Anna Zawadzka
"Filozofia żydowska", Heinrich i
Marie Simon, Warszawa 1990 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 61/3, 208-210
nie protestantyzm u, później katolicyzmu — jest niew ątpliw a. Nie zauważa je j jednak Czermak stw ierdzając, że zmiany, które zaszły, pozostały jedynie teorią. Rozdziały IX—X II mówią o sytuacji, jaka w ytworzyła się w łonie katolicyzmu i protestantyzm u po II w ojnie światowej. I tu w łaśnie polski czytelnik zn aj dzie dość pokaźny — bo parostronicowy — przyczynek na tem at antysem i tyzmu w naszym k ra ju tuż po wojnie i dziś. Czermak opisuje nie tylko po gromy, które m iały m iejsce po wojnie, ale przytacza stanowisko kard. Hlon da na tem at nienawiści w stosunku do Żydów w powojennej Polsce; a więc brak zajęcia konkretnego, potępiającego antyżydowskie ekscesy, stanow iska, twierdzenie, że odpowiedzialność za nie ponoszą sam i Żydzi, którzy zbyt angażują się w aparacie rządzącym, i wreszcie zdanie, że nieprzyjazne za chowanie się w stosunku do Żydów nie m a antysemickiego czy rasowego podłoża, lecz jedynie podłoże polityczne. Z kolejnych zdań możemy się do wiedzieć, że „jeszcze dziś wrogość w stosunku do Żydów używana jest w Polsce dla zdyskredytow ania przeciwników politycznych (...)”, a „od polskie go papieża usłyszano w Oświęcimiu tylko ogólnie-wspaniałe słowa, k tó re nie były jednak w żaden sposób dopasowane do konkretnych w ydarzeń w k ra ju ” (s. 249). Polska jest dla Czermaka wciąż jeszcze szczególnie antysem ickim krajem , n a którym tragedia wojny nie wycisnęła swego piętna.
Trudno oceniać książkę, k tó ra jest kontrow ersyjna nie tylko pod wzglę dem interpretacji faktów historycznych. Książka w ykazuje również pew ną krótkowzroczność autora, który podejm ując pracę nad swym dziełem po zostawił zupełnie n a uboczu spraw y teologiczne i w ykazuje w tej dziedzinie pewną ignorancję. Czermak chciał napisać Historię prześladowania obiek tyw nie (Wstęp). Z am iaru tego jednak nie udało m u się zrealizować, krzywdzi bowiem chrześcijaństw o neoorientowane, nie dostrzegając zm ian w jego łonie. A utor jest świadom, że jego książka może być pod wieloma względami kon trow ersyjna, w arto więc choć z tego powodu ją poznać.
Ewa Jóźwiak, W arszawa
H einrich i M arie SIMON, Filozofia żydowska, W arszawa 1990, s. 195. L itera tu ra filozoficzna wzbogaciła się o pierwsze syntetyczne opracowa nie historii filozofii żydowskiej. Książka ta pt. Filozofia żydow ska została opublikow ana przez profesorów: H einricha i M arie Simon z U niw ersytetu H um boldta w Berlinie, Autor książki H einrich Simon jest profesorem he- braistyki i arabistyki, w ybitnym znawcą średniowiecznej filozofii żydowskiej i arabskiej. Opublikował Ibn Chalduna nauki o ludzkiej kulturze (Ibn K hal
duns W issenschaft von der m enschlichen K ultur, 1959) i inne prace z zakresu
historii filozofii. Ponadto jest autorem podręcznika współczesnego języka he brajskiego (Lehrbuch der m odernen hebräischen Sprache, 1970). W spółautorka
Filozofii żydow skiej M arie Simon jest profesorem literatu ry greckiej i his
torii filozofii. O publikowała ona wiele prac z zakresu filozofii greckiej. O m aw iana pozycja została przełożona przez Tomasza Pszczółkowskiego. P raca została w ydana na dobrym papierze i zaopatrzona w obwolutę, gdzie zaprezentowano autorów i treść publikacji. Filozofia żydow ska składa się z przedmowy pióra W itolda Tylocha i uwag wstępnych, będących w prow a dzeniem do rozum ienia tej filozofii. Pozycja dzieli się n a trzy rozdziały do tyczące historii filozofii żydowskiej w starożytności, średniowieczu i w cza sach nowożytnych. Na końcu publikacji umieszczona jest w ybrana bibliogra fia (s. 191—193). Książka przedstaw ia historię żydowskiej filozofii, dając w syntetycznym ujęciu jej ogólny przegląd.
A utorzy ukazali żydowską filozofię czasów starożytnych i średniowiecza w świetle jej licznych cech religijnych, ideowych i filozoficznych, które w znacznym stopniu różnią ją od żydowskiej myśli filozoficznej epoki nowo żytnej i współczesnej. Te wspólne cechy w poszczególnych okresach
history-cznych umożliwiły podzielenie m ateriału z punktu widzenia poznawczego kryteriów : w yjaśnienia odrębnego charakteru filozofii żydowskiej i jej jedy
nych w swoim rodzaju przejawów, obejm ujących takie zagadnienia jak: obja wienie, Tora, przym ierze z Bogiem, działalność Mojżesza, profetyzm i pro roctwo oraz koncepcja Mesjasza. Drugim motywem było ujęcie filozofii ży dowskiej jako filozofii religii, gdzie podstawą jest badanie i rozpatryw anie kw esti wspólnych dla judaizm u, chrześcijaństw a i islam u oraz wynikających stą d problemów metafizycznych, takich jak np. istnienie Boga, jego przymioty i atrybuty. Trzeci w ątek żydowskiej filozofii można zaliczyć do filozofii w ła ściwej (ścisłej). Omawiani uczeni zajm ują się tu kw estiam i ściśle filozoficz nym i, takim i jak: kategorie logiczne, stru k tu ra argum entów logicznych i inne. Filozofia żydowska w starożytności obejm uje pierwszy rozdział pracy. A utorzy podkreślają na wstępie, że filozofia żydowska istnieje dopiero od mo m entu zetknięcia się judaizm u z hellenizmem w epoce hellenistycznej i u ka zują próbę połączenia filozofii greckiej z nauką żydowską w twórczości Fi- lona z Aleksandrii. Filon zmierzał do wykazania, że judaizm jest prawdziwą m ądrością, a filozofia grecka środkiem prowadzącym do jego poznania. System Filona należy wyprowadzić z jego pojęcia Boga, gdyż poglądy na poszcze gólne dziedziny wiedzy nie są podstaw ą jego wyobrażania Boga, lecz z niego wynikają. Bóg znajduje się w centrum filozofii Filona jako podstaw a wszel kiego bytu, cel dążeń etycznych i teoretycznych człowieka. Synteza religii ży dow skiej i cywilizacji greckiej stanowi tu szczytowe osiągnięcie żydowskiej filozofii starożytnej, ale zarazem i jej punkt końcowy. Dalszy rozwój filo zofii żydowskiej niestety nie dokonywał się na linii doprowadzonej przez Filona do punktu szczytowego.
Filozofia żydowska w średniowieczu, rozpatryw ana w II rozdziale pracy nie kontynuow ała filozofii starożytności, ale w centrum swoich rozważań um ieściła kwestię jedności Boga i jego sprawiedliwości. W VIII wieku po wstało wiele odrębnych grup w łonie judaizmu. Większość z nich nie miała większego znaczenia oprócz karaitów (zwolenników Pisma), którzy uznawali Biblię a odrzucali nauczanie skodyfikowane w Misznie i zinterpretow ane w Talmudzie. Pierwszym przedstawicielem kalam u wśród Żydów był działa jący na przełomie IX—X w ieku Dawid ibn M erwan A lm uqam m i z Raqqa. Je d n a k głównym inicjatorem racjonalnego podejścia do religii żydowskiej jest Saadia ben Josef. Je st on tw órcą średniowiecznej filozofii żydowskiej. S aadia pierwszy przedstaw ił religię żydowską w form ie obszernego systemu filozoficznego, czerpiąc argum enty z najróżniejszych źródeł. D rugą grupę fi lozofów działających w średniowieczu rozpoczyna Izaak Israeli, którego kon cepcja dotycząca połączenia człowieka z Boską m ądrością m iała duże zna czenie dla późniejszej filozofii żydowskiej i dla żydowskiej mistyki.
N ajw ybitniejszym uczonym żydowskim średniowiecza jest Mojżesz ben Majmon, zwany Majmonidesem. Główną koncepcję system u Majmonidesa należy upatryw ać w pojęciu Boga, którego rozpatryw ał posługując się teolo gią negatywną. Ponadto bardzo dokładnie u jął pojęcie relacji i zawęził je b ardziej niż wcześniejsi filozofowie żydowscy. Dzięki tem u z religii żydo
wskiej i filozofii arystotelesow skiej zbudował zw arty gmach wiedzy. Jego od działywanie poza obszarem diaspory żydowskiej sięga daleko poza okres śre dniowiecza. Następcy M ajmonidesa nie osiągnęli szczególnych sukcesów
w dziedzinie filozofii. Żydowskie kręgi intelektualne podzieliły się na majmo- nistów i antym ajm onistów , na tych, którzy akceptowali filozofię arystotele- sowską i jej skorelowanie z religią oraz na tych, którzy uw ażali filozofię za w roga religii.
Trzeci rozdział niniejszej pracy omawia czasy nowożytne. Zauważa się, iż myśliciele tego okresu sta ra ją się odgraniczyć od członków innych wyznań i reprezentują stanowisko apologetyczne, broniąc judaizm u na zewnątrz. Po nadto w ykazują rację bytu judaizm u n a podstawie jego teologicznej praw dy i wyższości.
Do znaczących postaci w tym okresie autorzy zaliczają Mojżesza Men- delsona, który podał uzasadnienie istoty judaizmu, polegające na odgranicze niu judaizm u jako prak ty k i od rozumowego poznania. W ybitnymi przedsta wicielam i nauki judaizm u są także: Nachm an Krochmal, Salomon Majmon, Salomon Form stecher, Sam uel Hirsch oraz H erm ann Cohen, który zintegrował judaizm z kantow skim obrazem św iata. Na uwagę zasługuje znany w szero kich kręgach F ranz Rosenzweig, który rozw ija myśl filozoficzną w form ie dialogu. Ta dialogowa zasada nie pozwala n ą usystem atyzow anie treści, ale prowadzi do wysokich osiągnięć w ustnym nauczaniu. Okres ten zamyka m yśliciel żydowski z kręgu języka niemieckiego — M artin Buber. Według niego dom inującą zasadą jest dialog między ja i ty. W tym dialogu uczestni czy Bóg i człowiek, który jest prawdziwym partnerem swego Stwórcy. Dialog ten staje się podstaw ą kształtow ania społecznej wspólnoty. Filozoficzna kon cepcja judaizm u B ubera jest usytuow ana na linii racjonalistycznej. Jego myśl w yw arła w pływ głównie na terenie niemieckim. Autorzy kończą swoją pracę stwierdzeniem, iż ponownie podejm uje się próby naw iązania do filozoficznych założeń sform ułowanych w pierwszym trzydziestoleciu naszego w ieku w Niem czech, lecz proces ten jest płynny i nie w arto go omawiać.
K siążka poświęcona historii filozofii żydowskiej zasługuje n a uznanie, ponieważ jest ona wyłącznie poświęcona żydowskiej problem atyce filozoficz nej. Opracowanie przedstaw ia ogólną charakterystykę filozofii żydowskiej ostatniego półwiecza oraz wcześniejsze jej okresy. Szkoda tylko, że autorzy zakończyli pracę na przedstaw ieniu filozofii M artina Bubera, a nie ukazali żyjącego również w tym czasie wielkiego teologa i filozofa żydowskiego w USA, jakim był A braham J. Heschel. Heschel, choć nie stworzył żadnego specjalnego kierunku ideowego, to jednak pozostawił po sobie wiele dzieł i jest uważany za najbardziej światłego uczonego swoich czasów. Są jeszcze m niej znaczący uczeni żydowscy, którzy zostali pominięci w tej pracy. Nie m niej Filozofia żydow ska jest dziełem bardzo przydatnym nie tylko dla filozofów.
s. Anna Zawadzka, CSNJ, W arszawa Caroline M A S O M , Pat A L E X A N D E R (oprać.), A lan M I L L A R D (noty archeologiczne), Św iat Biblii. Miejsca, odkrycia, najw ażniejsze w ydarze
nia, tł. z ang. Bożena M ierzejewska, Arkady, W arszawa 1991, s. 192.
Od przeszło stu la t archeologia przeżywa dynamiczny rozwój i dostarcza coraz to nowych inform acji n a tem at odkryć na Bliskim Wschodzie. Bez w ątpienia jest jedną z tych dyscyplin naukowych, które w zbudzają zaintere sowanie nie tylko specjalistów, lecz szerokiego kręgu odbiorców. Do zadań archeologii biblijnej należy zwrócenie uw agi na znaleziska, które w jakiś sposób są związane z Biblią, względnie pom agają w jej dokładniejszej in terp retacji. Budzi to zrozumiałe zainteresow anie w ykopaliskam i n a Bliskim Wschodzie. Ważną spraw ą staje się zatem prezentacja rezultatów badań, nie tylko w form ie dostępnej naukowcom, lecz także w form ie książek popula ryzatorskich.
Taką. w łaśnie publikacją jest Św iat Biblii. Książka jest polskim prze kładem „Picture A rchive of Bible” w ydanej w 1987 roku przez Lion P ubli shing Oxford. Podobne pozycje wydawnicze dość często ukazują się n a Za chodzie. Ich autoram i są znani naukowcy, m.in. tacy jak A lan M i l i a r d , archeolog i wykładow ca języków semickich, który z dużym powodzeniem zajm uje się popularyzow aniem badań historycznych i archeologicznych oraz w ykazywaniem ich związków z tekstem biblijnym . W swym dorobku pi sarskim m a już podobne książki, w których zamieszcza liczne fotografie w y kopalisk łącząc je z opisem objaśniającym (m.in.: Treasures fro m Bible Tim es,
