CHRISTENSEN H., CALEAR A. L. 2013. Anxiety symptoms as precursors of major depression and suicidal ide- ation. Depression and Anxiety. 30, 908–916.

CUIJPERS P., CRISTEA I. A., EBERT D.

D., KOOT H. M., AUERBACH R. P., BRUF- FAERTS R., KESSLER R. C. 2016. Psycho- logical Treatment of Depression in College Students: A Metaanalysis. Depress Anxiety.

33(5), 400-414.

DEMBIŃSKA E. 2010. Epizody ryzykownych zachowań u studentów- wskazówki praktyczne.

www.konstelacjalwa.pl/.

ECONOMOU M., PEPPOU L.E., GEROU- LANOU K., KONTOANGELOS K., PRO- KOPI A., PANTAZI A., ZERVAKAKI A., STEFANIS C.N. 2017. Attitudes of psychol- ogy students to depression and its treatment:

Implications for clinical practice. Psychiatriki.

28(1), 46-53.

FRANCZAK R. 2016. Psychoterapia wśród studentów. Stan aktualny i potrzeby Psy- chotherapy among Students. Current Status and Needs. ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE- SKŁODOWSKA LUB- LIN VOL. XXIX, 1 SECTIO. 251-262.

FREWEN P. A., SCHMITTMANN V. D., BRINGMANN L. F., BORSBOOM D. 2013.

Perceived causal relations between anxiety, posttraumatic stress and depression: extension to moderation, mediation, and network analysis. Eur J Psychotraumatol. 4:10.3402/ejpt.

v4i0.20656.

GAŁECKI P., SZULC A. 2018. Psychiatria.

Edra Urban & Partner. Wrocław. 203-205.

GONÇALVES J. R. L., JORGE A. P., ZANETTI GC., AMARO E. A., TÓTOLI R. T., LUCCHETTI G. 2018. Religiousness is associated with lower levels of anxiety, but not depression, in medical and nursing students.

Rev Assoc Med Bras (1992). 64(6), 537-542.

GUO Y. F., ZHANG X., PLUMMER V., LAM L., CROSS W., ZHANG J. P. 2017.

Positive psychotherapy for depression and self- efficacy in undergraduate nursing students: A randomized, controlled trial. Int J Ment Health Nurs. 26(4), 375-383.

IBRAHIM A.K., KELLY S.J., ADAMS C.E., GLAZEBROOK C. 2013. A systematic review of studies of depression prevalence in university students. J. Psychiatr. Res. 47(3), 391-400.

(12)

JAWORSKA L., MORAWSKA N., MOR- GA P., SZCZEPAŃSKA- GIERACHA J.

2014. Analiza częstości występowania objawów depresyjnych wśród studentów Wydziału Fiz- joterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Fizjoterapia. 22(3), 10-22.

KETCHEN LIPSON S., GADDIS S. M., HEINZE J., BECK K., EISENBERG D.

2015. Variations in Student Mental Health and Treatment Utilization Across US Colleg- es and Universities. J Am Coll Health. 63(6), 388-396.

KIM Y. H. 2017. Associations of adverse childhood experiences with depression and alcohol abuse among Korean college students. Child Abuse Negl. 67, 338-348.

LI C., YIN H., ZHAO J., SHANG B., HU M., ZHANG P., CHEN L. 2018. Interven- tions to promote mental health in nursing students: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. J Adv Nurs.

74(12), 2727-2741.

MALL S., MORTIER P., TALJAARD L., ROOS J., STEIN D. J., LOCHNER C. 2018.

The relationship between childhood adversity, recent stressors, and depression in college students attending a South African university.

BMC psychiatry. 18(1), 63.

MAREK K., BIAŁOŃ P., WICHOWICZ H., MELLOCH H., NITKA- SIEMINSKA A. 2005. Przesiewowa ocena rozpowszechnia- nia objawów depresyjnych i lękowych wśród studentów Akademii Medycznej w Gdańsku.

4(2), 217-224.

MURPHY J.J., MACDONNCHA C, MUR- PHY M.H., MURPHY N., TIMPERIO A., LEECH R.M., WOODS C. B. 2019. Identi- fication of health-related behavioural clusters

and their association with demographic char- acteristics in Irish university students. BMC Public Health. 28;19(1), 121.

OPIE R. S., ITSIOPOULOS C., PARLET- TA N., SANCHEZ- VILLEGAS A., AK- BARALY T. N., RUUSUNEN A., JACKA F. N. 2017. Dietary recommendations for the prevention of depression. Nutr Neurosci. 20(3), 161-171.

OTTE S., LANG F. U., VASIC N., SHENAR R., RASCHE K., RAMB C., DUDECK M., STREB J. 2017. Are Depressed People Ag- gressive People? Differences Between General Population and Depressive Patients. Psycho- ther Psychosom Med Psychol. 67(1), 19-25.

PRICE R. B., ROSEN D., SIEGLE G. J., LADOUCEUR C. D., TANG K., ALLEN K.

B., RYAN N. D., DAHL R. E., FORBES E.

E., SILK J. S. 2016. From anxious youth to depressed adolescents: Prospective prediction of 2-year depression symptoms via attentional bias measures. J Abnorm Psychol. 125, 267–278.

PUŻYŃSKI S., 2009. Depresja i zaburzenia afektywne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Warszawa. 19.

RAKOFSKY J. J., SCHETTLER P. J., KINKEAD B. L., FRANK E., JUDD L. L., KUPFER D. J., RUSH A. J., THASE M.

E., YONKERS K. A., RAPAPORT M. H.

2013. The prevalence and severity of depressive symptoms along the spectrum of unipolar depressivedisorders: a post hoc analysis. J Clin Psychiatry. 74(11). 1084-91.

RIBEIRO Â., RIBEIRO J. P., von DOEL- LINGER O. 2018. Depression and psychody- namic psychotherapy. Braz J Psychiatry. 40(1), 105-109.

D^epresja^wśróD^stuDentów -

(13)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 SARRIS J., O’NEIL A., COULSON C. E,

SCHWEITZER I., BERK M. 2014. Lifestyle medicine for depression. BMC Psychiatry. 14, 107.

SHAMSUDDIN K., FADZIL F., ISMAIL W. S., SHAH S. A., OMAR K., MUHAM- MAD N. A., JAFFAR A., ISMAIL A., MA- HADEVAN R. 2013. Correlates of depression, anxiety and stress among Malaysian university students. Asian J Psychiatr. 6(4), 318-23.

STALLMAN H. 2010. Psychological Distress in University Students: A Comparison with General Population Data. Australian Psychol- ogist. 45(4), 249-257.

SUWALSKA J., SUWALSKA A., SZCZYGIEŁ M., ŁOJKO D. 2017. Medical students and stigma of depression. Part 2. Self- stigma. Psychiatr Pol. 51(3), 503-513.

VOS T., ABAJOBIR A. A., ABATE K. H., ABBAFATI C., ABBAS K. M., ABD‐AL- LAH F., ET AL. 2017. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 328 diseases and injuries for 195 countries, 1990–2016: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. Lancet. 390; (10100), 1211–1259.

WANG Q., SHELTON R.C., DWIVEDI Y. 2018. Interaction between early-life stress and FKBP5 gene variants in major depressive disorder and post-traumatic stress disorder: A systematic review and meta-analysis. J Affect Disord. 1; 225, 422-428.

WCIÓRKA J. 2014. Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki. Raport RPO. Warszawa.

WICZEWSKA A. 2013. Samoocena i poziom depresji studentów kierunków pedagogicznych

i niepedagogicznych. Rozprawy Społeczne.

7(1), 109-116.

WITTCHEN H. U., JACOBI F., REHM J., GUSTAVSSON A., SVENSSON M., JONS- SON B., OLESEN J., ALLGULANDER C., ALONSO J., FARAVELLI C., FRATIGLIO- NI L., JENNUM P., LIEB R., MAERCKER A., van OS J., PREISIG M., SALVADOR- CARULLA L., SIMON R., STEINHAU- SEN H. C. 2011. The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010. European Neuropsychopharma- cology. 21(9), 655–679.

YANG L., ZHAO Y., WANG Y., LIU L., ZHANG X., LI B., CUI R. 2015. The Effects of Psychological Stress on Depression. Curr Neuropharmacol. 13(4), 494-504.

YURTSENYUK O. 2018. Influence of teach- ing load on the peculiarities of psychic status of students of higher educational institutions (Review). Georgian Med News. 282, 107-112.

(14)

streszczenie

E

mpatia jest to głównie zdolność rozumienia i reagowania na stany emocjonalne i sytuację innych. Umiejętność ta pozwala na zrozumienie bez oceny czyichś konkretnych uczuć.

Empatię można podzielić na dwa główne rodzaje: empatia emocjonalna - oznacza dostrzeganie stanów emocjonalnych oraz empatia poznaw- cza - pozwalająca przyjąć perspektywę i punkt widzenia innych ludzi. Pomimo ciągłych badań naukowych nad empatią brak jednak zuni- fikowanej definicji tego konstruktu. Empatia jest cenną umiejętnością w profesjach medycznych, a jej rozwój, kształtowanie i zmiany naukowcy oceniają już na etapie studiów medycznych.

Brak jest jednolitego i stałego poziomu okazywania empatii wśród ogólnej populacji stu- dentów kierunku lekarskiego. Empatia zależy od wielu czynników - płci, wieku, doświadczenia akademickiego i klinicznego oraz od lokalnej mentalności, tradycji i otoczenia badanych. W relacjach lekarza i pacjenta empatia pozwala na lepszą współpracę, zrozumienie i satysfakcję dla obu stron. Empatia jest zjawiskiem podległym światowym tendencjom, fluktuacji personal- nej i wpływom nowych technologii. Brak jest właściwej edukacji tej umiejętności na etapie uniwersyteckim. Uczelnie, które dostrzegły potrzebę szkoleń empatii prowadzą je poprzez nowoczesne programy, zwiększoną ilość godzin dydaktycznych, zajęcia z symulującymi pacjen-

tami oraz badania za pomocą odpowiednich kwestionariuszy.

Nie ma metody w pełni kształcącej empatię wśród studentów medycyny, a w przyszłości lekarzy. Można pomóc tej grupie w zdobyciu podstaw i wzorców empatycznego zachowania, ale z szacunkiem i bez wyręczania jej w osobistych poszukiwaniach tego zjawiska.

Empatia sprzyja altruistycznemu postępowaniu i wrażliwości oraz zwiększeniu komfortu życia.

Maria Całka

¹

Paweł J. Pawlica

²

1Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu

2Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Studium Doktoranckie Wydziału Lekarskiego w Katowicach e-mail: pawelpawlica@vp.pl

Empatia i umiejętność jej okazywania wśród studentów medycyny

Empathy and ability to show it among medical students

S

łowa kluczowe: empatia, studenci, medycyna, edukacja medyczna.

S^tr. 13 - 21

abstract

E

mpathy is mainly the ability to un- derstand and react to emotional states and situation of others. This ability allows for understanding without evaluating someone’s spe- cific feelings. Empathy can be divided into two main types: emotional empathy, which means noticing emotional states, whereas cognitive empathy allows us to adopt other’s perspective and point of view. Despite constant scientific research on empathy, there is no unified defi- nition of this construct. Empathy is a valuable skill in medical professions, and its research- ers evaluate its development, formation and changes at the stage of medical studies. There is no uniform and stable level of empathy among the global population of medical students. Em- pathy depends on many factors, such as gender,

(15)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 age, academic and clinical experience, as well

as local mentality, tradition and environment of the respondents. In the doctor-patient relationship, empathy allows for better coopera- tion, understanding and satisfaction of both parties. Empathy is a phenomenon subject to global tendencies, personal fluctuation and im- pact of new technologies. There is no proper education of this skill at the university stage.

Universities that have noticed the need for empathy training implement it through modern programs, increased number of didactic hours, classes with individuals simulating patients and research using appropriate questionnaires.

There is no method that fully educates empathy among medical students and future doctors. One can help this group to acquire the basics and patterns of empathic behavior, but it has to be done with respect and without reliev- ing them of their personal search for this phenomenon. Empathy fosters altruistic behavior and sensitivity, and increases comfort of living.

Mâria Câłka, Pâweł J. PâwliCa

rowych osób przed zbadaniem spektrum jego ograniczeń w tym zakresie (CLUMECK I LINKOWSKI, 2013). Dowodzi się, że pojęcie empatii używane w kategoriach świeckich odnosi się do wielopoziomowego konstruktu rozciągającego się od prostych form ,,zarażania”

emocjami do przyjmowania złożonej perspektywy poznawczej innych ludzi (SINGER, 2006). Zbieżne dowody z badań neuroobrazow- ych i badań uszkodzeń mózgu pokazują, że sieć neuronów obejmująca dolny zakręt czołowy i dolny płat ciemieniowy jest niezbędna do ro- zpoznawania emocji i ich przejmowania. Z drugiej strony, udział brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej, połączenia skroniowo-ci- emieniowego i przyśrodkowego płata skronio- wego w autorefleksji i pamięci autobiograficznej sprawia, że te kluczowe regiony są niezbędne do rozwinięcia i okazywania empatii poznawczej (SHAMAY-TSOORY, 2011). Aktywacja neuronów lustrzanych w zadaniu polegającym na zdolnościach empatycznych bez kompo- nentów motorycznych związanych z zadaniami wspiera pogląd, że neurony lustrzane są nie tylko zaangażowane w poznanie motoryczne, ale także w emocjonalne poznanie interpersonalne (SCHULTE-RÜTHER I IN., 2007).

Empatia może zostać utrzymana w trakcie edukacji medycznej pomimo wcześniejszych dowodów na jej spadek. Wszelkie zmiany w empatii afektywnej lub poznawczej wśród stu- dentów medycyny są niewielkie i mają ogranic- zone znaczenie. Może to wynikać ze staran- nego wyboru studentów lub kursów rozwoju osobistego i zawodowego w ramach programu studiów, co zatem mogło osłabić spadek poziomu empatii wśród badanych (HEGAZI I WILSON, 2013).

Zdolność świadczeniodawców opieki medycznej do wykazania empatii wobec pacjen- tów skutkuje szeregiem pozytywnych wyników poprawiających jakość opieki. Poziom inteligencji emocjonalnej świadczeniodawcy usług medycznych może przyczynić się do dalszego

S^tr. 13 - 21

K

^{ey words:} empathy, students, medicine, medical education.

Wstęp

E

mpatia definiowana bywa jako oso- bista jakość w bezkrytycznym zrozumieniu wewnętrznych doświadczeń i uczuć pacjenta, będąc istotą relacji pacjenta z lekarzem (SHA- PIRO I IN., 1993).

Badania mechanizmów mózgowych leżących u podstaw empatii znajdują się obecnie w centrum zainteresowania badań neu- robiologicznych. Proces ten, który można zdefiniować jako „zdolność do wejścia w buty innych, aby odczuć ich emocje i uczucia”

stanowi podstawową umiejętność w każdej relacji międzyludzkiej, szczególnie w kontak- cie lekarza z pacjentem. Badanie zaburzeń empatii otwierają także nowy sposób podejścia do zaburzeń psychicznych. Istotne, aby określić, w jaki sposób mózg przetwarza empatię u zd-

(16)

rozwoju relacji między lekarzem a pacjentem, stymulując bardziej spersonalizowany i kom- pleksowy sposób leczenia. Cechy osobowości lekarza mogą pozytywnie lub negatywnie wpływać na ten związek oraz na wyniki kliniczne (BERTRAM I IN., 2016).

Okazywanie empatii może zmniejszyć wyzwania interpersonalne związane z zawodami medycznymi, zwiększając przy tym satysfakcję z pracy (SHAPIRO, 2002). Zgłaszany aktualnie podczas szkoleń medycznych przez lekarzy niedostatek empatii i spadek jej poziomu wz- macnia znaczenie znalezienia działań w trakcie szkolenia rozwijających tą umiejętność.

Zwiększenie umiejętności okazywania empatii wśród studentów i lekarzy może nie tylko prowadzić do bardziej etycznego systemu opieki zdrowotnej, ale także do poprawy zdrowia i samopoczucia pacjentów i zarazem lekarzy (KELM I IN., 2014).

Celem naszej pracy był przegląd doniesień naukowych światowej literatury opisujących rolę i czynniki wpływające na kształtowanie się empatii wśród studentów medycyny. Analiza piśmiennictwa została prz- eprowadzona na podstawie bazy PubMed.

Dyskurs i zakres definicji E

mpatia jest pojęciem słabo zdefin- iowanym w literaturze medycznej (PEDER- SEN, 2009). Definiowanie empatii pozostaje problematyczne, a autorzy zachęcają do spre- cyzowania jasności pojęciowej, aby pomóc w przyszłych badaniach nad jej fenomenem (BATT-RAWDEN I IN., 2013). Powszech- nie akceptowana definicja przedstawiona przez Mercera i Reynoldsa opisuje empatię lekarza jako zdolność do „zrozumienia sytuacji pacjenta, jego perspektywy i uczuć; komunikowania tego zrozumienia i sprawdzania jego dokładności oraz działania pomocnego dla pacjenta” (MAC- NAUGHTON, 2009).

Empatia samooceny jako wewnętrzne

postrzeganie siebie może być mniej po- datna na zmiany, niż empatia behawioralna (WÜNDRICH I IN., 2017). Empatia została zdefiniowana jako proces z komponentami poznawczymi i afektywnymi, który umożliwia jednostkom zrozumienie i reagowanie na stany emocjonalne innych oraz przyczynia się do współczucia i działania moralnego (DECETY I IN., 2010).

Warto zauważyć, że zwykle odpowiedzią na szacunek i zrozumienie okazywane pacjen- towi jest zrozumienie i prawdziwy szacunek pacjenta dla lekarza. Podobną rolę w relacji między lekarzem i pacjentem odgrywa empatia, którą można zrozumieć jako szacunek dla emocji pacjenta oraz gotowość do zrozumienia jego perspektywy i postawieniu się na jego miejscu. Poziom empatii i emocjona- lnego zaangażowania lekarza zależy od kon- tekstu, celu i miejsca konsultacji, specjalizacji lekarskiej, a także od osobowych cech obu stron (MAŁECKI I NOWINA KONOPKA, 2018).

Empatia wśród studentów I

nteresujący jest związek zmierzonej empatii i preferencji zawodowych wśród stu- dentów medycyny. Chociaż badani studenci wskazują na preferencje zawodowe, zdecy- dowana większość z nich nie jest mocno zaangażowana w swój wybór w pierwszych 3 latach studiów. To połączenie sugeruje, że preferencje zawodowe mogą ulec zmianie wraz ze zmianami empatii. Aktualne dane naukowe nie dostarczają rozstrzygających dowodów na to, że zachowania empatyczne można skutec- znie i trwale poprawiać (CHEN I IN., 2007).

Utrzymanie odpowiedniego poziomu empatii podczas trzeciego roku studiów medycznych jest możliwe dzięki działalności edukacyjnej.

Program nauczania, który obejmuje czas dla studentów w celu omówienia ich reakcji na sy- tuacje związane z opieką nad pacjentem pod- E^mpatiaⁱumiEjętnośćjEjokazywania

wśródstudEntówmEdycyny s^tr. 13 - 21

(17)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 czas spotkań, mógł przyczynić się do zach-

owania ich empatii. Programy mające na celu walidację humanizmu w medycynie (takie jak Gold Humanism Honor Society- GHHS) mogą odwrócić spadek okazywania empatii mierzony przez Jefferson Scale of Physician Empathy Medical Student Version- JSPE-MS (ROSENTHAL I IN., 2011). Wykorzystanie pacjentów symulujących choroby do oceny empatii u studentów podczas zorganizowanych badań klinicznych może stać się pomocne w demaskowaniu niektórych deficytów empatii u studentów trzeciego roku studiów medycznych (BERG I IN., 2011).

Elementy opisujące empatyczne zachowanie

E

mpatię scharakteryzowano w odrębny sposób w literaturze dotyczącej edukacji medycznej, jako zależnej od cech osobowości (HEMMERDINGER I IN., 2007). Pogląd, że empatia obejmuje komponentę poznawczą jest konsensualny, tj. taki, który odnosi się do zdolności zrozumienia przez lekarzy emocji pacjentów i przekazania tego zrozumienia (HO- JAT I IN., 2002). Taki komponent poznawczy powinien być podatny na szkolenie, a zatem studia medyczne mogą odgrywać pozytywną rolę w rozwoju zrozumienia przez studentów znaczenia i roli empatii (HOJAT I IN., 2009).

Wyniki kształtowania empatii są powiązane z ocenami kompetencji klinicznych oraz płci.

Operacyjna miara empatii daje możliwość dalszego zbadania edukacyjnych i klinicznych ko- relatów empatii, a także jej stabilności i zmian na różnych etapach edukacji medycznej (HO- JAT I IN., 2002). Empatia studentów w przed- klinicznych latach studiów była wyższa niż w latach klinicznych (CHEN I IN., 2007). Em- patia jest związana z osobowością, toteż preferencje płci i specjalności mogą to modyfikować.

Zastosowanie różnych miar empatii pozwala na

personalizację oceny różnych modeli empatii i jej związku z cechami osobowości (GUILERA I IN., 2019). W japońskim badaniu ABE I IN. (ABE I IN., 2018) kobiety miały znacznie wyższe wyniki neurotyczności, ugodowości i empatii niż mężczyźni. Zaobserwowano słabą korelację empatii i inteligencji emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna studentów medycyny była silnie negatywnie związana z neurotycznością i dodatnio związana z sumiennością. Jednak, gdy kontrolowano płeć i osobowość w analizie regresji, płeć nie wpływała na inteligencję emocjonalną i empatię, a osobowość stanowiła najważniejszy czynnik.

Wyniki badania sugerują, że neurotyczność jest głównym czynnikiem, który negatywnie wpływa na inteligencję emocjonalną u japońskich studentów medycyny na pierwszym roku studiów. Podejście mające na celu zwiększenie inteligencji emocjonalnej może być pomocne w zmniejszeniu neurotyczności i zwiększeniu ugodowości i otwartości. In- teligencja emocjonalna studentów medycyny może zostać wzmocniona przez przemyślane szkolenia z uwzględnieniem osobowości uc- zestników (ABE I IN., 2018). Poziom empatii studentów medycyny w badaniu BISWAS I IN.

(2018) był dość niski w porównaniu do innych badań tego typu. Empatia uległa tu erozji wraz z semestrem, co wspiera wcześniejsze nieliczne dowody w tym zakresie. Płeć i przyszły wybór kariery były ważnymi wyznacznikami wyników empatii. Program studiów medycznych powinien skupić się na promowaniu empatii i innych wartości humanistycznych wśród studentów medycyny, co pozwoliłoby lekarzom lepiej służyć ludzkości w przyszłości (BISWAS I IN., 2018). W porównaniu z kobietami mężczyźni charakteryzują się niższym poziomem empatii afektywnej oraz empatii poznawczej podczas studiów. Dla każdego elementu studiów medycznych średni poziom empatii mężczyzn spadał z czasem w bardzo małych ilościach. Empatia afektywna kobiet okazała się bardziej stabilna.

(18)

Chociaż średnie zmiany w empatii afektywnej dla mężczyzn w każdym momencie studiów były istotne statystycznie, to były one na tyle małe, że miały wątpliwe znaczenie praktyczne.

Nie odnotowano spadku empatii poznawczej dla żadnej grupy studentów. Wśród studentów medycyny mężczyźni wydają się być mniej empatyczni niż kobiety (ogólnie obserwowane zjawisko) (QUINCE I IN., 2011). Zmiana empatii podczas edukacji medycznej na stu- diach nie jest tak bezkrytyczna (bez wzorców), jak kiedyś sądzono. Ponadto wyniki badań naukowych potwierdzają pogląd, że empatia jest lokalnie kreowaną globalną konstrukcją (PONNAMPERUMA I IN., 2019).

W badaniu HANNAN I IN. (2019) empatia lekarzy znacząco wpłynęła na postrzeganie błędów medycznych przez pacjentów. Sugeruje to, że empatia może być odwrotnie powiązana z potencjalnymi skutkami prawnymi nieempatyc- znej opieki. W związku z tym nauczanie empatii w ramach zajęć zapobiegającym błędom medycznym może zapobiec obciążeniom osobistym, społecznym i ekonomicznym związanym z błędami medycznymi (HANNAN I IN., 2019). Dowody naukowe świadczące o spadku poziomu empatii sugerują, że taki proces zac- zyna się na początku zajęć klinicznych (3 rok studiów medycznych). A taka sytuacja może trwać także przez cały czas szkolenia specjal- izacyjnego. Chirurdzy są szczególnie podatni na ten spadek jako działanie uboczne ich pracy, a obecny brak sformalizowanego szkolenia z empatycznej komunikacji z pacjentami może stanowić dla nich problem. Dlatego literatura sugeruje, że szkolenie w zakresie empatii jest uzasadnione i powinno zostać włączone do specjalizacji z chirurgii poprzez dydaktykę, od- grywanie ról i symulacje oraz praktykę empatycznego uczestnictwa w różnych modelach ról (HAN I PAPPAS, 2018).

Czy empatii można się nauczyć?

E

mpatia jest istotną umiejętnością w praktycznej relacji lekarza z pacjentem, przynosząc wyraźne korzyści dla obu stron (CHEN I IN., 2007). Przed przyjściem na uniwersytet medyczny studenci mogą zostać wstępnie przebadani pod kątem preferencji zawodowych. Ci z nich, którzy są naturalnie obdarzeni większą empatią, częściej wybierają specjalności ukierunkowane na kontakt z pacjentami (BODENHEIMER, 2006;

JOYCE I MCNEIL, 2006). Biorąc pod uwagę rolę empatii we wzmacnianiu relacji lekarz- pacjent i promowaniu opieki skoncentrowanej na świadczeniobiorcy, empatię należy rozwijać wśród studentów i wszystkich praktykujących lekarzy. Aby złagodzić spadający poziom empatii w późniejszych latach edukacji medycznej uniwersytety powinny rozważyć włączenie szkoleń opartych na dowodach naukowych do programu nauczania. Takie zasady mogą spowodować, że absolwenci uniwersytetów medycznych będą bardziej skłonni do specjalizacji „zorientowanych na ludzi”, a w szczególności do podstawowej opieki zdrowotnej, potencjalnie eliminując obecne niedobory lekarzy tej specjalności (CHEN I IN., 2012).

Umiejętności empatyczne studentów medycyny mogą zostać ulepszone poprzez specjalne szkolenia. Dokładniej rzecz ujmując, ci którzy odbyli seminarium skoncentrowane na empatii i szkolenie w zakresie umiejętności empatii w ramach kursu psychiatrycznego, wykazali znacznie wyższe wyniki empatycznego zachowania w obiektywnym ustrukturyzowanym badaniu klinicznym (OBWE) w oparciu o oceny z symulującymi pacjentami i niezależnymi ekspertami (WÜNDRICH I IN., 2017). Em- patia jest złożoną koncepcją. W uznaniu jej znaczenia uczymy się, jak działać empatycznie, nawet jeśli nie czujemy się empatyczni. Stanowi E^mpatiaⁱumiEjętnośćjEjokazywania

wśródstudEntówmEdycyny s^tr. 13 - 21

(19)

.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 WWW.NAUKOWCY.ORG.PL 3 (25)/2019 empatią motywowaną działaniem z empatią

zmierzającą do czegoś, czego można się nauczyć, a nie wykształcić naturalnie (LIGHT I IN., 2018). Ucząc określonych umiejętności, takich jak odkodowanie mimiki twarzy i emocji, lek- arze nauczyli się przekazywać empatię nawet wtedy, gdy byli zmęczeni, ponieważ jest to nieodłączny element bycia współczującym profesjonalistą (RIESS I IN., 2012).

Ocena empatii wśród młodzieży akademickiej

E

mpatia to umiejętność rozpoznawa- nia i rozumienia myśli i uczuć innych oraz reagowania odpowiednimi emocjami (BAR- ON-COHEN I WHEELWRIGHT, 2004).

Trudno jest więc konceptualizować i zmierzyć złożoną emocję społeczną (SULZER I IN., 2016). Wykazano różnice w poziomie empatii między latami studiów; empatia spada wraz z wydłużeniem zajęć klinicznych w uniwersytecie medycznym. Nie wiadomo, czy spadek jest odzwierciedleniem powszechnych metod nauczania i można go modyfikować lepszymi programami dydaktycznymi, czy też nieuniknionym efektem psychologicznym pro- cesu akulturacji w zawodzie lekarza (CHEN I IN., 2007). Aby jednak zrozumieć proces dojrze- wania empatycznego podejścia studentów medycyny i stażystów, musimy opracować bardziej wyrafinowane, zintegrowane modele, które łączą wrażliwe kulturowo koncepcje inteligencji emocjonalnej i rozumowania moralnego z daleko bardziej wyrafinowanym rozumien- iem natury empatii wymaganej dla bezpiecznej praktyki medycyny skoncentrowanej na pacjen- cie (ROFF, 2015). Empatia stanowi kluczowe pojęcie w relacji lekarza z pacjentem. Empaty- czne zaangażowanie lekarza zwiększa zaufanie pacjenta, a tym samym uzyskanie dokładnej wywiadu medycznego (anamnezy). Takie wykonywanie pracy przez lekarza zwiększa fizy-

czne, psychiczne i społeczne samopoczucie pacjenta (HEGAZI I WILSON, 2013). Em- patia kliniczna wydaje się być podstawowym wyznacznikiem jakości w opiece medycznej, ponieważ umożliwia klinicystom dokładniejsze wykonywanie kluczowych zadań medycznych, a tym samym osiąganie lepszych wyników zd- rowotnych pacjentów. Po drugie, integracja doświadczeń biograficznych i czynników sy- tuacyjnych warunkujących empatię kliniczną w opiece medycznej i edukacji medycznej wydaje się być kluczowa dla jej rozwoju i promowania oraz ostatecznie zapewnienia wysokiej jakości opieki nad pacjentem (NEUMANN I IN., 2009).

Wnioski

K

ażdy student kierunku lekarskiego posiada indywidualny poziom, zakres i status empatycznego zachowania już w początkowym momencie swoich studiów medycznych. Okres edukacji medycznej wpływa na zmienny pro- gres w podejściu i kształtowaniu empatii wśród studentów. Za przykład zmian tego podejścia mogą posłużyć dowody naukowe na różnicę w poziomie empatii przed i po rozpoczęciu zajęć klinicznych (trzeci rok studiów).

Zdolność do empatii, jako jedna z najbardziej szlachetnych i cenionych w pracy lekarza powinna być kreowana na etapie studiów medycznych. Służyć mogą do tego zajęcia, kursy i szkolenia dla studentów, warsztaty z aktorami symulującymi pacjentów oraz zwiększona ilość godzin dydaktycznych takich ćwiczeń w programach uniwersyteckich.

Zajęcia takie pozwolą na rozwój zdolności empatii w indywidualnym stopniu dla każdego z adeptów sztuki lekarskiej w przyszłości. Istotne w kreowaniu empatii przyszłych lekarzy są także dyskusje i zajęcia praktyczne z lekarzami podczas zajęć klinicznych. Poprzez poświeconą uwagę i czas oraz obserwację podejścia, komunikacji i zachowania lekarzy z pacjentami