R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H
T o m V II - 199 7
P A W E Ł S M O L E Ń
K S . B O G D A N Z A G Ó R S K I L u b l i n
TRAN SPLA NTAC JA W UJĘCIU PR A W N Y M
I TEOLOG ICZNO M O RALNYM
A . U J Ę C I E P R A W N E
P obieranie i prz e sz c ze p ia n ie k o m ó re k , tk a n e k o raz n a r z ą d ó w je s t j e d n y m ze spo so b ó w p o stę p o w a n ia lecz n ic ze g o ra tu ją c y c h ż y cie i p r z y w r a c a ją c y c h z d r o wie. Dla wielu p acje n tó w p rz e sz c ze p staje się j e d y n ą n a d z i e j ą n a z d ro w ie i życie, nic w ięc d z iw n e g o , że je s t to z a g a d n ie n ie o n ie z w y k łe j w a d z e . K a ż d y człow iek m oże o so b iście zetknąć się z tra n s p la n ta c ją - j a k o b io rc a lub ja k o da w c a - d o ty czy ona b o w iem nie tylko p rz e d s ta w ic ie li św iata m e d y c z n e g o , ale i całego s p o łeczeń stw a.
W y d aje się, że tru d n o p rzecen ić rolę, j a k ą m a do sp e łn ie n ia w tym zak resie praw o. Będąc in stru m e n te m w ręku p a ń stw a , u jm u je o n o w o k re ś lo n e g ran ice w s z e lk ą isto tn ą dla c z ło w ie k a m aterię. C z ę s to łą czy się to z w ie lo m a w ą tp li w ościam i i tru d n o ściam i. D zie d z in a p rz e s z c z e p ó w nie stan o w i w ty m w z g lę d z ie w yjątku. W arto w ięc p rzy jrzeć się bliżej p r a w n y m u r e g u lo w a n io m p r z e szczepów , tym bardziej że p o te n c ja ln ie m o g ą o n e d o ty c z y ć k a ż d e g o z nas.
I. O G Ó L N E Z A Ł O Ż E N I A P R A W N E J R E G U L A C J I P R Z E S Z C Z E P Ó W
W p a ń stw a c h E u ro p y Z a c h o d n ie j p race n a d p r a w n ą r e g u la c ją p r z e s z c z e p ó w ro zp o częły się po II w ojnie św iato w ej. W s w y m zak resie - z p rz y c z y n t e c h n iczn y ch - zostały one o g ra n ic z o n e w y łą c z n ie do p o b ie ra n ia tk a n e k ze zw ło k . Ju ż na p rz e ło m ie lat p ię ć d z ie sią ty ch i s z e ś ć d z ie s ią ty c h w p a ń s tw a c h takich, ja k F ran cja i H iszp an ia, a także w n ie k tó ry c h k ra ja c h s k a n d y n a w s k ic h , o p ra c o w a n o
i u c h w a lo n o u staw y o k r e ś la ją c e w a ru n k i d o p u sz c z a ln o śc i w y k o n y w a n ia p r z e s z c z e p ó w . O b e c n ie z n a c z n a ich c zęść j u ż nie o b o w i ą z u j e 1.
P r z e ło m o w y m m o m e n te m w p ro c e s ie p raw n ej regulacji p rz e s z c z e p ó w było u c h w a le n ie rezo lu cji p rz e z K o m ite t M in is tró w R ady E u r o p y 2. Z uw agi na r o s n ą c ą liczbę d o k o n y w a n y c h z a b ie g ó w p r z e s z c z e p ó w i u znając k o n ie c z n o ść h a r m o n iz a c ji u s ta w o d a w s tw p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h d o ty c z ą c y ch tej d zied zin y K om itet M in is tró w R a d y E u ro p y zlecił k ra jo m c z ło n k o w s k im o p ra c o w a n ie podstaw p r a w n y c h z w ią z a n y c h z p o b ie r a n ie m oraz p rz e s z c z e p ia n ie m k o m ó re k tkanek i n a rz ą d ó w . R e z o lu c ja ta w s p o só b z n a c z ąc y w p ły n ę ła na w p ro w a d z e n ie przez w ię k s z o ś ć p a ń s tw e u r o p e js k ic h c a ło ś c io w y c h r o z w ią z a ń d o ty c z ą c y ch tej d z ie d z i ny m e d y c y n y .
Z a łą c z n ik do tej rezo lu cji o k re ś la ł w iele zasad, na któ ry ch należało się o p rz e ć w trakcie p ra w n e j re g u la c ji teg o z a g a d n ie n ia. Przede w s z y s tk im p ro p o n o w a n o w y łą c z e n ie z p r z e p is ó w o d n o s z ą c y c h się do p o b ie ra n ia oraz p rz e s z c z e p ia n ia n a rz ą d ó w i tk a n e k w tak ic h z a b ieg ach , ja k p r z e n o s z e n ie em b rio n ó w , u s u w a n ie i p rz e s z c z e p ia n ie j ą d e r o ra z ja jn ik ó w , a także w y k o rz y sta n ie k om órek j a j o w y c h i sp erm y . J e d n o c z e ś n ie p o d k re ś lo n o k o n ie c z n o ść p o in fo rm o w a n ia d a w c y lub j e g o p r z e d s ta w ic ie la u s ta w o w e g o o m o ż liw y c h k o n se k w e n c ja c h w y n ik a ją c y c h z z a b ieg u . Z a r ó w n o d a w c a , ja k i biorca w inni p o z o sta ć a n o n im o wi, c h y b a że is tn ie ją m ię d z y nim i bliskie zw iązki o so b iste lub rodzinne.
D u ż y n a c isk p o ło ż o n o na tym , aby p o b ie ra n ie n a rząd u n a s tę p o w a ło po s w o b o d n ie u d z ie lo n e j z g o d z ie d a w c y . W p r z y p a d k u gdy p o b ieran e są substancje re g e n e ru jąc e , a w ią ż e się to z r y z y k ie m dla d aw cy , lub g d y p o b ie ra n e su b s ta n cje nie p o d le g a ją re g e n e rac ji, z g o d a ta musi być w y ra ż o n a na piśm ie. Z alecono także, aby p o b ie ra n ie su b sta n c ji, które nie p o d le g a ją re g en eracji, było o g ra n i c z o n e do p r z e p r o w a d z e n ia tra n sp la n ta c ji m ię d z y o so b a m i g e n e ty c z n ie s p o k r e w n io n y m i, z w y ją tk ie m ty ch s y tu acji, w ja k ic h istn ie ją d uże szanse p o w o d z e n ia za b ie g u . W p rz y p a d k u o s ó b n ie z d o ln y c h do c z y n n o śc i p ra w n y c h p obieranie ta k ic h s u b stan cji p o w in n o b y ć o g ra n ic z o n e do w y ją tk o w y c h sytuacji i u z a le ż nio n e od u z y s k a n ia zg o d y p r z e d s ta w ic ie la u sta w o w e g o takiej osoby lub z e z w o le n ia o d p o w ie d n ie j w ła d z y .
P o d k re ś lo n o , iż ż a d n a s u b s ta n c ja nie m o że być p r z e k a z a n a w z am ian za ja k ie k o lw ie k k o rzy ści. Z w r o to w i p o d le g a ją tylko koszty z w ią z a n e z zabiegiem ,
1 E. Z i e 1 i ń s k a, T ra n sp la n ta cja - p ro b le m y p ra w n e vr P o lsce i na św lecle. Sem inarium nt. „ T ra n sp la n ta cja - p ro b le m y ety czn o -p ra w n e " 23 styczn ia 1995 r.. Biuro Stu diów i Analiz Kancelarii Se na tu, M-322.
2 Rez,olucja (78) 29 z 11 m a ja 1978 r. d o tyczą ca h a rm o n iza cji u staw odaw stw a p a ń stw c zło n kow skich zw ią za n eg o z p o b ier a n ie m i p rzeszc ze p ia n ie m ludzkich tkanek i narządów . P raw a p a c je n tów i p ro b le m y etyczn e w sp ó łc ze sn e j m e d y c y n y w d oku m en ta ch R a d y E u ro p y , M-322, Warszawa 1994, Biuro S tudiów i Analiz Kancelarii Senatu.
a nadto d a w c a w in ie n o trz y m a ć r e k o m p e n s a tę za u s z k o d z e n ia d o z n a n e w w y n i ku zab ieg u p o b ra n ia lub p rz e p r o w a d z o n y c h badań.
O k reślając w arunki p o b ie ra n ia i p rz e s z c z e p ia n ia s u b stan cji od o s ó b z m a rły c h , w skazano, iż nie m o że to nastąp ić, jeżeli ze strony o s o b y zm a rłe j z o stał w y r a żony w y raźn y lub d o m n ie m a n y sp rz e c iw , a w s z c z e g ó ln o ś c i ze w z g lę d u n a je g o religijne lub filo z o fic z n e p rz e k o n a n ia . P o b ra n ie nie m o ż e być w y k o n a n e r ó w nież w tedy, g d y je s t w id o c z n y sp rzeciw ze strony r o d z in y o s o b y z m arłej, a w p rz y p a d k u oso b y n ie z d o ln e j do czy n n o ści p ra w n e j - jej p rz e d s ta w ic ie la u s t a w o wego. Z a le c o n o ró w n ie ż , aby śm ierć b y ła s tw ie rd z o n a p rzez le k a r z a nie n a le ż ą cego do zesp o łu p r z e p ro w a d z a ją c e g o z a b ie g p o b r a n ia i p r z e s z c z e p ia n ia tk a n e k i n a r z ą d ó w 3.
Z d e c y d o w a n a w ię k s z o ś ć pa ń stw e u ro p e js k ic h o p r a c o w a ła r o z w ią z a n ia p ra w n e do ty c z ą c e tra n sp lan tacji w zasadzie z g o d n ie z p r z e d s ta w io n ą re z o lu c ją . M o ż n a zau w aży ć je d y n ie d ro b n e różn ice d o ty c z ą c e s z c z e g ó ło w y c h k w estii. W n i e k t ó rych j e d n a k krajach (np. A ustrii) nadal b rak u je ta k ie g o k o m p le k s o w e g o u r e g u l o w ania p r z e s z c z e p ó w 4.
II. P O L S K I E R O Z W I Ą Z A N I A P R A W N E D O T Y C Z Ą C E P R Z E S Z C Z E P Ó W
W P olsce tra n s p la n to lo g ia k lin ic z n a ro z w ija ła się w dość s k o m p lik o w a n e j sytuacji praw n ej. Do 1991 r. p o b ie ra n ie n a r z ą d ó w ze zw ło k d la c e ló w tr a n s p la n tacji d o k o n y w a n o na p o d sta w ie r o z p o rz ą d z e n ia P r e z y d e n ta R z e c z y p o s p o lite j z 1928 r., które zostało z n o w e liz o w a n e w 1949 r. Z g o d n ie z tym i p rz e p is a m i m o żn a było p o b ra ć w czasie sekcji zw ło k tkanki w c e la c h le c z n ic z y c h . Sekcji zw łok m o ż n a by ło d o k o n a ć po 12 g o d z in a c h od chw ili s tw ie r d z e n ia zgonu, ch y b a że w o k re ś lo n y c h p rz y p a d k a c h w ła ś c iw y o r d y n a to r z a rz ą d z ił d o k o n a n ie sekcji w cześn iej, po k o m is y jn y m stw ie rd z e n iu zgo n u . O d 1954 r. p ro k u ra to rz y mogli w y ra ż a ć z g o d ę na p o b ie ra n ie g a łe k o c z n y c h - w c e lach le c z n ic z y c h - ze zw łok b ę d ą c y c h do ich d y sp o z y c ji. W n a s tę p n y c h latach ro z s z e r z o n o te u p r a w nien ia do p o b ie ra n ia tętnic, kości i nerek.
K o le jn y m k ro k ie m było w y d a n ie p rz e z m in is tra z d ro w ia i o p ie k i sp o łe c z n e j w y ty c z n y c h re g u lu ją c y c h w arunki d o p u s z c z a ln o ś c i p o b ie r a n ia n e re k z a ró w n o ze zw łok, ja k i od osób ż y ją c y c h 5. Po w y d a n iu tych w y ty c z n y c h z w r ó c o n o u w a g ę , że nie są one ak tem n o rm a ty w n y m , nie m o g ą w ięc u c h y la ć o k r e ś lo n e g o w k o
3 Z i e 1 i ń s k a, dz. cyt. s. 6.
4 W ytyczne M inistra Z drow ia i O pieki S p o łec zn e j w sp ra w ie d o ko n yw a n ia zab ieg u p r z e s z c z e pia n ia nerek, („D ziennik Urzędow y M Z iO S ” , nr 21, poz. 79 z 1975 r.).
d ek sie k a rn y m u s ta w o w e g o z a k azu o k a le c z a n ia ży w e g o c zło w iek a. A by u c h ro nić od o d p o w ie d z ia ln o ś c i karnej le k a rz a d o k o n u ją c e g o p o b ra n ia narządu od ż y w e g o d a w c y , u c ie k a n o się do instytucji stanu w y ższej k onieczności lub p r ó b o w a n o k o n s tru o w a ć w d o k try n ie sp e c ja ln y k o n tr o ty p 6.
Is tn ie ją c y stan p ra w n y z o stał w p e w n y m s to p n iu u p o rz ą d k o w a n y p rzez w e j ście w ż y cie u s ta w y o z a k ła d a ch opieki z d r o w o tn e j7. Z g o d n ie z ustawą, d o p u s z c z a ln e b y ło p o b ie ra n ie ze zw ło k n a rz ą d ó w i tk an ek w celach leczniczych, o ile z m a r ła o s o b a nie w y ra z iła za życia sp rzeciw u . U sta w a nie o k reśliła n ato m ia st s p o s o b u i fo rm y w y ra ż e n ia sp rz e c iw u o raz k ry terió w i trybu stw ierdzenia śm ierci. U c h w a lo n y w 1991 r. K o d ek s etyki lekarskiej tylko w niew ielkim sto p n iu u z u p e łn ił p rz e p isy p ra w n e d o ty c z ą c e p o b ra n ia o rg an u ze zwłok. Taki stan p r a w n y p o w o d o w a ł w iele n iejasn o ści i n ie je d n o k ro tn ie był źródłem wielu k o n f lik to w y c h sytuacji.
W c elu w y k lu c z e n ia w ielu w ątp liw o śc i, a przed e w sz y stk im od p o w ied n ieg o z a b e z p ie c z e n ia in te re su z a ró w n o d a w c ó w , ja k i bio rcó w , w p aźd ziern ik u 1995 r. zo sta ła u c h w a l o n a u s ta w a re g u lu ją c a k w e stię p o b ie ra n ia oraz przeszczep ian ia k o m ó re k , tk a n e k i n a r z ą d ó w 8. P rzepisy u sta w y w eszły w życie 6 m arca 1996 r. i nie są je s z c z e p o w s z e c h n ie znane. W a rto w ięc p rze śle d z ić treść i zakres o b o w ią z u ją c e j o b e c n ie regulacji.
III. T R E Ś Ć U S T A W Y O P O B I E R A N I U O R A Z P R Z E S Z C Z E P I A N I U K O M Ó R E K , T K A N E K I N A R Z Ą D Ó W
U c h w a la ją c o b o w ią z u ją c ą u staw ę, k ie ro w a n o się g łó w n ie p a lą c ą potrzebą u p o r z ą d k o w a n ia n ie je d n o z n a c z n e j sytuacji p raw n ej w d z ie d z in ie transplantologii. N a le ż a ło o p r a c o w a ć takie r o z w ią z a n ia, które w y k lu c z a ją w iele niejasności i p o z w a la ją ro z w ią z a ć p ro b le m y z w ią z a n e z istn iejący m i lukam i praw n y m i.
D ru g i cel, ja k i p rz y ś w ie c a ł tw ó rc o m u sta w y , to u w z g lę d n ie n ie zasadniczych p o s ta n o w ie ń p rz y to c z o n e j w c z e śn ie j rezolucji K o m ite tu M in istró w R ady Europy. Nie m o ż n a by ło ró w n ie ż p o m in ą ć w ielu zasad i p o stu la tó w sfo rm u ło w an y ch p rz e z W H O o ra z M ię d z y n a r o d o w e S to w a rz y s z e n ie M ed y czn e.
6 Zob. Z i e 1 i ń s k a, dz. cyt., s. 7.
1 U staw a z dn. 3 0 sierpnia 1991 r. o za kła d a ch o p ieki zd ro w o tn ej, (DzU., nr 91, poz. 408). 8 U staw a z. dn. 26 p a źd zie rn ik a 1995 r. o p o b iera n iu i p rzeszc ze p ia n iu kom órek, tkanek i na rzą d ó w (D zU., nr 138, poz. 682) - dalej cyt. Ustawa.
1. Z A K R E S P R Z E D M I O T O W Y U S T A W Y
U sta w a reguluje p o b ie ra n ie i p rz e s z c z e p ia n ie k o m ó re k , tk an ek i n a rz ą d ó w po c h o d z ą c y ch zaró w n o ze zw ło k , j a k i od ż y w e g o czło w ie k a . Z g o d n ie z r e z o l u cją K om itetu M inistrów R ady E u ro p y nie d o ty c z y ona p o b ie ra n ia o ra z p r z e szczep ian ia ko m ó rek ro z ro d c z y c h i g o n a d , tk a n e k e m b rio n a ln y c h i p ło d o w y c h , a także n arządów r o z ro d c z y ch i ich części. K w e s tie te zostały p o z o s ta w io n e do od rę b n e g o ureg u lo w an ia. Z za k re su p r z e d m io to w e g o u sta w y w y łą c z o n o ró w n ie ż pobieranie, p r z e c h o w y w an ie, p rz e ta c z a n ie i d y s try b u c ję krwi. Z a g a d n ie n ia te ze w zg lęd u na specyfikę r o z w ią z a ń p r a w n y c h m a ją być ujęte w o d d z ie ln e j u staw ie.
T ego rodzaju w y łą c z e n ia p r z e d m io to w e są w y k o r z y s ty w a n e w w ię k sz o śc i u s ta w o d a w stw tra n sp la n ta c y jn y ch k rajó w e u ro p e js k ic h , np. B elgii - od 1986 r., Portugalii - od 1993 r., F ederacji R o sy jsk ie j - od 1992 r. Z d a rz a się j e d n a k czasam i, że w y łą c z e n ia d o ty c z ą tylko krw i, np. w h isz p a ń sk ie j u s ta w ie z
1979 r.9
Z g o d n ie z ustaw ą, k o m ó rk i, tkanki i n a rz ą d y m o g ą być p o b ie ra n e ze zw ło k lu dzkich w celach d ia g n o s ty c z n y c h , le c z n ic zy c h , n a u k o w y c h i d y d a k ty c z n y c h . Z abiegi te m o żn a w y k o n y w a ć ró w n ie ż w cz a sie sekcji zw ło k d o k o n y w a n e j dla ro z p o z n a n ia przy czy n y zg o n u i o cen y p o s tę p o w a n ia le c z n ic ze g o . D o p u s z c z a ln e je st także p rz e s zczep ian ie lu d z io m w c e la c h le c z n ic zy c h k o m ó re k , tk a n e k i n arząd ó w p o c h o d z ą c y ch od zw ie rz ą t. W tych p rz y p a d k a c h sp o só b p o s tę p o w a n ia o k re śla ją przepisy do ty c z ą c e e k s p e r y m e n tó w m ed y c z n y c h .
2. W A R U N K I D O P U S Z C Z A L N O Ś C I P O B R A N I A K O M Ó R E K , T K A N E K I N A R Z Ą D Ó W ZE Z W Ł O K L U D Z K I C H (T R A N S P L A N T A C J A E X M O R T U A )
W e w szystkich krajach, w któ ry ch u c h w a lo n o u sta w y tra n s p la n ta c y jn e , o k re ślo n o pew ne w arunki u m o ż liw ia ją c e d o k o n y w a n ie tran sp lan tacji ex m o r tu a . Je d n y m z n a jw a ż n ie jsz y ch w a ru n k ó w u m o ż liw ia ją c y c h d o k o n a n ie z a b ie g u je st uzy sk an ie zgody. K w estia ta nie je s t u re g u lo w a n a je d n o lic ie . P rz y jm u je się w tym zakresie d w a p o d s ta w o w e r o z w i ą z a n i a 10:
a) opting in system - d o p u s z c z a ln e je s t p o b ra n ie tkanki lub o rg an u po śm ie r
ci w p rz y p a d k u w y ra ż e n ia p rzez d a w c ę zg o d y przed ś m ie r c ią w p o staci w y r a ź nej deklaracji pisem nej lub ustnej;
9 Z i e 1 i ń s k a, dz. cyt., s. 7. 10 Zob. tamże. s. 8.
b) o p tin g o u t s y s te m - p rz y jm u je d o m n ie m a n ie zg o d y d a w c y na pobranie
o rg an u , które u le g a o b a le n iu , g d y z o sta n ie ustalone, że d a w c a zgłosił przed ś m ie rc ią s p rz e c iw w o k re ś lo n e j p rz e z p ra w o form ie.
W p o ls k im s y s te m ie p r a w n y m p o b ra n ie k o m ó re k , tk a n e k i n arząd ó w ze zw ło k lu d zk ich je s t m o ż liw e w te d y , gdy o s o b a zm a rła nie w y raziła sprzeciw u za ż y cia (o p tin g o u t sy ste m ). W p rz y p a d k u o so b y nie m ającej pełnej zdolności do c z y n n o śc i p ra w n y c h s p rz e c iw m o ż e w y razić jej p rzed sta w ic iel ustaw o w y . W y ją tk ie m są te o s o b y , które u k o ń c z y ły 16. rok życia. M o g ą one b o w ie m same zg ło sić taki sp rz e c iw . In s ty tu c ja s p rz e c iw u nie m a j e d n a k zasto so w an ia, gdy p o b ie ra n ie n a s tę p u je w cz a sie sekcji zw ło k d o k o n y w a n e j dla ro z p o z n a n ia p r z y czy n y zg o n u i o c e n y p o s tę p o w a n ia le czn iczeg o .
Sp rz e c iw m o ż n a w y ra z ić w trojakiej form ie: a) w p isu w c e n tra ln y m rejestrze z g ło s z o n y c h s p rz e c iw ó w ; b) o ś w ia d c z e n ia p is e m n e g o z a o p a trz o n e g o we własny pod p is; c) o ś w ia d c z e n ia u s tn e g o z ło ż o n e g o w o b e c n o śc i co n ajm n iej dw óch ś w ia d k ó w w chw ili p rz y ję c ia do s z p ita la lub w czasie p o b y tu w szpitalu.
Sp rz e c iw p r z e d s ta w ic ie li u s ta w o w y c h o s o b y m a ło letn iej m o że być w yrażony w fo rm ie o ś w ia d c z e n ia z ło ż o n e g o na p iśm ie przy p rz y ję c iu takiej osoby do szp itala lub w trak cie jej p o b y tu w szpitalu. S p rzeciw zg ło sz o n y ch o ćb y przez je d n e g o p r z e d s ta w ic ie la u s ta w o w e g o je st sk u teczn y w sto su n k u do p ozostałych p rz e d sta w ic ieli u s ta w o w y c h . O z n a c z a to, że jeżeli sp rzeciw zgłosił je d e n z ro d z ic ó w , to m im o b ra k u s p rz e c iw u - a n a w e t przy w y ra ż e n iu później zgody p rz e z d ru g ie g o z r o d z ic ó w - za b ie g p o b r a n ia nie je st d o p u szczaln y .
W p r z y p a d k u , gdy za c h o d z i p o d e jrz e n ie , że zgon n a stąp ił w w y n ik u czynu z a b ro n io n e g o p o d g r o ź b ą kary, p o b ra n ia k o m ó re k , tk an ek i n a rz ą d ó w m ożna d o k o n a ć po u z y s k a n iu od w ła ś c iw e g o p r o k u ra to ra info rm acji, że nie w y raża s p rz e c iw u w o b e c z a m ia r u d o k o n a n ia p o b ra n ia . Jeżeli n a to m ia s t p o stęp o w an ie je s t p ro w a d z o n e p rz e c iw k o n ie le tn ie m u , in fo rm acji takiej u d z ie la w łaściw y sąd ro d zin n y .
W a rto d o d a ć , że w y r a ż o n y j u ż s p rz e c iw m o że być co fn ięty w każd y m czasie. M o ż n a to u c z y n ić alb o w fo rm ie p is e m n e j, albo w fo rm ie u stn e g o ośw iad czen ia z ło ż o n e g o w o b e c n o ś c i co n a jm n ie j d w ó c h św iad k ó w .
D ru g im w a r u n k ie m d o p u s z c z a ln o ś c i tran sp lan tacji ex m o r tu a je st s tw ierd ze nie śm ierci m ó z g o w e j. Z a śm ierć m ó z g o w ą u sta w a u znaje w y stą p ie n ie trw ałego i n ie o d w r a c a ln e g o u s ta n ia fu n k cji p n ia m ó z g u . W e d łu g p o w s z e c h n ie p rzyjętych p o g lą d ó w śm ie rć m ó z g o w a je s t r ó w n o z n a c z n a ze śm ie rc ią oso b n iczą. Sztuczne p o d tr z y m y w a n ie c z y n n o ś c i n a r z ą d ó w (np. sztu c z n a w e n ty la c ja , sztuczne p o d t rz y m y w a n ie c iś n ie n ia krw i) nie s ą u z n a w a n e za o b ja w y życia. S tw ierdzenie śm ierci m ó z g o w e j m o że w y w o ły w a ć w iele k o n tro w e rsji, z w ła s z c z a w śród c z ło n ków n a jb liż sz e j r o d z in y oso b y , u której w y stą p iło trw ałe i n ie o d w ra c a ln e usta nie funkcji p n ia m ó z g u . T r u d n o j e d n a k tej u s ta w o w e j definicji c o k o lw ie k z a rz u
cić. Z o stała o n a b o w iem o p r a c o w a n a na p o d s ta w ie a k tu a ln e g o stanu w ie d z y m edycznej w zak resie śm ierci o r g a n iz m u l u d z k i e g o " .
W w iększości krajów e u ro p e js k ic h p rz y ję te i sto s o w a n e są kry teria p o z w a l a jące na ro z p o z n a n ie śm ierci m ó z g o w e j. P o d o b n ie u r e g u lo w a n o tę k w e stię w Polsce. K ry te ria s tw ie rd z e n ia trw a łe g o i n ie o d w r a c a ln e g o u sta n ia funkcji p n ia m ózgu są ustalane p rzez o d p o w ie d n ic h sp e c ja listó w p o w o ły w a n y c h p rz e z m i n i s tra zdrow ia i opieki spo łeczn ej, a n a stę p n ie o g ła s z a n e w D z ie n n ik u U rz ę d o w y m M inisterstw a Z d ro w ia i O p iek i S p o łeczn ej. N a p o d s ta w ie ty ch k ry te rió w śm ierć m ó z g o w ą stw ie rd z a j e d n o m y ś ln ie k o m isja z ło ż o n a z trzech lekarzy. U s ta w a w ym aga, aby w jej składzie z n a jd o w a ł się co n a jm n ie j j e d e n sp e c ja lista n e u r o log lub n e u ro c h iru rg . K o m isję p o w o łu je i jej p rz e w o d n ic z ą c e g o w y z n a c z a k i e row nik zak ład u opieki z d ro w o tn e j. Istotne przy ty m je s t to, że lek arze w c h o dzący w skład kom isji nie m o g ą brać u d ziału w p o s tę p o w a n iu o b e jm u ją c y m p rz e s zczep ian ie od oso b y z m arłej, u której d a n a k o m isja s tw ie rd z iła śm ierć m ózgow ą.
U stalenie k ry terió w s tw ie rd z e n ia śm ierci m ó z g o w e j m a - o b o k m e d y c z n e g o i e ty czn eg o - ró w n ie ż istotne z n a c z en ie p ra w n e . W e w e n tu a ln y c h s y tu a c ja c h k o n flik to w y ch p o stę p o w a n ie le k arzy b ęd zie b o w ie m o c e n ia n e p o d k ą te m z g o d ności z u sta lo n y m i k ryteriam i, co w k o n s e k w e n c ji m o ż e m ieć d e c y d u ją c y w pływ na ustalenie ich o d p o w ie d z ia ln o ś c i.
N ależy do d ać, iż o b o w ią z k ie m le k a rz a p o b ie ra ją c e g o ze zw ło k lu d z k ic h kom órki, tkanki i n a rząd y je s t z a p e w n ie n ie n a d a n ia z w ło k o m n a le ż y te g o w y g l ą d u 12.
3. W A R U N K I D O P U S Z C Z A L N O Ś C I P O B R A N I A K O M Ó R E K , T K A N E K I N A R Z Ą D Ó W OD Ż Y W E G O C Z Ł O W I E K A ( T R A N S P L A N T A C J A E X VIVO )
T ra n s p la n ta c ja ex vivo nie m ia ła d o ty c h c z a s p o d sta w u s ta w o w y c h . U c h w a lona u staw a u w z g lę d n ia d o ś w ia d c z e n ia w ielu k rajó w e u r o p e js k ic h i n a d a je tem u zabiegow i p rz y m io t legalności. P o p r z e z p re c y z y jn e u sta le n ie w a ru n k ó w u m o ż li w iających d o k o n a n ie tra n sp la n ta c ji ex vivo z o sta ła u s ta b iliz o w a n a nie tylko pozycja pacjen ta, lecz także lekarza.
O b o w ią z u ją c e p rzep isy p o z w a la ją n a p o b ra n ie k o m ó re k , tk a n e k i n a r z ą d ó w od ży w eg o c z ło w ie k a w z a sad zie tylko w ted y , gdy n a s tę p u je to na rz ecz k r e w
11 L. P a p r z y c k i , P rze szczep y — p ro b le m y m ed yczn e, p ra w n e i etyczn e, „ R ze cz p o s p o li ta", 1995, nr 5, s. 14.
Kult pamięci osoby zmarłej jest dobre m os ob istym i m a oc hronę praw n ą na podst aw ie art. 23 i 24 k.c.
n e g o w linii prostej, oso b y p rz y sp o s o b io n e j, ro d z e ń s tw a lub m ałżonka. Aby m o ż liw a b y ła tra n s p la n ta c ja na rzecz innej o s o b y bliskiej, w y m a g a n e je st o r z e c z e n ie sądu re jo n o w e g o . Sąd w s z c z y n a p o s tę p o w a n ie w trybie n ie p ro c e so w y m n a w n io s e k k a n d y d a ta na d aw cę. D o w n io s k u d o łą c z a się p ise m n ą zgodę biorcy na p o b ra n ie od tego d a w c y o raz o p in ię le k a rz a m a ją c e g o d o k o n a ć zabiegu. P o s tę p o w a n ie je s t w o ln e od op łat s ą d o w y c h . N ie je s t w y m a g a n e n ato m iast takie o r z e c z e n ie w p rz y p a d k u p o b ra n ia szp ik u i in n y c h reg e n e ru jąc y c h się k om órek i tk a n e k . Jeżeli b o w ie m p r z e d m io te m p o b r a n ia je s t szpik lub inna re g en eru jąca się tk a n k a lub k o m ó rk a , nie p rz e w id u je się w z a sad zie p o d m io to w y c h o g r a niczeń .
K a n d y d a t na d a w c ę m usi m ieć p e ł n ą z d o ln o ść do czynności praw n y ch . Przed t r a n s p la n ta c ją w inien on w o b e c n o ś c i le k a rz a w y razić p ise m n ą zgodę na p o b r a nie k o m ó re k , tk an ek lub n a rząd u w celu ich p rz e s z c z e p ie n ia o k re ślo n e m u b ior cy. W a r u n e k o k re ś le n ia biorcy p rz e s z c z e p u nie doty czy p obrania szpiku lub innej re g e n e ru ją c e j się kom ó rk i i tkanki.
U s ta w a d o p u s z c z a j e d n a k m o ż liw o ś ć w y s tą p ie n ia w roli d aw cy osoby m a ło letniej. M o ż liw e je s t to w ted y , gdy zach o d zi b ez p o śre d n ie n ie b e z p ie cz e ń stw o u traty życia, a j e d y n y m s p o so b e m je g o u n ik n ię c ia je s t do k o n an ie p rzeszczep u szp ik u . W takiej sytuacji m a ło le tn i m o ż e być d a w c ą na rzecz w stępnych, z s tę p n y c h i ro d z e ń stw a , o ile nie sp o w o d u je to u nieg o dająceg o się p rz e w i d z ieć u p o ś le d z e n ia sp ra w n o śc i o rg a n iz m u . Z g o d ę na p o b ran ie szpiku od m a ło le tn ie g o w y ra ż a je g o p rz e d sta w ic iel u s ta w o w y . Jed n o c z e śn ie w y m a g a n e jest r ó w n ie ż z e z w o le n ie w ła ś c iw e g o m ie js c o w o sądu o p iek u ń czeg o . W przypadku gdy d a w c ą szpiku je s t m ałoletni p o w y ż e j lat trzynastu, k o n ieczn a je st także j e g o zg o d a . Sąd o rz e k a w tej k w estii na w n io s e k przed staw icieli u staw o w y c h k a n d y d a ta na d a w c ę po w y s łu c h a n iu m a ło le tn ie g o i zasięgnięciu opinii biegłego p s y c h o lo g a . M ało letn i p o w y ż e j lat sz e sn a stu m oże sam w y stąp ić z takim w n io s k ie m .
K a n d y d a t n a d a w c ę m usi zostać s z c z e g ó ło w o p o in fo rm o w a n y o rodzaju z a b ie g u , ry z y k u z w ią z a n y m z tym z a b ie g ie m i o m o ż liw y c h ty p o w y c h n a s tę p stw a c h d la je g o stanu z d ro w ia w p rz y sz ło śc i. Inform acji takiej w inien udzielić le k a rz nie b io rący b e z p o ś re d n io udziału w p o s tę p o w a n iu o b e jm u ją c y m tran s p la n ta c ję . P rz y s z łe g o d a w c ę n ależy r ó w n ie ż u p rz e d z ić o sk u tk ach dla biorcy, w y n ik a ją c y c h z w y c o fa n ia zg o d y n a p o b ra n ie , a z w ią z a n y ch z o s ta tn ią fazą p r z y g o to w a n ia biorcy do d o k o n a n ia p rz e s z c z e p u .
K a n d y d a ta na biorcę n ależy także p o in f o r m o w a ć o ryzyku zw ią z a n y m z z a b ie g ie m o raz o m o ż liw y c h n a s tę p s tw a c h p o b r a n ia dla stanu z d ro w ia daw cy. B io rc a m usi w y ra z ić z g o d ę na p rz y ję c ie p rz e d m io tu p rz e sz c ze p u od k o nkretnego d a w c y . Z g o d a na p rz y ję c ie p r z e s z c z e p u od o k re ś lo n e g o d aw cy nie doty czy tych
sytuacji, w których p r z e d m io te m p o b ra n ia je s t szpik lub in n a re g e n e r u ją c a się k om órka lub tkanka.
Istotnym w aru n k ie m u m o ż liw ia ją c y m w y k o n a n ie tran sp la n ta c ji ex vivo je st to, aby została ona p o p rz e d z o n a b ad an iam i lekarskim i. B a d a n ia te m a ją na celu ustalenie, czy ry zy k o zab ieg u nie w y k ra c z a p o z a p r z e w id y w a n e g ran ice d o p u szczalne dla tego ro d zaju za b ie g ó w i nie sp o w o d u je is to tn e g o u p o ś le d z e n ia stanu z d ro w ia d aw cy. Z a s a d n o ś ć o raz c e lo w o ś ć p o b ra n ia k o m ó re k , tk a n e k i narządu od o k re ślo n e g o d a w c y i d o k o n a n ie ich p rz e s z c z e p ie n ia o k r e ś lo n e m u biorcy ustala na p o d sta w ie a k tu a ln e g o stanu w ied zy m e d y c z n e j lek arz m a ją c y w y k o n ać przeszczep.
4. Z A S A D Y W S P Ó L N E D O K O N Y W A N I A T R A N S P L A N T A C J I E X V IVO I E X M O R TU A
O p ró cz s z c z e g ó ln y c h u w a ru n k o w a ń u jęty ch o d rę b n ie dla tra n sp la n ta c ji ex
vivo i ex m o rtu a u sta w a fo rm u łu je d w ie zasad y o d n o s z ą c e się łą c z n ie do obu
rodzajów zabiegu. W myśl p ie rw s z e j zasady dane d o ty c z ą c e d a w c y i b io rcy p rzeszczep u są objęte tajem n icą. P o d le g a ją one o c h ro n ie p r z e w id z ia n e j w p r z e pisach o tajem n icy z a w o d o w e j i słu ż b o w e j o raz w p r z e p is a c h d o t y c z ą c y c h doku m en tacji m ed y c z n e j p ro w a d z o n e j p rzez z a k ła d y opieki z d ro w o tn e j. W p r z y p ad k u transplantacji ex vivo z a s a d a ta nie d o ty c z y u j a w n ie n ia d a n y c h o s o b o wych o d aw cy i o b io rcy o d p o w ie d n io tym oso b o m .
Zg o d n ie z d ru g ą zasadą, za p o b ra n e od ży w e g o d a w c y lub ze z w ło k lu d zk ich tkanki kom órki i n a rz ą d y nie m o ż n a żądać ani p rz y jm o w a ć z a p ła ty lub innej korzyści m ajątk o w ej. W r o z u m ie n iu u sta w y nie je st z a p ła tą ani nie stanow i korzyści m a ją tk o w e j zw ro t rz e c z y w iś c ie p o n ie s io n y c h k o sz tó w p o b ra n ia , p r z e ch o w y w an ia, transportu, p r z e tw a rz a n ia i p r z e s z c ze p ia n ia .
Za n a ru szen ie p o w y ż s z y c h zasad zo stały p r z e w id z ia n e s an k cje karn e w trzech sytuacjach: a) za r o z p o w s z e c h n ia n ie o g ło sz e ń o o d p ła tn y m n a b y c iu lub pośred n iczen iu w o d p ła tn y m zb y ciu lub n a b y c iu k o m ó re k , tk a n e k i n a rz ą d ó w - g rz y w n ą do 5 0 0 0 zł; b) za n a b y w a n ie lub zb y w a n ie lu d z k ic h tk a n e k , k o m ó re k i n arząd ó w w celu u z y s k a n ia korzy ści m a ją tk o w y c h - k a ra p o z b a w ie n ia w o l ności lub grzyw na; taka sa m a k ara grozi za p o ś re d n ic tw o lub u d z ia ł w n a b y w a niu lub zb y w a n iu tkanek, k o m ó re k i n a rz ą d ó w i d o k o n y w a n iu p rz e s z c z e p ó w ; c) uczynienie sobie z p o w y ż s z e g o p ro c e d e ru stałego ź ró d ła d o c h o d ó w - kara aż do 10 lat p o z b a w ie n ia w o ln o ści.
K o m e rc ja liz ac ja o b ro tu k o m ó rk a m i, tk a n k a m i i n a rz ą d a m i zo sta ła u z n a n a za n ie d o p u s z c z a ln ą p rzez Ś w ia to w ą O rg a n iz a c ję Z d ro w ia , R ad ę E u ro p y o raz m i ę d zy n a ro d o w e to w a rz y s tw a n a u k o w e . Z a k a z taki w y s tę p u je w p r a w o d a w s tw a c h
b a rd z o w ielu k rajó w . W n ie k tó ry c h p a ń s tw a c h u staw y p r z e w id u ją znacznie w ięcej ty p ó w p rz e s tę p s tw niż w u staw ie polskiej. Nie w y d a je się j e d n a k k o n ie c z n e da lsz e ich ro z p a tr y w a n ie w u sta w ie z uw agi na to, że m o ż n a sięgać do u r e g u lo w a ń z a w a rty c h w k o d e k sie k arnym .
B . U J Ę C I E T E O L O G I C Z N O M O R A L N E
C z ło w ie k o d n a jd a w n ie js z y c h c z a s ó w d o strzeg ał zm iany w o ta c z a ją c y m go św iecie. O b s e r w o w a ł r ó w n ie ż w ła s n ą p rz e m ija ln o ść , p o stęp u jący p ro c e s s ta rz e nia się. Z a s ta n a w ia ł się n a d m o ż liw o ś c ią w y m ia n y „zu ż y ty c h ” części sw ego o r g a n iz m u na n o w e - w pełni s p raw n e. W m iarę rozw oju myśli ludzkiej, z w ła s z c z a n a s k u te k p o s tę p u n a u k o w o - te c h n ic z n e g o , staw ało się to co raz bardziej realne. S zy b k i ro z w ó j n au k m e d y c z n y c h , w tym ró w n ie ż transplantologii, s p o w o d o w a ł je d n o c z e s n y ro z w ó j reflek sji nad d o p u s z c z a ln o ś c ią (z e ty czn eg o p u n k tu w id z e n ia ) tego ro d z a ju in g eren cji w sferę życia ludzkiego. A by bo w iem ktoś m ó g ł o trz y m a ć n a rz ą d do p rz e s z c z e p u , w cześniej musi być daw ca, od ja k ieg o go o trz y m a , a k tó ry r ó w n ie ż je s t c z ło w ie k ie m . P ytano więc: na ile m oże c z ło w iek p o ś w ię c a ć s w o je ż y cie czy z d ro w ie dla ra to w a n ia dru g ieg o człow ieka? C zy m o ż n a d o b r o w o ln ie o d d a ć je d e n ze sw ych n a rz ą d ó w p arzy sty ch dla d ru g ie go c z ło w ie k a - je ś li tak, to w im ię cz e g o m o ż n a to uczy n ić? Czy człow iek m o że z d e c y d o w a ć się na trw ałe k a le c tw o ? Te i im p o d o b n e p y tan ia pojaw iły się p rz e d le k a rz a m i z a fa s c y n o w a n y m i n o w ą m e to d ą leczenia. R ó w n o cześn ie d o m a g a n o się k o n k re tn y c h u re g u lo w a ń p ra w n y c h tego rodzaju zab ieg ó w .
C e le m n in ie js z e g o o p r a c o w a n ia je s t z a ró w n o u kazanie nauki K o ścio ła k ato lickiego w s p ra w ie p r z e s z c z e p ó w , ja k i an a liz a o b o w ią z u ją c ej u staw y o p o b ie ra niu i p rz e s z c z e p ia n iu k o m ó re k , tk a n e k i n arząd ó w , zw anej s k ró to w o tra n s p la n tacyjną. N a p o d s ta w ie d o s tę p n y c h m ate ria łó w zostanie u k a z a n a ety c z n a strona tran sp la n ta c ji - d la w ie lu obca, cz a se m zaś znana, lecz n ie w ła śc iw ie inter pre to w a n a .
I. K O Ś C I Ó Ł A P R O B L E M P R Z E S Z C Z E P I A N I A N A R Z Ą D Ó W
Jan P a w e ł II w sw ej p ie rw s z e j e n c y k lic e R e d e m p to r h o m in is , w duchu n a u c z a n ia S o b o ru W a t y k a ń s k ie g o II w s k a z a ł n a c z ło w ie k a ja k o na „ p ie rw sz ą i p o d s t a w o w ą d ro g ę K o ś c i o ł a ” 13. T o c z ło w ie k i je g o g o d n o ść w y p ły w a ją c a z d z ie c ię c tw a B o ż e g o s p raw ia, że K o ś c ió ł nie m o że stać z boku p ro b le m ó w d o ty
cz ą c y ch c zło w iek a. B y łoby to b o w ie m z a p rz e c z e n ie m p o s ła n n ic tw a , ja k im o b d a rzył go Jezu s C h ry stu s - d ą ż e n ia do u ś w ię c e n ia , a p rz e z to i z b a w ie n ia c z ł o wieka. K o śció ł ma w ięc p ra w o i o b o w ią z e k do w y p o w ia d a n ia się we w s z y s t kich sp ra w a c h d o ty c z ą c y ch czło w ie k a , je g o d o b ra i szczęścia. O d n o ś n ie do p ro b le m u p o b ie ra n ia n a rz ą d ó w do p rz e s z c z e p ó w , m o ż n a o w o z a d a n ie s p r o w a dzić do dw u p o d s ta w o w y c h zagadnień: d o p u s z c z a ln o ś c i p o b ie r a n ia n a r z ą d ó w od d aw c ó w ży w y c h i p o b ie ra n ia ich ze z w ło k l u d z k i c h 14. T rz e b a przy tym pam iętać, że tran sp la n to lo g ia nadal p o z o sta je w sferze e k s p e r y m e n tó w , m im o że m a ju ż swe liczące się osiągnięcia.
Z an im z o sta n ie p o ru sz o n e za g a d n ie n ie u z y s k iw a n ia n a rz ą d ó w do p r z e s z c z e pów, trzeb a zaz n a cz y ć , że d a w s tw o n a le ż y p o strz e g a ć w k a te g o ria c h daru. C hodzi o to, że d ar o rg an u do p rz e s z c z e p ó w trz e b a ro z p a try w a ć w p e r s p e k ty w ie ch rz e śc ijań s k ieg o w e z w a n ia do m iłości i so lid a rn o śc i z b liź n im , z w ła s z c z a z tym, który znajd u je się w skrajnej p o t r z e b i e 15. W ty m k o n te k śc ie n a le ż y ro z u m ieć słow a J a n a P a w ła II zaw arte w e n c y k lic e E v a n g e liu m vitae: „ B ó g p r z y m ie rz a p o w ie rz y ł życie k a ż d e g o c z ło w ie k a d ru g ie m u c z ło w ie k o w i - j e g o b ratu, zgodnie z p ra w e m w z a je m n o śc i d a w a n ia i o trz y m y w a n ia , s k ła d a n ia siebie w d arze i p r z y jm o w a n ia daru b liź n ie g o ” 16. P rz e z w c ie le n ie się S y n a B o ż e g o i Je g o ofiarę na krzyżu łatw iej do strzec w a rto ść daru z siebie i w z a je m n e g o o b d a r o w a n i a 17. Z tego też p o w o d u c h rz e ś c ija n ie m o g ą być w e z w a n i do m i ł o ści hero iczn ej, p o leg ającej na c a łk o w ity m d arze z siebie. N a sz c z e g ó ln e u z n a n ie zasługuje o d d a w a n ie o rg a n ó w z g o d n ie z w y m o g a m i etyki w c e lu ra to w a n ia zdrow ia, a n a w e t ż y cia ch o ry m p o z b a w io n y m n ie k ie d y w s zelk iej n a d z i e i 18.
1. P O B IE R A N IE N A R Z Ą D Ó W O D O S Ó B Ż Y W Y C H
P o b ieran ie n a rz ą d ó w od ży w e g o d a w c y d o ty c z y tylko i w y łą c z n ie n a rz ą d ó w p arz y sty c h (tzn. nerki, oka i płuca), czyli takich, które m a ją swój o d p o w ie d n ik
14 W niniejszym opra cowaniu cel ow o została pom in ięta kw estia moraln ej do pusz czaln ości przeszcze pów ksetiogenicznych, tzn. takich, w kt órych d a w c ą narządu jes t zwierzę. W y n ik a to z dw óch podst aw ow ych powo dów : po pierw sze - w y m ag ało b y to ro zbudow ania arg umenta cji , co zw iększyłoby w znac zn ym stopniu ob jętość artykułu; po drugie zaś - zaga dnienie p rzeszczep ó w k senog enicznych pozostaje wciąż jes zc ze poza zasięgiem m ed ycyny m.in. ze w zg lęd u na barierę immunolog iczną; zob. uwagi w końcow ej części artykułu.
15 J. N a g ó r n y, M oralne a sp ekty tra n sp la n to lo g ii. P rzem ó w ien ie do lek a rzy-c h iru rg ó w z 18 listopada 1995 r. (mps w pos iadaniu autora).
16 Nr 76. 17 Por. tamże. 18 Tamże, nr 86.
w o rg a n iz m ie i brak j e d n e g o z tych n a rz ą d ó w nie s p o w o d u je zag ro ż e n ia utraty ż y cia lub trw a łe g o ka le c tw a . D o c h o d z i tu do s p o tk an ia dw u osób: daw cy n a rz ą du i j e g o biorcy. S ta n o w is k a te o lo g ó w w tej kw estii do dziś są podzielone. W y n ik a to z p o s z u k iw a n ia o d p o w ie d z i na pytanie, czy w o ln o czło w iek o w i d y s p o n o w a ć w ła s n y m c ia łe m . Jeśli tak, to n a ile m o że on p o z w o lić okaleczyć siebie, by nie p r z e k ro c z y ć d o p u s z c z a ln e j granicy.
P ie rw s z y c h p rz e s ła n e k d o t y c z ą c y c h m o ra ln e j d o p u sz c z a ln o śc i ingerencji w e w n ą tr z u s tr o jo w y c h , n a r u s z a ją c y c h in teg raln o ść ciała lu d zk ieg o dostarczył p a p ie ż P ius XI w o g ło sz o n e j 2 4 g ru d n ia 1930 r. en c y k lic e C asti connubii, gdzie z a w a rł za sa d ę c a ł o ś c i o w o ś c i 19. M ó w i ona, iż cz ło w ie k ro z p o rz ą d za częściam i s w o je g o c ia ła tylko d la tych ce ló w , do których ze swej natury są p rzezn aczo n e. Nie m o ż n a ich n isz c z y ć , k a le c z y ć lub w ja k iś inny sposób u d a re m n ia ć ich p rz e z n a c z e n ie , c h y b a że teg o w y m a g a z d ro w ie całeg o o r g a n iz m u 20. Jak widać, tylko d o b ro w łasn e k o n k re tn e j o s o b y p ro w a d z i do u s p ra w ie d liw ie n ia ingerencji m e d y c z n e j n a ru sz a ją ce j in te g ra ln o ść tejże oso b y . N ie m o ż liw e je s t w ięc - z d a n ie m P iu s a XI - o d d a n ie w ł a s n e g o n a rząd u do p rz e sz c ze p u . T en pog ląd p o d trz y m a ł r ó w n ie ż Pius XII. C z ło w ie k - ja k o d y sp o n e n t sw e g o ciała, a nie jego w ła ściciel - nie m o że w s p o s ó b d o b ro w o ln y d e c y d o w a ć o d o puszczalności s a m o o k a le c z e n ia . C h o ć n ie k tó rz y teo lo g o w ie zaczęli p o sz u k iw a ć m ożliw ości u s p r a w ie d liw ie n ia ingerencji m e d y c z n y c h , traktując c z ło w ie k a ja k o osobę n a le ż ą c ą do ca łe g o o rg a n iz m u sp o łe c z n e g o , to i tu P a p ie ż stw ierdza, że istnieje ró ż n ic a ja k o ś c io w a na tyle p o w a ż n a , że u n ie m o ż liw ia zasto so w a n ie zasady c a ło ś c io w o ś c i do m o ra ln e g o u s p ra w ie d liw ie n ia o d d a w a n ia n a rz ą d ó w p rzez d a w ców ż y w y c h 21. Pius X II u p o d s ta w etyki tra n sp la n ta c y jn ej widzi b o w iem ro z u m n ą n a tu rę ludzką, która s ta n o w i ź ró d ło p ra w a m o r a ln e g o 22.
W e d łu g J a n a P a w ła II o s o b a l u d z k a je st c z y n n ik ie m w a ru n k u ją c y m m o r a l n ą w a rto ść lu d z k ie g o d zia ła n ia . To je st p o d s ta w o w a zasada, jak a stan o w i p o d s ta w ę sp o jrz e n ia na c z ło w ie k a . P a p ie ż p r z y p o m in a tra d y c y jn ą naukę K o śc io ła , w m yśl której c z ło w ie k nie je s t w ła śc ic ie le m sw e g o ciała, ale tylko j e g o d y s p o n e n te m . M ając j e d n a k na u w a d z e d o b ro c z ło w ie k a - ja k o osoby - d o s tr z e g a m o ż liw o ś ć d o b r o w o ln e g o o d d a n ia je d n e g o ze sw ych n a rz ą d ó w p a rz y s tych c z ło w ie k o w i, d la k tó re g o je s t to j e d y n a m o ż liw o ś ć u ra to w a n ia życia i z d ro w ia . M o ż n a to u c z y n ić w im ię m iłości bliźn ieg o , w y ra ż a ją ce j się poprzez
19 Por. J. W r ó b e l , „N ova e t vetera " w p ią tym p rzyk a za n iu D ekalogu, [w:] K atechizm K o ścio ła K a to lic kieg o - p rz e s ła n ie m o ra ln e K o ścio ła , red. J. Na górny, A. De rdziuk , Lublin 1995, s. 164.
20 P i u s XI, C asti co n n u b ii, cyt. za: W r ó b e 1, art. cyt., s. 164. ■' Por. tamże, s. 165.
22 Por. T. Ś l i p k o , E tyczn e a sp e k ty tra n sp la n ta cji na rzą d ó w i tkanek vr św ietle nauki K o śc io ła (m ps w pos iadan iu autora).
akt solidarnej m iłości z c z ło w ie k ie m z n a jd u ją c y m się w s k rajn ej p o t r z e b i e 23. P o d o b n a o p in ia je s t z a w a rta w n o w y m K a te c h iz m ie K o ś c io ła K a to lic k ie g o :
przeszczep narządów jest zgodny z prawem moralnym i może zasługiwać na uzna nie, jeśli zagrożenia i ryzyko fizyczne i psychiczne ponoszone przez dawcę są proporcjonalne do dobra u biorcy. Jest rzeczą moralnie niedopuszczalną bezpośred nie powodowanie trwałego kalectwa lub śmierci jednej istoty ludzkiej, nawet gdyby to miało przedłużyć życie innych osób24.
N ależy stw ierd zić, że s ta n o w is k o K o ś c io ła do c z a s u p o n ty fik a tu J a n a P a w ła II u z n a w a ło o trz y m y w a n ie n a r z ą d ó w do p rz e s z c z e p ó w od o s ó b ż y w y c h ja k o n ie m o ra ln e i w o b ec tego n ie d o p u s z c z a ln e . D zisiaj, d o s trz e g a ją c w y ra z iś c ie j C h ry s tu s o w e p r z y k a z a n ie m iło ści i o s o b o w ą g o d n o ś ć k a ż d e g o c z ło w ie k a , p o b i e ranie n a rz ą d ó w od o só b ż y ją c y c h , tra k to w a n e ja k o b e z i n te r e s o w n y d a r m iło śc i bliźniego, n a le ż y uznać za m o ra ln ie g o d z iw e , p o d p e w n y m i w s z a k ż e w a r u n k a mi. Po p ie rw sz e - musi b y ć o n o d a re m o d p o w ie d z ia ln y m , e w e n tu a ln y d a w c a musi starannie i ro z tro p n ie r o z w a ż y ć j e g o p o ż y te c z n o ś ć i c e lo w o ś ć . L e k a r z m a o b o w ią z e k rzetelnie p o in f o r m o w a ć go o w s z e lk ic h k o n s e k w e n c ja c h p rz e s z c z e p u dla j e g o ż y cia i zd ro w ia, on zaś m u si w z ią ć to p o d ro z w a g ę . N i e d o p u s z c z a ln e je st o d d a w a n ie n a rz ą d ó w d o p r z e s z c z e p ó w ze w z g lę d u n a ch ę ć o s ią g n ię c ia z tego tytułu k o rz y śc i fin a n s o w y c h . B y łb y to c z y n m o ra ln ie n a g a n n y , b ę d ą c y w opozycji do zasady daru m iło ści b liź n ie g o 25.
R ó w n ie n ie m o ra ln e je s t o k a le c z e n ie ż y w e g o d a w c y w s y tu acji, g d y m o ż liw e b yłoby u z y sk a n ie m a teriału do p r z e s z c z e p u o d d a w c y m a rtw e g o . T a k ie s ta n o w isk o K o śc io ła w y n ik a z in te g ra ln e g o p o s trz e g a n ia n a tu ry lu d z k ie j j a k o s t r u k tu ry d u c h o w o -c ie le s n ej. N a ru sz y ć tę je d n o ś ć m o ż n a tylko w w y ją tk o w e j s y tu acji, gdy nie m a innej m o ż liw o śc i r a to w a n ia ż y c ia c a łe g o c z ł o w i e k a 26.
23 Por. P rzem ó w ien ie Ja n a P aw ła II d o u czestn ikó w I M ięd zyn a ro d o w eg o K o n g re su T ra n s p la n ta c ji N a rzą d ó w 2 0 czerw ca 1 9 9 1 ; zob. też W r ó b e l , art. cyt., s. 164.
24 K K K 2296. Myś l tę kontynuuje Jan P a w e ł II w e ncyklice E va n g eliu m vita e w n u m erach 76, 86.
25 Por. KK K 2301. C o p raw d a K a tech izm p o ru sza tu kwestię o d d a w an ia sw y ch n a rzą d ó w d o przeszcze pów po śmierci daw cy , ale kon tekst w s kaz uje, że kryterium b ezin tereso w n o ś ci daru obow ią zuje także w stosunk u do żywy ch.
26 Por. K K K 22 96 i K P S Z 66-67. Z a s a d a całościo w ości d o tyczy ws zelkic h inte rw encji c h iru r giczny ch, a więc ob ejm uje także problem prz eszcze pów ; por. też: B. H ä r i n g, F ree a n d F a ith f u l in C hrist. M o ra l T h eo lo g y f o r P riests a n d L a ity, vol 3; L ig h t to the W o rld S a lt f o r the E arth. Mid dleg reen 19833, s. 92-93. Co praw d a Haring o m a w ia ty lk o problem transplantac ji n e rek j a k o najbardziej w ów cz as pow sze ch nej ope racji pr zesz czepu ( p o d ręc z n ik pow s ta ł pod koniec lat s ie d em dziesiątych), je d n a k wyda je się uzas adnione rozci ąg nięci e tej opinii tak że na inne prz ypadki.
2. P O B I E R A N I E N A R Z Ą D Ó W Z E Z W Ł O K L U D Z K IC H
P ie r w s z y m p ro b le m e m z w ią z a n y m z d a w s tw e m od o só b z m a rły c h je st o k re ś lenie m o m e n tu zg o n u . O b o w ią z u ją c e k ry te riu m śmierci m ó z g u w sp o só b j e d n o zn a c z n y w a ru n k u je m o r a ln a d o p u s z c z a ln o ś ć u z y s k iw a n ia n a rz ą d ó w ze zw łok lu d zk ich .
a) K r y te r iu m ś m ie r c i m ó z g u j a k o w a r u n e k g o d z iw o ś c i tra n sp la n ta c ji J u ż p a p ie ż Pius X II s tw ierd ził, że u sta le n ie m o m e n tu śm ierci cz ło w ie k a nie leży w g estii te o lo g ó w czy e ty k ó w , lecz lekarzy.
D o k o m p e t e n c j i l e k a r z a n a l e ż y d a n i e j a s n e j i d o k ł a d n e j d e f i n i c j i ś m i e r c i o r a z c h w i l i z g o n u p a c j e n t a , k t ó r y u m i e r a b e z o d z y s k a n i a p r z y t o m n o ś c i , f...] J e ż e l i c h o d z i o u s t a l e n i e f a k t u ś m i e r c i w p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k u , t o w y p o w i e d z i n i e m o ż n a w y p r o w a d z i ć z ż a d n e j r e l i g i j n e j c z y m o r a l n e j z a s a d y i p o d t y m w z g l ę d e m p y t a n i e d o t y c z ą c e ś m i e r c i n i e n a l e ż y d o k o m p e t e n c j i K o ś c i o ł a 2 . M e d y c y n a , n a m ia rę sw y c h m o ż liw o ś c i, ta k ą o d p o w ie d ź daje. W y d z ia ł M e d y c z n y H a r v a r d U n iv e rs ity w s k a z a ł n a k ry te ria p o z w a la ją ce na stw ierdzenie z g o n u c z ło w ie k a . S ą to: a) c a łk o w ita i n ie o d w ra c a ln a utrata przy to m n o ści; b) b ra k re ak cji n a b o d ź c e b ó lo w e ; c) b e z p o w r o tn e w y g a śn ię c ie sam oistnych o d r u c h ó w m i ę ś n io w y c h z je d n o c z e s n y m b ra k ie m m o ż liw o śc i p o n o w n e g o ich w y w o ła n ia ; d) s z ero k ie, s z ty w n e , n ie r e a g u ją c e na św iatło źrenice; e) całkow ite w y g a ś n ię c ie fal e l e k tr o e n c e f a lo g r a f u w c iąg u co n ajm n iej 24 g o d z in 28. W tym k o n te k ś c ie ja w i się p ro b le m u trz y m a n ia n a rz ą d ó w w zdatności do przeszczepu p o d c z a s o c z e k iw a n ia na u p ły n ię c ie n a k a z a n e g o od stęp u czasu.
N a rz ą d y lu d z k ie s ą b a rd z o w r a ż liw e na n ie d o k rw ie n ie . Im w cześn iej zostają p o b ra n e , ty m w ię k s z e p r a w d o p o d o b ie ń s tw o u d a n e g o p rz e sz c ze p u . W wielu szp ita la c h b ra k u je o d p o w ie d n ie j ap a ra tu ry m e d y c z n e j, k tó ra p o d trz y m y w a ła b y fu n k c je n a r z ą d ó w p r z y d a tn y c h do p rz e s z c z e p u , a j e d n o c z e ś n ie pozw oliłaby c z e k a ć tak d łu g o , aż w sposób p e w n y stw ierd zi się zgon. Z tego p o w o d u należy uz n a ć za m o r a ln ie w ą tp liw e w iele z p r z e p r o w a d z a n y c h op eracji, g d y ż nie z o sta je d o p e łn io n y w y m ó g 2 4 -g o d z in n e g o o c z e k iw a n ia przy „ p ła s k im ” EEG .
Jan P a w e ł II p r z e s tr z e g a p rz e d m o ż liw y m i p o s ta w a m i eu ta n a ty c zn y m i w z w ią z k u z p r z e s z c z e p ia n ie m n a rz ą d ó w .
M i e l i b y ś m y z n i m i d o c z y n i e n i a n a p r z y k ł a d w ó w c z a s , g d y w c e l u u z y s k a n i a w i ę k s z e j l i c z b y o r g a n ó w d o p r z e s z c z e p ó w p r z y s t ę p o w a ł o b y się d o p o b i e r a n i a t y c h ż e
27 P i u s XII, W y p o w ied ź z 2 4 .1 1 .1 9 5 7 , cyt. za: N a g ó r n y, dz. cyt., s. 3. 28 Por. N a g ó r n y, dz. cyt., s. 3.
o r g a n ó w o d d a w c ó w z a n i m j e s z c z e z o s t a l i b y u z n a n i - w e d ł u g o b i e k t y w n y c h i a d e k w a t n y c h k r y t e r i ó w - z a z m a r ł y c h 29.
S ta n o w isk o K o śc io ła je s t tu j e d n o z n a c z n e . „ C z ło w ie k , g d y u m ie ra i d o p ó k i um iera, je s z c z e żyje i nie w o ln o m u z a d a w a ć ś m ie r c i”30. W s z e lk ie w ięc p r z y spieszanie m o m e n tu śm ierci n a le ż y tra k to w a ć ja k z a b ó js tw o i uz n a ć za m o ra ln ie naganne.
W idać tu, j a k b a rd z o w a ż n e je s t ścisłe u sta le n ie m o m e n tu śm ierci. C o do p o b ie ra n ia n a rz ą d ó w od o s ó b z m a rły c h , u k tó ry c h s tw ie r d z o n o śm ie rć ca łe g o m ózgu, a ich n a rząd y n a d a ją się do p rz e s z c z e p ó w , je s t o n o m o ra ln ie g o d z i w e 31, a n a w e t z a słu g u je na n a jw y ż s z e u z n an ie. R e p r e z e n ta ty w n e je s t tu s tw ie r dzenie zaw arte w K a te c h iz m ie K o ś c io ła K a to lic k ie g o : „ b e z p ła tn e p r z e k a z y w a n ie n a rząd ó w po śm ierci je s t d o p u s z c z a ln e i m o że z a s łu g iw a ć n a u z n a n i e ”32.
O gólnie za m o ra ln ie d o p u s z c z a ln e n a le ż y uznać p o b ie r a n ie n a r z ą d ó w od z m arłych przy z a c h o w a n iu w y m ie n io n y c h w a ru n k ó w .
b) K o m p e te n c je leka rzy o ra z o d p o w ie d n ie ś r o d k i te c h n ic z n e
Nie m o ż n a dać je d n o z n a c z n e j o d p o w ie d z i n a p y ta n ie o m o r a ln ą d o p u s z c z a l ność p rz e s z c ze p ia n ia n a rz ą d ó w bez u w z g lę d n ie n ia kw estii f a c h o w o ś c i zesp o łu o p eracy jn eg o i m o ż liw o śc i te c h n ic z n y ch , ja k im i ó w z esp ó ł d y s p o n u je . Nie w szystkie ośrodki i nie w sz y sc y le k a rz e są w y s ta r c z a ją c o p rz y g o to w a n i, by m óc p rze p ro w a d za ć tran sp lan tacje. W y n ik a to z faktu, że le c z e n ie m e to d ą tr a n s p la n tacyjną - p o m im o z n a c z n y c h o sią g n ię ć - w c ią ż p o z o sta je w o g ro m n e j m ie rz e e k sp e ry m e n te m . W ie lk im p ro b le m e m je s t brak sp e c ja lis ty c z n e g o s p rz ę tu u m o ż liw iającego w y k o rz y sta n ie o rg a n ó w p o c h o d z ą c y c h od o só b z m a rły c h . R o z w i ą zania w y m a g a ją d w a p roblem y: u trz y m a n ie n a rz ą d ó w przy ży ciu p o d c z a s o c z e k iw ania na osta te c z n e stw ie rd z e n ie zg o n u d a w c y o raz ich z a c h o w a n ie w k o n dycji u m o ż liw iającej ich u ży cie do p r z e s z c z e p u w ok resie od p o b r a n ia do w szczepienia.
O s o b n y m p ro b le m e m , d o ty c z ą c y m b ard ziej k w estii e ty c z n y c h n iż m e d y c z nych, je st p o k u sa „ n a g in a n ia ” o r z e c z eń w s y tu acjach g ra n ic z n y c h . P o ja w ia się ona w tedy, gdy o rz e c z en ie o zg o n ie e w e n tu a ln e g o d a w c y i d e c y z ję o p o b ra n iu
29 J a n P a w e ł II, E n cyklika „ E vangelium v ita e ”, nr 15.
■° S. O I e j n i k. W od p o w ied zi na d a r i p o w o ła n ie Boże. Z a rys teo lo g ii m o ra ln e j, W a r s z a wa 1979, s. 545.
31 Jest oczywiste, że przed śmiercią e w entualn y d aw ca musi wy razić zgodę na użycie jeg o narządów do przeszczep ów ; w skrajnych w ypadkach do pusz czaln e jes t korzystanie z narząd ó w tylko przy zgodzie najbliższej rodziny. Kw esti a zgody d o m nie m anej o m ó w io n a zost an ie w dalszej części artykułu.
n a rz ą d u do tran sp la n ta c ji p o d e jm u je ten sam zesp ó ł lekarzy. Z a g ro ż e n ie b e z p ie c z e ń s tw a o s o b y u m ie ra ją c ej w zrasta, jeśli w d o d a tk u je st to zespół p rz e p r o w a d z a ją c y s a m ą o p e ra c ję p rz e s z c z e p u . W p ra k ty c e w y sta rc z a jąc y m ro zw iązan iem je s t istn ien ie d w ó c h n ie z a le ż n y c h konsyliów : je d n e g o - o r z e k a ją ce g o zgon d a w c y , i d ru g ie g o - p o d e jm u ją c e g o d ec y z ję o p o b ra n iu narząd u ze zw łok i p r z e p r o w a d z a ją c e g o o p e ra c ję transplantacji.
N a u c z a n ie K o śc io ła , d o p u s z c z a ją c e - pod w yżej w y m ie n io n y m i w arunkam i - p r z e k a z y w a n ie n a r z ą d ó w i w y k o n y w a n ie o peracji ich p rz e szczep ian ia, należy o sa d z ić w e n c y k lic e E v a n g e liu m vitae. P o w o ła n ie c z ło w ie k a do c z y n ien ia sobie z iem i p o d d a n ą m o ż e być re a liz o w a n e także p o p rz e z w y k o rz y sty w a n ie zdo b y czy n au k m e d y c z n y c h , nie m o g ą one j e d n a k w żaden sposób n aruszać godności o so b y lu d zk iej - tak d a w c y , j a k i biorcy org an u . W ła śn ie n ie p o d p o rz ą d k o w a n ie p ra k ty k m e d y c z n y c h p r a w u m o ra ln e m u p ro w a d z i do stan o w isk a s p rz e c iw ia jąc e go się j a k ie jk o lw ie k in terw e n c ji n a ru sz a ją ce j integ raln o ść c ie le s n ą c z ło w ie k a 33. Nie w o ln o p rz e c iw s ta w ia ć sobie m o raln o ści i nauki. W k ażdym bo w iem w y p a d ku w takiej k o n fro n ta c ji p rz e g r y w a c z ło w ie k - albo na p o zio m ie ducha, albo sw ej c ie le sn o śc i. I n te g ra ln a w izja o so b y ludzkiej każe ująć pro b lem całościow o: d o p u s z c z a ln a j e s t k a ż d a in g e re n c ja m e d y c z n a , która nie n a ru sz a g o dności osoby l u d z k i e j 34.
II. U S T A W A O P O B I E R A N I U I P R Z E S Z C Z E P I A N I U N A R Z Ą D Ó W A S T A N O W I S K O K O Ś C I O Ł A
R o z w a ż a ją c p r o b le m a ty k ę p r z e s z c z e p ia n ia n a rz ą d ó w , ich g o d ziw o ści i d o p u s z c z a ln o ś c i, nie sp o só b p o m in ą ć o b o w ią z u ją c e praw o. P r a w o d a w c a , u c h w a lając s to s o w n e u sta w y , c h c e w y jść n a p rz e c iw z a ró w n o słu żb o m m e d y c z n y m , jak i s a m y m c h o ry m , d la k tó ry c h ta m e to d a le c z e n ia je s t p rz y s ło w io w ą o statnią d e s k ą r a tu n k u . R o d zi się p y tan ie, czy zasad y p o s tę p o w a n ia w sk a z a n e w „U sta w ie o p o b ie ra n iu i p r z e s z c z e p ia n iu k o m ó re k , tk a n e k i n a r z ą d ó w ”33 są zgodne z p r a w e m m o r a ln y m w p is a n y m w n a tu rę c z ło w ie k a o raz na ile służą one jego d o b ru i g o d n o ś c i o s o b o w e j.
3' Por. J a n P a w e ł II, E n cyklika „ E vangelium v ita e " , nr 22.
34 Por. tam że, nr 26, 34, 39, 48, 77; por. też: t e n ż e , V eritatis splendor. R zym 1993, nr 13, 79.
33 D zU . n r 138 z dnia 6.12.199 5, poz. 682. Us tawa, uchw al ona 26.10.1995, weszła w życie 6.0 3 .1 9 9 6 r.
1. P R O B L E M Z G O D Y D A W C Y - Z G O D A D O M N I E M A N A A Z G O D A R Z E C Z Y W I S T A
P o d sta w o w y m w aru n k ie m d o p u s z c z a ln o ś c i p rz e s z c z e p ia n ia n a rz ą d ó w je st św iad o m a i d o b ro w o ln a z g o d a w y r a ż o n a p rz e z d a w c ę . T y lk o w ten sposób m o żn a u szan o w ać jeg o go d n o ść o s o b o w ą i n ie z b y w a ln e p r a w o do w o ln o śc i.
W art. 4 u s ta w o d a w c a j e d n o z n a c z n ie p rz y jm u je - w k w estii p o b ie ra n ia narządów od o sób z m arły ch - za o b o w ią z u ją c e k ry te riu m zg o d y d o m n ie m a n e j. Przepis stanow i, że jeśli c z ło w ie k przed ś m ie rc ią nie w y raził s p rz e c iw u w o b ec użycia je g o n a rz ą d ó w do p rz e s z c z e p ó w , to m o ż n a d o k o n a ć p o b ra n ia n a rz ą d ó w . T ak ieg o ro z w ią z a n ie K o śc ió ł z a a k c e p to w a ć nie m oże. T y lk o z g o d a rz e c z y w ista, a nie d o m n ie m a n a , p o z w a la na m o ra ln e u s p ra w ie d liw ie n ie n a r u s z e n ia in te g ra l ności cielesnej człow ieka. P a p ie s k a R a d a ds. D u s z p a s te r s tw a S łużby Z d r o w ia w K arcie P r a c o w n ik ó w S łu żb y Z d r o w ia w y r a ż a opinię, że
o s o b a ż y w a lu b z m a r ł a , z k t ó r e j d o k o n u j e s i ę p o b r a n i a n a r z ą d ó w , p o w i n n a b y ć u z n a n a z a d a w c ę ( t y l k o w t e d y , g d y ] z g a d z a s i ę d o b r o w o l n i e n a p o b r a n i e . P r z e s z c z e p z a k ł a d a u p r z e d n i ą w o l n ą i ś w i a d o m ą d e c y z j ę z e s t r o n y d a w c y l u b k o g o ś , k t o r e p r e z e n t u j e g o w s p o s ó b u p r a w n i o n y , z a z w y c z a j c z ł o n k ó w n a j b l i ż s z e j r o d z i n y 36.
Podobnie problem ten ujm uje K a te c h iz m K o ś c io ła K a to lickieg o : „ p rz e s z cz e p n a rządów jest m oralnie nie do p rz y ję c ia , jeśli d a w c a lub o so b y u p ra w n io n e nie udzieliły na niego w yraźnej z g o d y ”37. O b a d o k u m e n ty , za w ie ra jąc o fic ja ln ą naukę K ościoła, w s k a z u ją je d n o z n a c z n ie , iż bez u p rz e d n ie j zg o d y rz e c z y w istej nie m o żn a pobrać n arząd ó w do p rz e s z c z e p ó w .
W arto zauw ażyć, że w kw estii zg o d y lub sp rz e c iw u n a p o b ra n ie n a rz ą d ó w osoby zm arłej do p r z e s z c ze p u polski p r a w o d a w c a nie d o p u s z c z a do g ło su n a w e t najbliższej r o d z in y 38. T ak ie s ta n o w is k o jest, j a k się w y d a je , p o d y k to w a n e u ty li ta rnym s p o jrzen iem na c z ło w ie k a . C h c ą c u z y s k a ć j a k n a j w ię k s z ą liczbę o r g a nów do p rz e sz c ze p ó w (z w ła s z c z a serc - ze w z g lę d u na w c ią ż ro s n ą c ą liczbę potencjalnych biorców ), u s ta w o d a w c a zak ład a, że k ażd y je st d aw cą, c h y b a że się sprzeciw i. N arusza w ten sp o só b p o d s ta w o w e p ra w o k a ż d e g o c z ło w ie k a - jeg o w olność osobistą. W y p ły w a to p r a w d o p o d o b n ie z b łęd n ie p o jętej a n tr o p o logii, u jm ującej osobę lu d z k ą w y łą c z n ie w je j re la c ja ch s p o łe c z n y c h . N a s u w a się pytanie, czy nie je st to ja k ie ś o d n ie s ie n ie się do m a rk s is to w s k ie j k o n cep cji człow ieka, który liczył się ty lk o o tyle, o ile był u ż y te c z n y m c z ło n k ie m s p o łe czności?
56 Watykan 1995, nr 90. 37 Nr 2296.
38 W przyp adku osoby żyjącej, lecz nie mającej pełnej zdolności do czynn ości praw nych rodzina lub przedstawiciel ustawowy d aw cy są uprawnieni d o w y rażen ia zgody lub sp rzec iw u na pobranie narządów; por. art. 4, p. 2, 3 oraz art. 5, p. 2, 3, 4.
P rz e k a z y w a n ie n a r z ą d ó w do p r z e s z c z e p ó w je st p o strz e g a n e w nau czan iu K o ś c io ła j a k o b e z in te r e s o w n y d a r o fia ro w a n y p rz e z o so b ę innej, p o trzeb u jącej go o so b ie . U p o d s ta w tego o b d a r o w a n ia leży e w a n g e lic z n e p r z y k a z a n ie miłości b liź n ie g o , p r z e ja w ia ją c e j się w ty m w y p a d k u w stopniu h e r o ic z n y m 39. C z ło wiek, k tó ry ś w ia d o m ie p r z e k a z u je sw oje n arządy, musi w iedzieć, że są (czy b ę d ą ) o n e p o trz e b n e d la r a t o w a n i a ż y cia b ą d ź z d ro w ia inn eg o c z ło w ie k a . Nie w o ln o u p rz e d m io ta w ia ć c z ło w ie k a . Nie w o ln o za n ie g o d e c y d o w a ć (poprzez r e g u la c je p ra w n e ) o u d o s tę p n ie n iu je g o n a rz ą d ó w do p r z e s z c ze p ó w . K ościół w z y w a w ię c do p r o w a d z e n ia sz e ro k ie g o p ro c e su e d u k a c y jn e g o , u ś w ia d a m ia ją c e go s p o łe c z e ń s tw u w a rto ś ć teg o ro d z a ju d a r ó w 40. W p ro w a d z e n ie zasady zgody d o m n ie m a n e j n ie p o z w a la , a p rz y n a jm n ie j w p o w a ż n y m stopniu o g ra n ic z a m o ż liw o ść p r o w a d z e n i a tak ie j p r a c y w y c h o w a w c z e j.
K a ż d y m a p r a w o do s a m o s ta n o w ie n ia o sobie. C z ę ś c ią tego p r a w a je s t z a s a da in te g ra ln o ś c i l u d z k ie g o c ia ła - także po śm ierci. K u ltu ra p ra w n a w y m ag a, by to p r a w o w y n ik a ją c e z n a tu ra ln e j g o d n o śc i oso b y ludzkiej było u sz a n o w a n e w p ra w ie s t a n o w io n y m j a k o m a ją c y m n i ż s z ą ran g ę. P ra w o do s a m o sta n o w ie n ia nie je s t p r z y w ile je m n a d a w a n y m p rz e z ja k ą k o lw ie k w ład zę, stąd ż a d n a w ładza nie m o ż e w s p o só b w a ż n y za w ie sić j e g o o b o w ią z y w a ln o ś c i. T y lk o w imię m iło ści b liź n ie g o o s o b a - i tylko o n a - m o ż e z r e z y g n o w a ć z tego praw a.
M o ż l i w o ś ć , o t w a r t a p r z e z p o s t ę p b i o m e d y c z n y , b y „ p r z e d ł u ż y ć p o z a ś m i e r ć p o w o ł a n i e d o m i ł o ś c i ” , p o w i n n a p r o w a d z i ć o s o b ę d o „ o f i a r o w a n i a z a ż y c i a c z ę ś c i w ł a s n e g o c i a ł a , o f i a r o w a n i a , k t ó r e s t a n i e się r z e c z y w i s t e p o ś m i e r c i ” . J e s t t o „ a k t w i e l k i e j m i ł o ś c i , t e j m i ł o ś c i , k t ó r a d a j e ż y c i e z a i n n y c h ” 41.
2. IN N E P R O B L E M Y M O R A L N E
O m ó w i o n e w y żej r o z w ią z a n ie p ra w n e je s t w z a sad zie je d y n y m o b o w ią z u ją cy m w P o ls c e , na k tó re c h rz e ś c ija n in z g o d z ić się nie m oże. T rz e b a uczciw ie stw ie rd z ić , że w iele in n y c h p ro b le m ó w m o r a ln y c h z w ią z a n y c h z tra n s p la n to lo g ią u s t a w o d a w c a r o z w ią z a ł - z p u n k tu w id z e n ia n a u c z a n ia K o ś c io ła - bardzo d o b rze. N a s z c z e g ó ln e w y r ó ż n ie n ie z a słu g u je tu p o s z a n o w a n ie ż y cia nie n a ro d z o n e g o je s z c z e d z ie c k a , k tó re g o d o b ro musi być w zięte pod u w ag ę, jeśli d a w c ą lub b io r c ą m a być k o b ie ta c i ę ż a r n a 42.
’9 Por. J a n P a w e l II, E n cyklika „ E vangelium v ita e " , nr 86. 40 Por. N a g ó r n y, dz. cyt., s. 4.
41 K P S Z 90. T w ó rcy K a rty o d w o łu ją się w tym fragm encie do p rzem ów ienia Jana Pawła II d o u czestn ik ó w I M i ę d z y n a r o d o w e g o K ongresu na temat p rzeszczepów narzą dów z 20 czerwca
1991 r.
