ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LX, zeszyt 6 – 2012
Marcin R o s N o , Mowa trawa. SNownik piNkarskiej polszczyzny, WrocNaw: Wydawnictwo Bukowy Las 2011, ss. 272
Popularno ! piNki no"nej w kulturze masowej, jej intensywne propagowanie w ogólnopolskich mediach sprawia, i" socjolekt piNkarski zajmuje swoje wa"ne miejsce w zasobie spoNecznym wspóNczesnej polszczyzny. Wyst#puje on w dwóch podstawowych odmianach: wewn$trz rodowiskowej, reprezentowanej przez zawodników, trenerów i kibiców piNkarskich, oraz dziennikarskiej, wypo-wiadanej na "ywo przez komentatorów w czasie meczu futbolowego lub odczytywanej przez sprawozdawców w trakcie serwisów sportowych. Podobnie jak w wypadku innych wyspecjalizowanych socjolektów do podstawowych cech j#zyka piNki no"nej nale"y zaliczy! zawodowo !, tajno ! (szczególnie w od-mianie wewn$trz rodowiskowej) oraz ekspresywno !1.
Przedstawiona w tytule pozycja ksi$"kowa Marcina RosNonia po wi#cona jest "argonowi piNkarskiemu, tj. odmianie rodowiskowej j#zyka u"ywanej przez zawodników tej dyscypliny sportu. Zaprezentowany w publikacji wy-specjalizowany socjolekt profesjonalny mo"e zainteresowa! nie tylko piNka-rzy, znawców i sympatyków futbolu, dziennikarzy sportowych, ale równie" j#zykoznawców. Dla tych ostatnich szczególnie istotny jest nowy rejestr sNow-nictwa sportowego i frazeologii o charakterze gwarowo-"argonowym. Sam Autor publikacji to byNy piNkarz jednego z czoNowych polskich klubów – Legii Warszawa. Gwar# piNkarsk$ poznaN wi#c osobi cie – na boisku i w sportowej szatni. Autor recenzowanego sNownika miaN jednak jeszcze inn$ sportow$ pa-sj#. Poza piNk$ no"n$ interesowaN si# równie" dziennikarstwem. Ju" w trakcie swojej kariery piNkarskiej zacz$N pracowa! jako komentator sportowy dla
1
S. G r a b i a s, rodowiskowe i zawodowe odmiany j!zyka – socjolekty, w: WspóNczesny
cji telewizyjnej Canal+. Prowadz$cego programy o tematyce futbolowej cechuje profesjonalizm i du"a wiedza o tej dyscyplinie sportu. Szczególn$ domen$ komentatora s$ ligi futbolowe: polska i angielska. Ponadto jest wspóN-autorem kilku filmów dokumentalnych, m.in. hazienkowska 2/3, O krok od pucharu oraz Legia Warszawa 1969/70.
Ju" przy pierwszym kontakcie z ksi$"k$ RosNonia uwag# przykuwa sam tytuN publikacji. J#zykoznawca, miNo nik j#zyka polskiego mo"e si# bowiem w nim doszukiwa! pewnych nie cisNo ci i bN#dów. Wyra"enie mowa-trawa (pisane zgodnie z ortografi$ polsk$ z N$cznikiem) to ‘mówienie dla mówienia, sNowa bez tre ci, pustosNowie’2. Zgodnie z tytuNem mo"na byNoby zatem oczekiwa!, "e Autor sNowniczka piNkarskiego ma tak naprawd# niewiele do powiedzenia. Tymczasem nawet pobie"na lektura tej pozycji skNania odbiorc# do konstatacji, i" wyrazy odnotowane w tym popularnym leksykonie maj$ swoje wyspecjalizowane znaczenie. MaNo prawdopodobne wydaje si# te", aby intencj$ Autora byNo zniech#cenie czytelnika do lektury. Czy zatem ksi$"k# t# mo"na nazwa! mow"-traw"? Wydaje si#, "e RosNo ju" na samym pocz$tku zastosowaN wiadomy zabieg stylistyczny, wprowadzaj$c czytelnika w inter-tekstualn$ gr#, która miaNaby polega! na dwupoziomowej interpretacji tytuNu oraz caNej ksi$"ki. Pierwsza, narzucaj$ca si# bezpo rednio, dost#pna dla ka"-dego odbiorcy i zgodna z tradycyjn$ definicj$ tytuNowego wyra"enia, oraz druga, ezoteryczna, tj. czytelna jedynie dla wytrawnych znawców. Pod$"aj$c tropem tej wykNadni, tytuN tej ksi$"ki mo"na rozumie! przewrotnie. Bogata terminologia piNkarska jest jedynie zrozumiaNa w w$skim i hermetycznym kr#gu piNkarzy, trenerów oraz najbardziej zagorzaNych miNo ników futbolu, niezrozumiaNa i nic nieznacz$ca za dla osób spoza tego rodowiska. Dla tych ostatnich jest wi#c nic niemówi$c$ nowomow$, tj. mow"-traw". Przybli"yw-szy "argon piNkarski, Autor zNamaN tym samym nieczytelny dla szerszego grona odbiorców kod futbolu. Odszyfrowanie leksyki sportowej zmieniNo dla niewtajemniczonych mow!-traw! w bogaty repertuar rodków j#zykowych piNkarskiej polszczyzny. Niezale"nie od tego zabiegu RosNo wykorzystaN to wyra"enie, by nada! mu now$ semantyk#. Zgodnie z t$ interpretacj$ byNaby to po prostu mowa boiska piNkarskiego. SygnaNem tego s$ pNyn$ce z ksi$"ki trzy komunikaty: werbalny (Autor wyra"enie mowa-trawa pisze bez N$cznika), te-matyczny (tematyka futbolowa sNowniczka) oraz typograficzno-ikonogra-ficzny (zielona okNadka publikacji przedstawiaj$ca muraw# boiska, operuj$c$
2
Zob. SNownik j!zyka polskiego, red. M. Szymczak, t. II, Warszawa 1995, s. 208; Wielki
"argonem piNkarskim upersonifikowan$ traw#, piNkarzy, s#dziego zawodów oraz sam$ piNk# do gry, która, speNniaj$c funkcj# graficzn$, zast#puje liter# o w wyrazie mowa itp.). Nie mo"na wykluczy!, i" w rozumieniu Autora jest jeszcze inna motywacja tytuNu tej ksi$"ki3.
SNownik piNkarskiej polszczyzny RosNonia mo"na podzieli! na trzy cz# ci. W pierwszej Autor przedstawia wNasn$ sylwetk# oraz swoj$ pasj#, któr$ od urodzenia byNa piNka no"na. Druga, zasadnicza cz# ! publikacji, to sNownik piNkarski z alfabetycznym wykazem ponad 130 haseN, które RosNo poznaN w czasie swojej kariery sportowej b$d% te" zebraN w trakcie wywiadów rodo-wiskowych. Niektóre z artykuNów zawieraj$ kilka, a nawet kilkana cie synoni-mów okre laj$cych ten sam termin piNkarski. PrzykNadem jest samo boisko sportowe, które w rodowisku piNkarzy bywa nazywane boichem, bojem, pNyt", klepiskiem, hasiokiem, kartofliskiem, dywanem, stoNem, flech", pustyni", pa-stwiskiem, N"k", placem czy te" polem. W praktyce wi#c sNownik RosNonia zawiera znacznie wi#cej wyspecjalizowanej leksyki futbolowej. W trzeciej – ostatniej cz# ci ksi$"ki Autor umieszcza popularne oraz mniej znane powie-dzenia charakterystyczne dla j#zyka piNki no"nej.
Terminy specjalne w ksi$"ce RosNonia odnosz$ si# m.in. do miejsc sporto-wej rywalizacji (beton, dywan, kartoflisko, plac, pole, pustynia, stóN), uczest-ników meczu piNkarskiego (aptekarz, czarny, gwizdek, kiero, koNcz, s!p, so-dówka), taktyki piNkarskiej (afera, autobus, diament, koronka, zmiana krzy-#owa), sprz#tu i ubioru zawodników (biedronka, deski, lanki, magazyn, wkr!ty), poj#! zwi$zanych z przepisami sportowymi (as kier, czerwo, Nokietek, nakNadka, wapno, #óNtko), piNkarskiej techniki, tj. poNo"enia ciaNa, strzaNu za-wodnika, nieudanej interwencji itp. (babol, dobitka, czub, faNsz, klej, klepka, krzy#ak, robinsonada, rogal).
Spo ród leksyki odnotowanej przez RosNonia najliczniejsz$ grup# stanowi$ apelatywa, które w terminologii piNkarskiej nabraNy nowego wyspecjalizowa-nego znaczenia. S$ to najcz# ciej wyrazy nale"$ce do sNownictwa ogólwyspecjalizowa-nego, przeniesione z innych dziedzin "ycia. Do neosemantyzmów specjalnych na-le"$ m.in. takie terminy futbolowe, jak bania ‘synonim gNowy piNkarza’, buda
3
Mowa-trawa to tak"e pierwszy album zespoNu rockowego Superpuder, wydany w 2007 roku. Na debiutanckiej pNycie tej grupy znalazNy si# m.in. utwory o tematyce piNkarskiej. Naj-wi#kszym hitem staNa si# piosenka o byNym napastniku reprezentacji Polski Grzegorzu Rasia-ku. Pastiszowo-zabawowy utwór Rasiak Song jest przeróbk$ znanej piosenki „Skaldów” – Wszystko mi mówi, #e mnie kto$ pokochaN. W podobnym klimacie utrzymana jest piosenka o byNym trenerze reprezentacji Polski Pawle Janasie – Co zrobiN Janas?, oparta na utworze Natalii Kukulskiej – Co powie tata?
‘bramka piNkarska’, dziadek ‘piNkarska gra treningowa’, fl"dra ‘nieudana interwencja bramkarza’, no#yce ‘strzaN z powietrza, sponad gNowy’, wrota ‘bramka piNkarska’, kraw!#nik ‘synonim s#dziego liniowego’, laga ‘dalekie kopni#cie piNki’ itp. W leksyce sportowej wyrazy te wchodz$ w ró"norakie zwi$zki frazeologiczne, np. dosta% kiera ‘otrzyma! czerwon$ kartk#’, pa-mi!ta% o gN!bi ‘przypomina! obrocom o wzajemnej asekuracji’, oddycha% r!kawami ‘metaforyczne okre lenie zm#czenia zawodnika’, zagra% na afer! ‘zagranie piNki w taki sposób, aby wykorzystuj$c tNok i zamieszanie, wpadNa do bramki przeciwnika’. Jak zauwa"a sam Autor Mowy trawy, niektóre z neo-semantyzmów piNkarskich w innym znaczeniu odnotowuje gwara uczniowska (por. buda ‘szkoNa’, laga ‘paNa, jedynka’).
Drug$, mniej liczn$ grup# w "argonie piNkarskim stanowi$ neologizmy lek-sykalne. S$ to rodzime terminy neologiczne, zbudowane wedNug istniej$cych wzorców w j#zyku. PrzykNadem ilustruj$cym omawiane zjawisko jest struk-tura sNowotwórcza babol ‘kiks, bN$d’, derywowana za pomoc$ sufiksu -ol jak w wyrazach typu kibol czy Nysol. We wszystkich odnotowanych formacjach przyrostek -ol peNni funkcj# augmentatywn$. Struktury te s$ przykNadem sto-sowania leksyki potocznej o charakterze ekspresywnym charakterystycznej dla gwarowo-"argonowej odmiany sNownictwa rodowiskowego. Innym przy-kNadem wzbogacaj$cym leksyk# piNkarsk$ jest "eski derywat odczasowni-kowy dobitka ‘uderzenie po interwencji bramkarza, powtórny strzaN’, z przy-rostkiem -ka od podstawy dobi% (por. dogrywka, nakNadka, nakrywka, prze-rzutka4 itp.) oraz pachówka ‘nieudana interwencja bramkarza’, derywowana za pomoc$ sufiksu -ówka od rzeczownika pacha. Nieco innym zjawiskiem jest apelatywizacja nazwy osobowej poN$czona z dezintegracj$ podstawy. Hefaj od antroponimu Hefajstos to w terminologii piNkarskiej ‘strzaN zewn#trzn$ cz# ci$ stopy’. Efektem skrócenia wyrazu podstawowego jest forma neologiczna kiero, która w terminologii piNkarskiej oznacza ‘kierownika dru"yny’. Zatar-tym eZatar-tymologicznie neologizmem leksykalnym jest forma doksi, która w ro-dowisku futbolowym oznacza doktora, czy te" maser, b#d$ca okre leniem masa"ysty. Trzy ostatnie przykNady pokazuj$, i" jedn$ z podstawowych cech j#zyka piNkarskiego jest wyra%na tendencja do skrótowo ci.
Najmniej liczn$ grup# w sNowniczku RosNonia stanowi$ specjalistyczne za-po"yczenia z j#zyków obcych. Jest to ostatni ze sposobów wzbogacenia sNow-nictwa specjalnego. PrzykNadem mo"e by! termin koNcz b#d$cy odpowiedni-kiem polskiego wyrazu ‘trener’ (angielskie coach ‘ts.’), angielskie wyra"enie
4
no look pass ‘niesygnalizowane zagranie, podanie bez patrzenia’ oraz drop shot ‘uderzenie piNki po zetkni#ciu z muraw$, póNwolej’. O zadomowieniu si# tej ostatniej formy w polskiej terminologii futbolowej wiadcz$ polskie odpo-wiedniki i derywaty typu drop, drops, dropsztyk. Formy te wchodz$ w zwi$zki frazeologiczne typu wal z dropa, strzelamy dropsztykami, gol z dropa. Po-"yczk$, a zarazem terminem specjalnym wywodz$cym si# od nazwy wNasnej jest robinsonada ‘efektowna, udana interwencja bramkarza’ (niemieckie Ro-binsonade od bramkarza angielskiego klubu Southampton i reprezentacji An-glii Johna Williama Robinsona).
Ostatnia cz# ! ksi$"ki RosNonia, zatytuNowana Stare piNkarskie prawdy, przynosi interesuj$ce poN$czenia frazeologiczne charakterystyczne dla piNkar-skiej polszczyzny. PrzywoNane na pocz$tku tego rozdziaNu futbolowe powie-dzenie: PiNka jest okr"gNa, a bramki s" dwie urosNo ju" do rangi „skrzydlatych sNów”, tj. rozpowszechnionych i cz#sto przytaczanych wypowiedze, których autorstwo lub pochodzenie mo"na ustali!. Twórc$ tego piNkarskiego sloganu jest byNy trener polskiej reprezentacji w piNce no"nej Kazimierz Górski5. W ród „skrzydlatych sNów” odnotowanych przez Autora niniejszej publikacji s$ te" i takie, których popularno ! jest krótka lub ograniczona do pewnych rodowisk. Wydaje si#, i" typ ten reprezentuj$ przywoNywane przez RosNonia powiedzenia: Derby rz"dz" si! swoimi prawami, Niewykorzystane sytuacje si! mszcz", Gra si! tak, jak przeciwnik pozwala. Niektóre z nich to zwi$zki mi#-dzywyrazowe, odnotowane przez sNowniki frazeologiczne j#zyka polskiego: zawiesi% buty na koNku ‘zakoczy! karier#’6. Najbardziej jednak cenne s$ poN$-czenia frazeologiczne odnotowane po raz pierwszy. W ród nich mamy takie, które s$ mniej lub bardziej popularne w socjolekcie sportowym. Wydaje si# te", "e ich wyst#powanie mo"e mie! charakter regionalny. Z punktu widzenia struktury skNadniowej zwi$zków frazeologicznych odnotowane przez RosNonia poN$czenia to wyra"enia (mecz walki ‘spotkanie piNkarskie najcz# ciej zako-czone podziaNem punktów’), zwroty (str"ci% wiewiórk! ‘odda! niecelny strzaN, po którym piNka przelatuje wiele metrów nad poprzeczk$’) i frazy (nazwiska i numery nie graj").
Publikacja RosNonia nie jest pozycj$ o charakterze naukowym. Poszcze-gólne hasNa sNownikowe bardziej przypominaj$ gatunek publicystyczny, jakim jest felieton. Lektura ksi$"ki to ciekawa przygoda zarówno dla osób
5
H. M a r k i e w i c z, A. R o m a n o w s k i, Skrzydlate sNowa, Seria II, Warszawa 1998, s. 224. 6
Por. hasNo koNek oraz zwrot zawiesi% co$ na koNku ‘zaprzesta! czego , odst$pi! od czego , przesta! si# czym interesowa!, zajmowa!’. Zob. SNownik frazeologiczny wspóNczesnej
j$cych si# piNk$ no"n$, jak i dla czytelników chc$cych pozna! tajniki tej dys-cypliny sportu. Mo"e by! równie" przydatn$ pozycj$ dla mNodych adeptów futbolu. Przy obja nianiu poszczególnych haseN sNownikowych Autor tradycyj-nemu, tj. sNownikowemu znaczeniu wyrazu, które przedstawia w sposób opi-sowy, przeciwstawia jego nowe znaczenie, znane w terminologii piNkarskiej. W trakcie definiowania sNownictwa sportowego umieszcza wiele ciekawostek i anegdot zwi$zanych z futbolem. Niejako przy okazji ujawnia te" inne cechy socjolektu piNkarskiego. Jedn$ z nich jest cz#ste u"ywanie w grupie zawodni-ków charakterystycznych pseudonimów. &argon sportowy jest w tym bardzo zbli"ony do innych rodowiskowych odmian j#zyka, tj. gwary uczniowskiej i studenckiej. Ksi$"ka napisana jest poprawn$ i bardzo przyst#pn$ w odbiorze polszczyzn$. W swoich rozwa"aniach RosNo wykazuje si# niezb#dn$ wiedz$ z zakresu leksykologii, frazeologii i kultury j#zyka polskiego. SNusznie np. zauwa"a, i" po"yczka angielska timing jest nadu"ywana przez sprawozdaw-ców w mówionej odmianie dziennikarsko-sportowej. W opisie poszczegól-nych terminów futbolowych RosNonia nie zawodzi te" intuicja lingwistyczna. Autorowi przytrafiaj$ si# jednak pewne usterki j#zykowe. BN#dem sNowotwór-czym jest hipotetyczne stwierdzenie jakoby basia, b#d$ca w terminologii piN-karskiej okre leniem gNowy zawodnika, byNa zdrobnieniem apelatywu bania. W publikacji wyst#puj$ równie" bN#dy techniczne. W kilku miejscach ksi$"ki brakuje kontynuacji tekstu, w innych za jego obszerne fragmenty s$ powta-rzane z poprzedniej strony. Usterki te nie obci$"aj$ jednak Autora niniejszej ksi$"ki, ale raczej osob# zajmuj$c$ si# skNadem, korekt$ i redakcj$ techniczn$ wydawnictwa. Te drobne niedoci$gni#cia nie umniejszaj$ jednak warto ci caNej Mowy trawy.
Niew$tpliwym atutem ksi$"ki jest jej staranne wydanie (twarda okNadka, szyta oprawa). Praktyczny format oraz kolorowa obwoluta publikacji przypo-mina elementarz szkolny. Najprawdopodobniej jest to wiadomy zabieg wy-dawcy, maj$cy na celu zach#ci! zarówno mNodego, jak i starszego czytelnika do zapoznania si# z podstawami piNkarskiej polszczyzny. Atrakcyjno ! ksi$"ki podnosz$ ilustracje autorstwa Andrzeja Jankowskiego. Komunikat ikonogra-ficzny jest w tym wypadku niezmiernie wa"ny, poniewa" humorystyczne rysun-ki nawi$zuj$ do poszczególnych haseN sNownikowych. Ta cisNa zale"no ! mi#-dzy sNowem a ikonografi$ ma najcz# ciej charakter gier i zabaw j#zykowych. Humorystyczne rysunki Jankowskiego najcz# ciej wi$"$ si# z nowym znacze-niem leksemów zapo"yczonych z polszczyzny ogólnej. Wszystkie obrazki wraz ze scenkami dialogowymi wspóNtworz$ wi#c peNny obraz Mowy trawy.
Z pewno ci$ leksyka i frazeologia piNkarska wyekscerpowana z autopsji przez RosNonia nie reprezentuje peNnego inwentarza sNownictwa "argonowego piNki no"nej. Terminologia specjalna zwi$zana z ka"dym socjolektem mo"e mie! bowiem ró"ny zasi#g terytorialny i ró"n$ "ywotno !. Ponadto leksyka sportowa mo"e ci le korelowa! z tradycj$ danego klubu, jego barwami, re-gionem kraju itp. W praktyce zatem zebranie peNnego materiaNu "argonowego wydaje si# niemo"liwe. Spo ród nieuwzgl#dnionych, a u"ywanych w niektó-rych rodowiskach piNkarskich neosemantyzmów, mo"na m.in. wymieni! takie terminy, jak #"dNo ‘najbardziej wysuni#ty napastnik graj$cy najbli"ej bramka-rza dru"yny przeciwnej’ czy te" brazylijka ‘stbramka-rzaN, po którym piNka odbita od sNupka wpada do bramki’. Dosy! lakonicznie pisze te" Autor o leksyce obel-"ywej. By! mo"e dlatego, "e RosNo chce zaoszcz#dzi! czytelnikowi bogactwa wulgaryzmów piNkarskich, które zarówno sportowcom, jak i trenerom nie przynosz$ chluby. Niestety, ich u"ywanie na boisku oraz na trybunach przez kibiców jest jednak faktem. Wydaje si#, "e Autor publikacji ma wiadomo ! niekompletno ci niektórych swoich tez oraz braku cz# ci terminów zwi$za-nych ze wspóNczesnym socjolektem piNkarskim. Maj$c to na uwadze, nie wy-klucza powrotu do tej problematyki.
Podsumowuj$c dotychczasowe rozwa"ania, nale"y zaznaczy!, "e bogactwo leksykalne i frazeologiczne piNkarskiej polszczyzny odnotowanej przez RosNonia mo"e sta! si# w przyszNo ci %ródNem szczegóNowych bada i wnikliwych analiz. Ciekawa dla badacza socjolektu sportowego jest m.in. kwestia przenikania sNownictwa futbolowego do odmiany dziennikarsko-sportowej. Sam Autor ksi$"ki przyznaje, "e czasem jako komentator widowisk piNkarskich „przemyca” niektóre sNowa "argonowe do j#zyka telewizji. Wszystkie terminy futbolowe wzbogacaj$ odmian# rodowiskow$ j#zyka piNkarzy, trenerów i teoretyków futbolu. Z ling-wistycznego punktu widzenia jest wi#c niezmiernie wa"ne zarejestrowanie aktu-alnego zasobu sNownictwa i frazeologii o charakterze gwarowo-"argonowym. Odnotowane przez RosNonia piNkarskie neosemantyzmy, neologizmy leksykalne oraz zwi$zki frazeologiczne mog$ wej ! w przyszNo ci do wielkiego sNownika terminologii sportowej. Mo"na by wi#c skonstatowa!, "e Autor Mowy trawy w sposób znacz$cy przysNu"yN si# skatalogowaniu zró"nicowanego repertuaru rodków j#zykowych, charakterystycznych dla socjalnej i wewn$trz rodowisko-wej odmiany wspóNczesnego j#zyka piNki no"nej.
Mariusz Koper Katedra J!zyka Polskiego KUL
