DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2016.8(44).1-6
RYSZARD SKRZYNIARZ
ZMAGANIA Z ARCHIWAMI
W KONTEKS´CIE BADAN
´ BIOGRAFICZNYCH
W badaniach biograficznych bardzo waznym elementem s a metody zbiera-nia danych, takich jak dokumenty osobiste, listy, pamietniki, wspomniezbiera-nia, zapiski, dzienniki – s a to z´róda archiwalne. Zdecydowana wiekszos´c´ z´róde znajduje sie w archiwach: pan´stwowych, kos´cielnych (archiwa diecezjalne1, parafialne, zakonne – prowincji, klasztorne)2, uczelnianych, róznego rodzaju instytucji publicznych (np. ministerstwa, zakady pracy, szkoy, szpitale, instytucje ubezpieczeniowe), prywatnych lub tez w zbiorach prywatnych. Kazda z tych instytucji kieruje sie odmiennymi sposobami gromadzenia, ale tez udostepnienia zbiorów archiwalnych. W archiwach pan´stwowych i instytu-cji publicznych obowi azuj a ogólnokrajowe przepisy archiwalne, choc´ sposób udostepniania archiwaliów jest zróznicowany, nawet jezeli chodzi o te same instytucje dziaaj ace w róznych miastach. Archiwa kos´ciele kieruj a sie od-miennymi zasadami udostepniania zbiorów i s a zalezne od statutów czy regu-laminów w nich obowi azuj acych, a te s a wypracowywane przez instytucje kos´cielne, którym podlegaj a. Archiwa kos´cielne podlegaj a biskupowi diecezji lub przeozonemu zakonnemu. Archiwa prywatne i zbiory
indywidualne/oso-Dr hab. RYSZARD SKRZYNIARZ prof. KUL, kierownik Katedry Biografistyki Peda-gogicznej w Instytucie Pedagogiki, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II; e-mail: skrzyniarz@kul.pl
1Ws´ród archiwów diecezjalnych rozrózniamy archiwa: diecezjalne, archidiecezjalne,
metropolitarne. W diecezjalnych mog a byc´ archiwa kapitulne, np. w Krakowie, a w Sando-mierzu znajduj a sie one w oddzielnych pomieszczeniach. Na temat archiwów kos´cielnych zob.
Archiwa Kos´cioa katolickiego w Polsce. Informator, oprac. M. Debowska, Kielce: Jednos´c´
2002.
2Os´rodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kos´cielnych Katolickiego Uniwersytetu
Lubel-skiego Jana Pawa II posiada mikrofilmy z wielu archiwów kos´cielnych w Polsce. Udostepnia-nie odbywa sie tylko po uzyskaniu uprzedUdostepnia-niej zgody archiwum przechowuj acego oryginay.
biste kieruj a sie zasadami ustalonymi przez ich was´cicieli, ich dostepnos´c´ jest uzalezniona od zgody i dobrej woli was´ciciela.
Moje pytanie brzmi: Czy modzi badacze – studenci pedagogiki, ale nie tylko – s a przygotowani do robienia kwerendy archiwalnej w konteks´cie badan´ biograficznych? Odpowiedz´ brzmi: niestety, w wiekszos´ci przypadków nie s a przygotowani do prowadzenia badan´ archiwalnych. Ten problem doty-czy równiez studentów historii i innych kierunków nauk humanistycznych i spoecznych, którzy pracuj a na archiwach, a czasami takze i badaczy ze stopniami naukowymi. Na studiach nalezy przygotowywac´ studentów do korzystania z archiwów, gdyz czesto nie wiedz a oni, czego szukaj a. Warto równiez postawic´ pytanie: Jak zaplanowac´ wyjazdy do archiwów, aby znalez´c´ jak najwiecej materiaów i maksymalnie wykorzystac´ czas? Postaram sie dac´ na nie odpowiedz´ w ponizszym teks´cie.
W badaniach archiwalnych3 szczególnie wykorzystujemy nastepuj ace me-tody analizy z´róde archiwalnych:
metody historyczne (metoda filologiczna – analiza tekstów pisanych z´róde historycznych; metoda porównawcza – stosowana przy zestawianiu z innymi biografiami; metoda genealogiczna – uatwia ustalanie zwi azków ro-dzinnych oraz poznanie faktów politycznych, kulturalnych, religijnych z zycia osoby biografowanej lub grupy osób; metoda argumentum ex silentio (milcze-nia z´róde) – polega na rozwazeniu kilku róznych hipotez)4;
metody historyczno-ustrojowe (materiay archiwalne stanowi a dokumen-tacje zycia, a takze dziaalnos´ci osób, rodzin, organizacji oraz instytucji róz-nego typu; archiwalia pokazuj a zwi azki kompetencyjno-ustrojowe twórców tej dokumentacji)5;
3B. R
YSZEWSKI, Problemy i metody badawcze archiwistyki, Torun´ 1985.
4 M. HANDELSMANN, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego,
Warszawa, 1928; B. MIS´KIEWICZ, Wstep do badan´ historycznych, WarszawaPoznan´: PWN 1985; M. PAWLAK, J. SERCZYK, Podstawy badan´ historycznych. Skrypt dla studentów I roku
historii, Bydgoszcz: Wyd. UMK 1994; J. SERCZYK, Podstawy badan´ historycznych, Torun´, 1963 i wyd. nastepne; J. SZYMAN´ SKI, Nauki pomocnicze historii, Warszawa: PWN 2001; A. SWIEZ AWSKIWarsztat naukowy historyka. Wstep do badan´ historycznych, ódz´ 1978; J. TO
-POLSKI, Metodologia historii, Warszawa: PWN 1984.
5A.J. C
HODUBSKI, Wstep do badan´ politologicznych, Gdan´sk: Wyd. Uniwersytetu Gdan´-skiego 2006.
metody nauk o organizacji i zarz adzaniu6, funkcjonowaniu kancelarii7 wytwarzaj acej dokumenty konieczne do wykorzystania w biografii;
metoda rekonstrukcji (na podstawie szcz atkowego materiau z´ródowego nastepuje próba rekonstrukcji biografii).
Warto tez wspomniec´, ze powstaj a równiez biografie zbiorowe (szkó, wspólnot, parafii, grup spoecznych, mniejszos´ci narodowych), ale tez biogra-fie jednostkowe (mezów stanu, wadców), oparte na szerokim tle spoeczno--polityczno-gospodarczym. Ten typ biografii wymaga siegniecia jeszcze do nieco innych metod badawczych, jak metoda: socjologiczna, statystyczna, geograficzna.
Aby móc rozpocz ac´ badania archiwalne dotycz ace biografii caos´ciowej czy tylko cz astkowej, nalezy dokadnie przygotowac´ sie do tych badan´. Za-nim udamy sie do archiwum, powinno sie najpierw poznac´ biogram, biografie osoby, której dzieje badamy. Waznym elementem naszego przygotowania do badan´ archiwalnych jest zapoznanie sie z literatur a dotycz ac a osoby biografo-wanej, a takze literatur a o epoce, w której ona zya. Czasami mamy biogramy encyklopedyczne czy sownikowe (Polski sownik biograficzny, Encyklopedia katolicka, tematyczne sowniki biograficzne ksiezy, teologów, nauczycieli, wybranych grup spoecznych, etnicznych czy regionalnych), jednak dos´c´ czesto zdarza sie, ze nie mamy zadnych lub s a tylko cz astkowe informacje o osobie, której biografie chcemy pisac´.
W tym celu nalezy sporz adzic´ mape miejsc, w których mog a sie znajdo-wac´ materiay zwi azane z biografowan a osob a – miejscowos´ci i miasta, a w nich:
instytucje, w których osoba biografowana: przebywaa, uczya sie, stu-diowaa, pracowaa, dziaaa spoecznie;
6H. R
OBÓTKA, B. RYSZEWSKI, A. TOMCZAK, Archiwistyka, Warszawa: PIW 1989, s. 11-12.
7D. OLSZEWSKI, Akta Konsystorza Kieleckiego jako podstawa z´ródowa do badan´ nad parafiami i duchowien´stwem pierwszej poowy XIX wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea
Ko-s´cielne” 19(1969), s. 5-30; G. BUJAK, Kuria Diecezjalna w Kielcach w latach 1918-1939.
Stu-dium kancelaryjno-archiwistyczne. Zarys problematyki badawczej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea
Kos´cielne” 64(1995), s. 49-57; M. DE BOWSKA, Organizacja Kurii Biskupiej w ucku. Studium
kos´cioy, cerkwie, zbory, synagogi8, w których odnajdziemy akta: chrztu, s´lubu, s´mierci, byc´ moze zwi azku z parafi a czy stowarzyszeniami dziaaj acymi na jej terenie, organizacjami charytatywnymi, chórami, budow a s´wi atyni;
rodzina, przyjaciele i znajomi, z którymi miaa kontakt, wspópracowni-cy, spadkobierwspópracowni-cy, ustalenie, gdzie mogaby byc´ ich spus´cizna.
To wszystko umozliwi nam poszukiwanie z´róde archiwalnych w zasobach odpowiednich archiwów. Czesto osoba biografowana nie ma teczki personal-nej, to dotyczy zwaszcza osób zyj acych we wczes´niejszych epokach oraz w XIX i na pocz atku XX w. Najlepiej poszukiwania rozpocz ac´ od zespoów akt dotycz acych okresu pracy osoby biografowanej w danym miejscu oraz penionych przez ni a funkcji (dyrektora, kierownika, prezesa, rektora, dzieka-na czy uprawianych zawodów). Jezeli zachowaa sie spus´cizdzieka-na danej osoby, powinno sie z ni a zapoznac´, bo w niej mozemy odkryc´: listy, dzienniki, pamietniki, fotografie, luz´ne zapiski, rachunki, twórczos´c´ naukow a, literack a, rekopisy niedokon´czonych prac i czasami wiele cennych informacji, które rzuc a dodatkowe s´wiato na osobe biografowan a. Nastepnie szukamy w zespo-ach dotycz acych studiów i ich programów. Wazne jest skompletowanie listy profesorów, na których wykady osoba biografowana uczeszczaa, aby móc wskazac´ jej mistrzów i przewodników intelektualnych jej przyszych dziaan´ i dzie. Warto tez zapoznac´ sie z list a osób, które byy w dobrych kontaktach z interesuj ac a nas osob a. To w spus´ciznach tych ludzi mozemy odnalez´c´ cenne z´róda, których nie zalez´lis´my tam, gdzie spodziewalis´my sie je odna-lez´c´. Szukaj ac listów w spus´ciznach osób zaprzyjaz´nionych z Karolem Telig a (1808-1884), dyplom doktora, dokumenty osobiste i kilka cennych z´róde odnalazem w spus´ciz´nie Konstantego Hoszowskiego. W ogóle nie spodziewa-em sie ich tam odnalez´c´. One tam byy, poniewaz po s´mierci Teligi Hoszow-ski przygotowa jego biografie, do której zapewne zgromadzi te dokumenty, poniewaz sam szybko zmar (1885), dokumenty Teligi zostay w jego spus´ciz´-nie, a nastepnie zostay przekazane do archiwum.
Gdzie szukac´ dokumentów zwi azanych z osob a biografowan a? Przede wszystkim w miejscu urodzenia, ukon´czenia szkó, na uczelni lub na kilku uczelniach, w miejscach, gdzie zya, pracowaa i przebywaa. Jednak czy tylko tam? Nie! Badacz powinien byc´ wyczulony na to, ze materiay
z´ródo-8Kodeks napoleon´ski zobowi azywa gminy zydowskie do prowadzenia ksi ag metrykalnych.
Jezeli archiwa z nich nie zostay zniszczone, to mozna je odnalez´c´ przede wszystkim w archi-wach pan´stwowych. Akta osób wyznania mojzeszowego, które zmieniy wyznanie, znajduj a sie w archiwach kos´cielnych.
we mogy trafic´ za pos´rednictwem rodziny, przyjació czy osób pok atnych do róznych archiwów w miastach i miejscowos´ciach, w których nie spodziewamy sie ich znalez´c´. Zdarzao sie, ze archiwalia zostay skradzione, a po latach ktos´ je przekaza, ale nie spadkobiercom, tylko najblizszej jednostce archiwal-nej, która jest obecnie w ich posiadaniu. Jest tez taka ewentualnos´c´, ze w ra-mach jednego archiwum zbiory archiwalne s a zgromadzone w róznych miej-scach, wiec nalezy ich tam poszukiwac´, na przykad Archiwum Narodowe w Krakowie (ekspozytury przy: ul. Siennej, ul. Grodzkiej, ul. Elizy Orzeszko-wej, ul. Lubicz, na Wawelu, oddziay w: Bochni, Nowym S aczu, Nowym Targu, Tarnowie i Spytkowicach). Archiwaliów nalezy równiez poszukiwac´ u spadkobierców, dzieci, wnuków, blizszej i dalszej rodziny i przyjació, gosposi lub opiekunki, która opiekowaa sie w okresie staros´ci lub choroby osoby biografowanej (np. spus´cizna po Tekli Maachowskiej jest we Wroca-wiu, choc´ ona sama w tym mies´cie nigdy nie bya; dokumenty po niej zdepo-nowano w paacu w Kos´cielnikach, a stamt ad po drugiej wojnie s´wiatowej trafiy do Ossolineum).
Po zapoznaniu sie z biografi a osoby badanej nalezy przede wszystkim zaznajomic´ sie ze sposobem funkcjonowania archiwum i regulaminem. Trzeba zapoznac´ sie z godzinami otwarcia, poniewaz wiekszos´c´ z nich funkcjonuje w okresie kilku godzin przedpoudniowych, np. 9.00-13.00. W tym celu nale-zy sporz adzic´ harmonogram i plan kwerend. Najpierw nalezy sprawdzic´, jaki tryb udostepniania maj a archiwa. To wszystko umozliwi nam kontakt mailo-wy lub telefoniczny z archiwist a. Umawiamy sie na przyjazd, gdyz archiwum moze byc´ zamkniete na duzszy czas z powodu remontu. Niektóre archiwa w czasie remontu udostepniaj a akta dopiero w kilka dni po zamówieniu, wiec lepiej wczes´niej przejrzec´ inwentarz i zamawiac´ je przez Internet, a potem czekac´ na wiadomos´c´, ze materiay juz zostay przygotowane. W archiwach zakonnych czesto archiwa s a jeszcze nieopracowane, nie ma archiwisty, a osoba prowadz aca nie ma odpowiedniej kwalifikacji archiwalnej, wiec nale-zy czekac´, az osoba upowazniona zrobi kwerende i przygotuje nam gotowe materiay. Wiekszos´c´ archiwów zakonnych nie ma ustalonych godzin przyj-mowania petentów, dlatego nalezy wczes´niej ustalic´ nasz przyjazd telefonicz-nie lub elektronicztelefonicz-nie, o ile jest kontakt mailowy. Po wczes´telefonicz-niejszym zgosze-niu udostepniane s a takze zbiory w archiwach resortowych, na przykad Cen-tralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie. S a archiwa, w których mozna zlecic´ kwerende i które przysyaj a juz gotowe, zebrane materiay albo przygotowuj a to, co mog a nam pokazac´ (Wielka Brytania, Niemcy, w Polsce tak dziaa Rada Ochrony Pamieci Walk i Meczen´stwa).
Istotne jest to, aby zapoznac´ sie z regulaminem archiwum, zeby nie nara-zic´ sie na uwagi archiwistów lub nawet usuniecie z grona czytelników. Kazde archiwum ma swój regulamin, który sie rózni od pozostaych. Na przykad w jednych nie wolno miec´ na stole dugopisu, pióra czy kolorowych pisaków, mozna jedynie korzystac´ z oówka, w innych nie zwracaj a na to uwagi, dlate-go czasami archiwalia s a popisane dugopisem lub zaplamione atramentem, co powoduje nieodwracalne szkody dla materiau z´ródowego. Znajomos´c´ regulaminu archiwum umozliwi nam równiez sprawniejsze funkcjonowanie, jezeli maj ac na prace w archiwum kilka godzin, dowiemy sie, ze do dyspozy-cji mamy cztery godziny, a archiwista podaje zamówione przez nas dokumen-ty na przykad o równej godzinie, czyli o 10.00, 11.00 i 12.00. S´wiadomos´c´ takich obostrzen´ pozwoli nam usprawnic´ sobie prace i wyprzedzaj aco zamó-wic´ kilka poszytów akt.
Jezeli jestes´my w miejscowos´ci, gdzie nie ma innych os´rodków, w których moglibys´my skupic´ sie na kwerendzie archiwalnej czy bibliotecznej, wówczas cae popoudnie zostaje nam wolne. Jezeli jedziemy na drugi koniec Polski, pacimy za nocleg i wyzywienie, to wówczas koszty prowadzonej kwerendy wzrastaj a. Dlatego wazne, zeby byc´ juz w momencie otwarcia archiwum, poniewaz w niektórych czytelnie s a bardzo mae i niekiedy juz po otwarciu nie ma miejsca i trzeba czekac´ kilka godzin, a nawet mozna sie nie doczekac´ na zwolnienie miejsca czytelniczego i wówczas wychodzimy po kilku godzi-nach oczekiwan´ z kwitkiem. Warto na czas pobytu na kwerendzie zabrac´ dodatkowe materiay do pracy naukowej lub udac´ sie do najblizszej bibliote-ki, w której wykorzystamy cenny czas na szukanie literatury oraz zapoznawa-nie sie z innymi publikacjami. Czesto w wiekszych bibliotekach s a tzw. zbio-ry specjalne, archiwa lub zbiozbio-ry archiwalne, które nalezy takze odwiedzic´, szukaj ac materiaów dotycz acych osoby biografowanej.
Istotn a spraw a w naszych badaniach biograficznych jest znajomos´c´ jezy-ków obcych, np. jezyka acin´skiego, francuskiego, rosyjskiego, niemieckiego, ruskiego, gdyz w tych jezykach dawniej na ziemiach polskich spisywano rózne dokumenty. Niejednokrotnie, aby robic´ kwerende w archiwum, nalezy równiez zaznajomic´ sie z jezykiem litewskim, sowackim czy czeskim. Nato-miast jezyk acin´ski, jako jezyk kos´cielny, by i jeszcze czasami bywa uzywa-ny w oficjaluzywa-nych dokumentach (nominacje biskupie, bulle papieskie róznej tres´ci, dokumenty soborowe, dokumenty Stolicy Apostolskiej). Jezeli udajemy sie do innych pan´stw, warto zapoznac´ sie, w jakim jezyku mozemy napotkac´ dokumenty pisane. Zabieraj ac sie do pracy w archiwum, nalezy równiez za-poznac´ sie z paleografi a, kaligrafi a oraz sposobami abrewiacji, gdyz byy one w róznych epokach stosowane w rózny sposób. Nawet w tej samej epoce
pisma sporz adzone przez kancelarie papiesk a i królewsk a czy ksi azec a cecho-way sie róznymi sposobami stosowania skrótów. Jedna ze studentek historii odwiedzia archiwum w celu zapoznania sie z wygl adem dokumentów, zanim jeszcze poprosia promotora o pismo polecaj ace; gdy jej udostepniono doku-menty, rozczarowana i zawiedziona os´wiadczya, ze jest zdziwiona, iz do tej pory nikt jeszcze ich nie przepisa i nie przetumaczy, gdyz byy one spisane po acinie. Inna czytelniczka, korzystaj ac z mikrofilmów, przykadaa kartke do pulpitu czytnika i kopiowaa na kartce papieru tekst, poniewaz by napisa-ny acin a i brzydkim pismem. Obie czytelniczki nie znay aciny i nie miay pojecia o paleografii.
Przed wyjazdem na kwerende archiwaln a nalezy zaopatrzyc´ sie w aparat, notatnik, specjalne rekawiczki baweniane i byc´ moze maseczke. W przecho-wywanych od setek lat materiaach s a rózne osocza, grzyby, bakterie9, to moze dziaac´ na zdrowie i samopoczucie osoby korzystaj acej z archiwum. Moze powodowac´ katar, kaszel, kichanie, zawienie oczu, suchos´c´ w gardle, pekanie opuszków palców. Wiekszos´c´ z tych dolegliwos´ci szybko mija po wyjs´ciu z archiwum na s´wieze powietrze, jednak osoby podatne na alergie powinny zabrac´ na czas kwerendy krem z witamin a A (do smarowania doni, najlepiej na noc), wapno i zapas chusteczek higienicznych.
Aby skorzystac´ z archiwaliów, praktycznie we wszystkich archiwach nale-zy przedstawic´ odpowiednie dokumenty z uczelni, której jest sie studentem lub doktorantem oraz pros´be od promotora lub pos´wiadczenie z instytucji nas zatrudniaj acej. Nastepnie wpisujemy sie do zeszytu, a przy korzystaniu z ar-chiwaliów do metryczki, która powinna znajdowac´ sie w kazdym poszycie lub teczce z dokumentami. Zawiera ona date, kiedy korzystamy, imie i na-zwisko korzystaj acego oraz temat. Zarówno zeszyt, jak i metryczki pomagaj a w ustaleniu osób, które juz z tychze teczek korzystay, i do jakiego tematu gromadziy materiay. Jest to pomocne w poszukiwaniu ewentualnych publi-kacji na wskazane tematy lub uniknieciu zbierania z´róde na temat juz opra-cowany lub opracowywany przez innego badacza. Kiedys´ zetkn aem sie z oso-b a, która pracowaa na z´ródach dotycz acych tej samej osoby co ja. Przekaza-em jej moje namiary adresowe, sam zas´ nie otrzymaPrzekaza-em zadnych, chociaz liczyem na kontakt i wymiane informacji.
9E. CHRUS´CIAK, Ochrona archiwaliów przed szkodnikami biologicznymi, „Archiwa,
Bi-blioteki i Muzea Kos´cielne” 58(1989), s. 36-41; J. WASILEWSKA, Warunki przechowywania
i ochrony ksiegozbioru bibliotecznego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 77(2002),
s. 24-26 (autorka przedstawia czynniki biologiczne zagrazaj ace nie tylko zbiorom bibliotecz-nym, lecz takze archiwalnym).
Kiedy juz jestes´my czytelnikami w archiwum, zapoznajemy sie z kataloga-mi zbiorów archiwalnych. Czes´c´ archiwów ma katalogi komputerowe, wiec mozemy zapoznac´ sie ze zbiorami i zasobami jeszcze przed udaniem sie na kwerende. Nalezy pamietac´, ze niektóre z katalogów s a podwójne, najpierw odczytujemy zbiór, zas´ w innym katalogu odnajdujemy dopiero ich sygnatury. Wówczas nalezy prosic´ o pomoc archiwiste. Istotnym elementem wyposazenia kazdego profesjonalnego archiwum jest literatura pomocnicza, która zawiera sowniki biograficzne, abrewiacji, encyklopedie, czasopisma archiwalne („Ar-cheion”, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” oraz inne). Czesto w archi-wum mozna odnalez´c´ publikacje lub teksty (ksi azki, artykuy, prace magister-skie, doktorskie), które zostay napisanie na podstawie zbiorów was´nie tego archiwum (autorzy maj a obowi azek przekazac´ swoj a publikacje do archiwum, z którego korzystali przy jej pisaniu). To wszystko ma nam pomóc w pracy w archiwum. Istotna jest przede wszystkim pomoc pracuj acych w archiwum archiwistów. To oni najlepiej znaj a zasoby swojego archiwum i s a nam w sta-nie wskazac´, gdzie mozemy szukac´ potrzebnych materiaów. Sporadyczsta-nie, acz zdarzaj a sie sytuacje, ze archiwis´ci zaborczo „strzeg a” swoich zbiorów i s a niesympatyczni. Nie chc a nam pomóc w poszukiwaniach, wprowadzaj ac nas w b ad lub utrudniaj ac dostep do zbiorów, na przykad wyci agaj ac z tecz-ki numery podanych przez nas dokumentów. Podaem archiwistce sygnature zbioru, ta mnie zapytaa, o które numery dokumentów mi chodzio, nastepnie je wyci agnea. Po przejrzeniu caego zespou znalazem inne dokumenty doty-cz ace biografowanej osoby, jednak nie byo zadnego ze wskazanych przeze mnie. Kiedy zapytaem, dlaczego ich nie ma, otrzymaem odpowiedz´, ze jestem osob a nieuprawnion a do ich przegl adania, a byy to akta s adowe z po-owy XIX wieku. W wielu archiwach szczególnie chronione s a akta perso-nalne, aby móc z nich skorzystac´, nalezy miec´ specjaln a zgode (rodziny, rek-tora, biskupa, przeozonego zakonnego)10. Akta personalne z kancelarii ku-rialnej, dziau personalnego trafiaj a do archiwum od kilkunastu do kilkudzie-sieciu lat od s´mierci czy po odejs´ciu na emeryture. W przypadku akt pra-cowniczych chodzi przede wszystkim o ochrone danych dotycz acych zarob-ków. Kiedys´ korzystaem z teczek osób juz niezyj acych lub niepracuj acych od kilkudziesieciu lat, to osoba udostepniaj aca mi je najpierw wyjmowaa dokumenty dotycz ace pacy, a nastepnie udostepniaa mi reszte akt kartka po kartce.
10W. U
MIN´ SKI, Praktyka udostepniania zasobów archiwalnych zakonów meskich, „Archi-wa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 81(2004), s. 73-75.
Archiwalia s a udostepniane przez archiwiste w róznych porach. Jak juz wspomniaem, na przykad o równej godzinie, jednak najczes´ciej s a one udo-stepniane od reki lub tez czekamy na nie od kwadransa do czterdziestu pieciu minut. W archiwach czes´c´ zbiorów jest zmikrofilmowana lub zdygitalizowana. Dlatego archiwista moze nie chciec´ udostepnic´ nam oryginau, a tylko mikro-film, mikrofisze lub pytke CD z interesuj acym nas materiaem. Zainstalowa-nie poprawne mikrofilmu na czytniku na pocz atku to nie lada wyzwanie (poprawne umocowanie w rolkach, nieodwrócenie tekstu do góry nogami), wiec najlepiej w takiej sytuacji poprosic´ o pomoc archiwiste lub osobe, która pracuje na najblizszym stanowisku. Mozemy równiez liczyc´ na zyczliwos´c´ wspóczytelników.
Wyszukalis´my juz wiele zespoów archiwalnych i przystepujemy do kwe-rendy archiwalnej. Otóz mamy: z´róda wyszukane, z´róda trafnie wyszukane, z´róda odpowiadaj ace na pytanie o osobe biografowan a. Ws´ród z´róde wyszu-kanych i wskazanych przez nas znajdziemy materiay trafnie wyszukane, które przyczyni a sie do skompletowania cennych lub odkrywczych informacji o osobie biografowanej. Czes´c´ zebranego materiau z´ródowego jedynie po-s´rednio bedzie nam odpowiadaa do badan´ biograficznych. Zdarza sie, ze nic nie znajdziemy we skazanych przez nas materiaach, ale nie nalezy sie zrazac´. Wazne jest, aby ich szukac´ w odpowiednich przedziaach czasowych, np. osoba biografowana bya rektorem w latach 1864-1867, zatem szukamy w ze-spoach dotycz acych kierowania uczelni a, uchwa senackich czy innych, które s a np. z lat 1850-1899.
W jaki sposób zabezpieczyc´ zebrany materia, skoro w kazdym archiwum s a inne metody utrwalania tych danych. W archiwach pan´stwowych w obec-nym czasie mozna robic´ zdjecia bez lampy byskowej, ale juz nie we wszyst-kich archiwach kos´cielnych mozna zrobic´ fotografie – najczes´ciej za zgod a dyrektora archiwum, chyba ze taka mozliwos´c´ jest zapisana w regulaminie korzystania – jednak zawsze nalezy upewnic´ sie u dyzuruj acego archiwisty. W jednych dostaniemy zgode na robienie zdjec´, w innych s a ustalone ceny zaporowe, zeby nie fotografowac´, zas´ w jeszcze innych jest to surowo za-bronione pod kar a usuniecia z czytelni. Niekiedy mozemy zamówic´ skany lub fotografie. Czesto archiwis´ci cay czas jeszcze zezwalaj a jedynie na sporz a-dzenie notatek. Te najlepiej robic´ na komputerze, którego bateria moze dzia-ac´ kilka godzin, gdyz czasami nie mozna korzystac´ ze z´róda pr adu. Przed przyst apieniem do spisywania informacji biograficznych czy to w formie papierowej, czy elektronicznej nalezy zapisac´ nazwy zespou, okresu, który obejmuje, oraz sygnatury, co póz´niej uatwi nam opis bibliograficzny i nie bedziemy musieli wracac´, aby to ponownie sprawdzac´ w archiwum. Przy
za-pisywaniu nalezy tez pamietac´ o podawaniu numerów stron czy kart, jezeli takowe s a. Poniewaz w wiekszos´ci archiwów, nawet pan´stwowych, archiwalia s a niepaginowane, nalezy to sobie zaznaczyc´, zeby póz´niej nie zastanawiac´ sie, czy tam bya paginacja, czy nie.
Co zrobic´, jezeli znana nam biografia/biogram nie pokrywa sie ze z´ródami odnalezionymi w archiwach? Czy bezwarunkowo ufac´ z´ródom archiwalnym? Zdarzaj a sie przypadki, ze biografia zostaa opracowana na podstawie wywia-du narracyjnego i osobowego lub autobiografii, wiec bedzie ona odbiegaa w znacz acy sposób od tego, co zastaniemy w z´ródach archiwalnych. Niektóre biografie czy biogramy mog a byc´ niekompletne, gdyz badacz nie dotar do wszystkich dostepnych z´róde, a nam sie udao je skompletowac´. Moze byc´ tez tak, ze osoba, któr a biografujemy, skutecznie niszczya wszelkie doku-menty z ni a zwi azane11, zas´ sk apos´c´ materiau nie pozwala nam na pene odtworzenie jej biografii, dlatego kazde z´ródo archiwalne jest na wage zota. Znajoma badaczka stwierdzia, ze od lat nie moga ustalic´ imion rodziców i rodzen´stwa ks. Florentyna Czyzewskiego12. Przypadkiem natrafia na list, w którym znalaza imie matki (niestety, ojca nie) oraz poznaa losy jego naj-blizszej rodziny, która wyjechaa do Stanów Zjednoczonych. Czasami niepo-zorne z´ródo, jakim jest list, moze stac´ sie istotnym elementem dla badacza biografii.
11Testament papieza Jana Pawa II (1920-2005) z 6 marca 1979 r., w którym zapisa:
„Notatki osobiste spalic´. Prosze, azeby nad tymi sprawami czuwa ks. Stanisaw [Dziwisz – R.S.]”. Dziwisz jednak zatrzyma wszystkie notatki papieza. Arcybiskup Zygmunt Szczesny Felin´ski (1822-1895) na zesaniu w Jarosawie pisa wiersze, dramaty, dziea naukowe, niestety wiele z nich spali. Stanisaw Wyspian´ski (1869-1907) niszczy, pal ac swoje szkice, a latem 1907 r. zniszczy czes´c´ swoich rysunków i szkiców, m.in. witrazy do katedry wawelskiej. Max Brod pos´miertnie wyda trzy niedokon´czone powies´ci Franza Kafki (1883-1924) Ameryka,
Proces i Zamek oraz liczne opowiadania i miniatury, pomimo ze ten kaza mu spalic´ wszystkie
teksty po swojej s´mierci. Wyda on takze Dzienniki Kafki oraz listy do siebie, Felicji Bauer i kilku innych osób. Adolf Hitler (1889-1945) na tydzien´ przed samobójstwem poleci znisz-czyc´ swoje osobiste dokumenty i korespondencje. Natomiast Jan Twardowski (1915-2006) niszczy dokumenty, listy, kartki, zeby nic po nim nie pozostao, poza poezj a; M. GRZEBA
-KOWSKA, Ksi adz paradoks. Biografia Jana Twardowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Otwarte
2011, s. 45, 46, 322, 324-325; R. SKRZYNIARZ, Biografia ruchoma, zmienna, niestabilna –
przyszos´c´ zmienia sie w zaleznos´ci od tego, jak patrzymy na przeszos´c´, w: R. SKRZYNIARZ, E. KRZEWSKA, W. ZGOBICKA-GIERUT (red.), Badania biografii – z´róda, metody, konteksty, Lublin: Wydawnictwo Episteme 2014, s. 92-93.
12Florentyn Szymon Czyzewski (1872-1850) – ksi adz diecezji uckiej, praat kapituy
uckiej, archiwista. Brak z´róde archiwalnych jest spowodowany tym, ze po wkroczeniu armii radzieckiej do ucka dokumenty z archiwum diecezji uckiej zostay wyrzucone na ulice i tam sie walay, ulegaj ac zniszczeniu.
Najgorzej jest, jezeli pisz acy biografie przemilcza pewne informacje lub dokona autocenzury. Wówczas z´róda archiwalne s a tym bardziej cenne, poniewaz rzucaj a inne s´wiato na osobe biografowan a. Czasami j a odbr azowu-j a, innym razem ukazuj a to, co byo przemilczane w czasach komunistycz-nych lub byo niewygodne dla decydentów. Niekiedy, zwaszcza gdy osoba biografowana zya w XX wieku, moze sie okazac´, ze materiay, które odkry-wamy, nie zgadzaj a sie z tym, co dotychczas widzielis´my o danej osobie: znalis´my jej dziaalnos´c´ od 1956 roku, o wczes´niejszym okresie wiemy, ze „by repatriantem ze Wschodu”, a okazuje sie, ze to czonek AK, dziaacz opozycyjny, który po latach w wiezieniu zmieni nazwisko albo, bed ac poszu-kiwanym przez UB na Lubelszczyz´nie, rozpocz a nowe zycie w szczecin´skim. Pomine tu sprawe agentów i wspópracowników, choc´ to takze jest ciekawy aspekt odkrywania biografii.
Zdarzaj a sie jednak przypadki, ze nie wszystkie dokumenty mozna analizo-wac´ i dopuszczac´ do ich upowszechniania bezkrytycznie. Spotkaem sie z pa-negirykiem na czes´c´ jednego z uczonych odchodz acych na emeryture, a pod-pisanym przez jego przeozonego. List pochwalny moze i by askocz acym dume i pyche emeryta, ale nie mia nic wspólnego z rzeczywistos´ci a, gdy skonfrontowaem go z innymi z´ródami archiwalnymi. Okazao sie, ze list ten napisa sam emeryt, a przeozony tylko go podpisa – o tym wspomnia prze-ozony emeryta w pamietniku. Informacje w nim zawarte nie pokryway sie z innymi z´ródami, które wskazywayby na zasugi emeryta w tworzeniu instytucji, w której wedug innych materiaów zosta zatrudniony, gdyz istnia-a ona juz od dwudziestu lat. Nie nalezy podchodzic´ bezkrytycznie do z´róde (dzienniki, pamietniki, listy, luz´ne zapiski), które mogy zostac´ skazone su-biektywn a interpretacj a osób najbardziej zainteresowanych pozostawieniem po sobie nieskazitelnej opinii. Nalezy dogebnie takie dokumenty konfrontowac´ z innymi z´ródami i dokumentami wytworzonymi przez pracowników innych instytucji i osoby postronne.
Obecnie coraz czes´ciej badacze biografii omijaj a archiwa z powodu licz-nych ograniczen´, o których bya juz wyzej mowa. Brak umiejetnos´ci odczyty-wania pisanych recznie dokumentów, czesto niezbyt starannych, wyblaknie-tych, które zapisywano róznymi charakterami pisma, stosuj ac rózne techniki pisania i sposoby abrewiacji. Odczytanie tego rodzaju tekstów wymaga nie lada wyzwania. Na prowadzonych zajeciach z odczytywania recznie pisanego tekstu tylko nauczycielka potrafia go odczytac´, zartuj ac, ze jes´li ktos´ nauczy sie czytac´ klasówki uczniów z dysgrafi a, to zadne archiwalia mu niestraszne. Wspóczes´nie powstaj a zatem publikacje biograficzne, których autorzy ob-ficie korzystaj a z opracowan´, prasy, autobiografii, pamietników, wywiadów,
a nawet listów, ale omijaj a archiwa. Czesto s a to bardzo interesuj ace, piek-nie napisane, piek-niekiedy wzruszaj ace i budz ace fascynacje bohaterem biogra-fie pisarzy13, artystów14, ludzi nauki15 czy polityków16. Mimo tych za-let, wedug mnie takie prace s a niekompletne i pozbawione gebszej analizy i ubozsze o wnioski wyci agniete ze z´róde – w tym archiwalnych – które zo-stay pominiete. Stawiaj ac tak a teze, obawiam sie, ze jestem juz w mniej-szos´ci, a moje pogl ady na ten typ badan´ biograficznych mog a tr acic´ postaw a kamieniej acego dinozaura. Pocieszaj ace jest to, ze Ewa Doman´ska, która preferuje najnowsze nurty badan´ w humanistyce i naukach spoecznych, na jednej z konferencji stwierdzia, iz odchodzenie od badan´ z´ródowych powo-duje schodzenie na „manowce polskiej historiografii”.
Nie mozna jednak powiedziec´, ze wszyscy biografowie zapominaj a lub s´wiadomie omijaj a archiwa. Cay czas jest jeszcze rzesza badaczy, którzy zbieraj ac materiay do biografii swoich bohaterów, wiele czasu spedzaj a na penetrowaniu archiwów. Powstaj a wtedy niezwyke biografie osób zyj acych przewaznie w dobie staropolskiej17 albo w drugiej poowie XX wieku18. Te ostatnie pisz a przewaznie badacze zwi azani z Instytutem Pamieci Narodo-wej, co sprawia, ze ich prace wielokrotnie wzbudzaj a ozywione dyskusje
13M. U
RBANEK, Tuwim, Wrocaw: Wydawnictwo Dolnos´l askie 2004; M. URBANEK,
Brze-chwa nie dla dzieci, Warszawa: Iskry 2013; M. URBANEK, Broniewski: mios´c´, wódka, polityka, Warszawa: Iskry 2011; A. TUSZYN´ SKA, Krzywicka – dugie zycie gorszycielki, Kraków: Wy-dawnictwo Literackie 2009.
14A. MIESZKOWSKA, Ja, kabareciarz. Marian Hemar. Od Lwowa do Londynu, Warszawa:
Muza 2006; I. KIENZLER, Ignacy Paderewski – ulubieniec kobiet, Warszawa: Bellona 2014; A. MENCWEL, Stanisaw Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2014; A. TUSZYN´ SKA, Oskarzona: Wiera Gran, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2010; R. WOLAN´ SKI, Eugeniusz Bodo. „Juz taki jestem zimny dran´”, Poznan´: Rebis 2012.
15M. B
AJER, Rody uczone. Kreski do szkicu, WarszawaTorun´: Wyd. UMK 2013; M. UR
-BANEK, Genialni. Lwowska Szkoa Matematyczna, Warszawa: Iskry 2014.
16Prawie kazdy znacz acy polityk ma swoj a biografie, np. L. P
REGER, Andrzej Duda.
Prezydent z nadziei, Warszawa: Wyd. Astrum 2016; T. MIELCAREK, Droga Tadeusza
Mazo-wieckiego, Warszawa: Psychoskok 2015; J. DEBRECZENI, Viktor Orban, Warszawa: Akurat 2015.
17B. C
ZWOJDRAK, Zofia Holszan´ska. Studium o dworze i roli królowej w
póz´nos´rednio-wiecznej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo DiG 2012. 18K. P
ERSAK, Sprawa Henryka Hollanda, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PANIPN 2006; S. CENCKIEWICZ, Tadeusz Katelbach. Biografia polityczna (1897-1977), War-szawa-omianki: LTW 2005; S. CENCKIEWICZ, Atomowy szpieg: Ryszard Kuklin´ski i wojna
w mediach, czesto – niestety – prowadzone przez ludzi, którzy nie siegneli nawet do tych prac.
Powstaje zatem pytanie: Czy uczyc´ pedagogów historii i metod badan´ historycznych i biograficznych? Odpowiedz´ na to pytanie jest zdecydowanie pozytywna. Abys´my mogli przedstawic´ prawdziwe biografie, bed ace wzorami i wzorcami osobowymi dla modziezy i przyszych pokolen´, nalezy pracowac´ na z´ródach archiwalnych i przygotowywac´ do pracy z nimi modziez akade-mick a. Tak czyni os´rodek torun´ski, w którym Katedra Historii Mys´li Pedago-gicznej, kierowana przez prof. dr hab. Wadysawe Szulakiewicz, przygotowu-je studentów do zastosowania badan´ historycznych w pedagogice w ramach konwersatorium „Badania historyczne w pedagogice”, prowadzone przez dr hab. Agnieszke Waege, prof. UMK19.
BIBLIOGRAFIA
Archiwa Kos´cioa katolickiego w Polsce. Informator, oprac. M. Debowska, Kielce: Jednos´c´ 2002.
Badania historyczne w pedagogice, https://usosweb.umk.pl/kontroler.php?_action= actionx:katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot%28prz_kod:1900-117-n2%29(dostep: 25.05.2015).
BAJER M., Rody uczone. Kreski do szkicu, WarszawaTorun´: Wyd. UMK 2013. BUJAKG., Kuria Diecezjalna w Kielcach w latach 1918-1939. Studium
kancelaryjno--archiwistyczne. Zarys problematyki badawczej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 64(1995), s. 49-57.
CENCKIEWICZ S., Atomowy szpieg: Ryszard Kuklin´ski i wojna wywiadów, Poznan´: Zysk i S-ka 2014.
CENCKIEWICZ S., Tadeusz Katelbach. Biografia polityczna (1897-1977), Warszawa-omianki: LTW 2005.
CHODUBSKI A.J., Wstep do badan´ politologicznych, Gdan´sk: Wyd. Uniwersytetu Gdan´skiego 2006.
CHRUS´CIAK E., Ochrona archiwaliów przed szkodnikami biologicznymi, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 58(1989), s. 36-41.
CZWOJDRAK B., Zofia Holszan´ska. Studium o dworze i roli królowej w póz´nos´red-niowiecznej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo DiG 2012.
DEBRECZENI J., Viktor Orban, Warszawa: Akurat 2015.
19Badania historyczne w pedagogice, https://usosweb.umk.pl/kontroler.php?_action=action
DE BOWSKAM., Organizacja Kurii Biskupiej w ucku. Studium kancelaryjno-archwi-styczne, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 71(1999), s. 389-397. GRZEBAKOWSKA M., Ksi adz paradoks. Biografia Jana Twardowskiego, Warszawa:
Wydawnictwo Otwarte 2011, s. 45, 46, 322, 324-325.
„HANDELSMANN M., Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Warszawa 1928.
KIENZLERI., Ignacy Paderewski – ulubieniec kobiet, Warszawa: Bellona 2014. MENCWEL A., Stanisaw Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX, Warszawa:
Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2014.
MIELCAREK T., Droga Tadeusza Mazowieckiego, Warszawa: Psychoskok 2015. MIESZKOWSKA A., Ja, kabareciarz. Marian Hemar. Od Lwowa do Londynu,
Warsza-wa: Muza 2006.
MIS´KIEWICZ B., Wstep do badan´ historycznych, WarszawaPoznan´: PWN 1985. OLSZEWSKID., Akta Konsystorza Kieleckiego jako podstawa z´ródowa do badan´ nad
parafiami i duchowien´stwem pierwszej poowy XIX wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 19(1969), s. 5-30.
PAWLAKM., SERCZYKJ., Podstawy badan´ historycznych. Skrypt dla studentów I ro-ku historii, Bydgoszcz: Wyd. UMK 1994.
PERSAK K., Sprawa Henryka Hollanda, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PANIPN 2006.
PREGER L., Andrzej Duda. Prezydent z nadziei, Warszawa: Wyd. Astrum 2016. ROBÓTKA H., RYSZEWSKI B., TOMCZAK A., Archiwistyka, Warszawa: PIW 1989,
s. 11-12.
RYSZEWSKI B., Problemy i metody badawcze archiwistyki, Torun´ 1985. SERCZYK J., Podstawy badan´ historycznych, Torun´ 1963 i wyd. nastepne.
SKRZYNIARZ R., Biografia ruchoma, zmienna, niestabilna – przyszos´c´ zmienia sie w zaleznos´ci od tego, jak patrzymy na przeszos´c´, w: R. SKRZYNIARZ, E. KRZEW
-SKA, W. ZGOBICKA-GIERUT(red.), Badania biografii – z´róda, metody, konteksty, Lublin: Wydawnictwo Episteme 2014, s. 92-93.
SWIEZ AWSKI A., Warsztat naukowy historyka. Wstep do badan´ historycznych, ódz´ 1978.
SZYMAN´ SKI J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa: PWN 2001. TOPOLSKI J., Metodologia historii, Warszawa: PWN 1984.
TUSZYN´ SKAA., Krzywicka – dugie zycie gorszycielki, Kraków: Wydawnictwo Lite-rackie 2009.
TUSZYN´ SKA A., Oskarzona: Wiera Gran, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2010. UMIN´ SKIW., Praktyka udostepniania zasobów archiwalnych zakonów meskich,
„Ar-chiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 81(2004), s. 73-75.
URBANEK M., Broniewski: mios´c´, wódka, polityka, Warszawa: Iskry 2011. URBANEK M., Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa: Iskry 2013.
URBANEK M., Genialni. Lwowska Szkoa Matematyczna, Warszawa: Iskry 2014. URBANEK M., Tuwim, Wrocaw: Wydawnictwo Dolnos´l askie 2004.
WASILEWSKA J., Warunki przechowywania i ochrony ksiegozbioru bibliotecznego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 77(2002), s. 24-26.
ZMAGANIA Z ARCHIWAMI
W KONTEKS´CIE BADAN´ BIOGRAFICZNYCH
S t r e s z c z e n i e
W badaniach biograficznych bardzo waznym elementem s a metody zbierania danych, takich jak: dokumenty osobiste, listy, pamietniki, wspomnienia, zapiski, dzienniki s a to z´róda archiwalne. Zdecydowana wiekszos´c´ z´róde znajduje sie w archiwach: pan´stwowych, kos´ciel-nych, uczelniakos´ciel-nych, róznego rodzaju instytucji publicznych (np. ministerstwa, zakady pracy, szkoy, szpitale, instytucje ubezpieczeniowe), prywatnych lub tez w zbiorach prywatnych. Studenci pedagogiki, ale takze historii prowadz acy badania biograficzne zmagaj a sie z róznego rodzaju przeszkodami w przeprowadzaniu kwerend archiwalnych, dlatego tez artyku ten ma na celu wspomóc ich na drodze poszukiwan´ biograficznych, wskazac´ przeszkody i zagrozenia, uczulic´ na napotkane z´róda archiwalne. Jest publikacj a o charakterze instruktazowym dla studentów, doktorantów i pracowników nieobeznanych z archiwami.
Sowa kluczowe: badania biograficzne; kwerenda; badania archiwalne; z´róda archiwalne.
DEALING WITH ARCHIVES
IN THE CONTEXT OF BIOGRAPHICAL STUDIES
S u m m a r y
An extremely important element of biographical studies is the choice of methods for collec-ting data, such as personal documents, letters, diaries, memoirs and notes (i.e., archival sour-ces). The vast majority of sources are stored in the state archives, by the church, universities and various public and private institutions (e.g., ministries, workplaces, schools, hospitals, insurance companies), or in private collections. Students of pedagogy and of history conducting biographical studies encounter a variety of obstacles in their archival queries. The intention behind this article is to help them in their biographical investigations, identify obstacles and threats, and make them aware of the types of archival sources they may encounter. It is an instructional publication for students, PhD students and employees who are unfamiliar with archives.
