Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 751. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Krzysztof Kosiec Katedra Handlu Zagranicznego. Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne W dobie globalizacji może się wydawać, że mechanizm rynkowy jest jedynym efektywnym systemem koordynacji zasobów. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie, czy istnienie przedsiębiorstw transnarodowych, jako dużych enklaw nierynkowości, ma uzasadnienie ekonomiczne. Podstawowym punktem odniesienia w teoretycznych analizach funkcjonowania gospodarki światowej jest rozszerzona wersja modelu Arrowa-Debreu, z kompatybilnym z nią twierdzeniem Heckschera-Ohlina-Samuelsona o wyrównywaniu się cen czynników produkcji. Ta rozszerzona wersja modelu Arrowa-Debreu włącza niepewność egzogeniczną w model walrasowskiej równowagi konkurencyjnej. Istota tej koncepcji jest oparta na zmodyfikowanym pojęciu dobra. W modelach ahistorycznych i aprzestrzennych z pewnością zdarzeń dobra są identyfikowane wyłącznie poprzez zespól cech fizycznych. W koncepcji preferencji stanu dobra są natomiast rozróżniane nie tylko przez ich fizyczne charakterystyki, ale także przez ich cechy przestrzenno-czasowe oraz przez zachodzące w otoczeniu zdarzenia, określające ich dostępność w danym miejscu i czasie. Należy podkreślić, że w omawianej koncepcji zdarzenia są postrzegane jako zbiory stanów otoczenia. Zakładając zatem, że nie możemy znać przyszłości z pewnością, na każdym etapie historii układu ekonomicznego mamy do czynienia z rodziną każdorazowo policzalnych i rozłącznych zdarzeń elementarnych, która G. Debreu, Theory of Value: An Axiomatic Analysis of General Equilibrium, Yale University Press, New Haven 1959; K. Arrow, The Role of Securities in the Optimal Allocation of Risk-bearing, „Review of Economic Studies” 1964, nr 31; J. Hirshleifer, Investment Decision under Uncertainty: Choice Theoretic Approaches, „Quarterly Journal of Economics” 1965, nr 79; J. Hirshleifer, Investment Decision under Uncertainty: Applications of the State-preference Approach, „Quarterly Journal of Economics” 1966, nr 80; E. Karni, D. Schmeidler, K. Vind, On State Dependent Preferences and Subjective Probabilities, „Econometrica” 1983, nr 51.. Książka_751.indb 63. 1/16/08 2:43:56 PM.

(2) Krzysztof Kosiec. 64. może być reprezentowana przez fragment zbioru wszystkich możliwych stanów natury. W ten sposób każdemu zespołowi cech fizycznych stanowiącemu produkt rzeczywisty bądź tzw. jądro produktu rozszerzonego można nie tylko przypisać lokalizację w czasoprzestrzeni, ale również przyporządkować mu pewne zdarzenie elementarne. Tak powstałą kombinację jądra produktu-lokalizacji czasoprzestrzennej-zdarzenia nazywamy według terminologii G. Debreu dobrem warunkowym bądź zgodnie z określeniem. J. Hirshleifera – wypłatą w stanie otoczenia. W wyniku zastosowania powyższego pojęcia do analizy świata Arrowa-Debreu znacznemu rozszerzeniu ulega lista dóbr, których alokację próbuje się wyjaśnić, a co się z tym wiąże zwiększa się niepomiernie wymiar przestrzeni towarów (gdy liczba stanów natury wynosi n: n-krotnie), powodując jej transformację w tzw. przestrzeń wypłat w stanach otoczenia (przestrzeń dóbr warunkowych). Punkty tej przestrzeni nazywane są wiązkami wypłat w stanach natury (wiązkami dóbr warunkowych) i reprezentują potencjalne przedmioty wyboru podmiotów gospodarczych. Opieracjąc się na założeniu, że gospodarka Arrowa-Debreu jest gospodarką rynkową, przyjmujemy dodatkowo, że rynki są zorganizowane doskonale konkurencyjnie przed początkiem fizycznej historii systemu ekonomicznego. Dowolne elementarne kontrakty między podmiotami ekonomicznymi, zawierane w tak urządzonej ekonomii, dotyczą kupna (albo sprzedaży) ściśle wyspecyfikowanych ilości towarów konkretnego rodzaju, dostarczanych w ustalonym miejscu i czasie, wtedy i tylko wtedy, gdy ściśle określone zdarzenie elementarne pojawi się w otoczeniu. Zauważmy, że kontrakty na dobra warunkowe są przykładem funkcji konsekwencji warunkowych CCF. Oznacza to, że jednostki gospodarcze, podejmując decyzje alokacyjne skutkujące powyższymi umowami, są w stanie wyeliminować niepewność egzogeniczną w odniesieniu do konsekwencji własnych decyzji ze względu na potencjalne stany otoczenia, o ile gospodarka rynkowa z rozszerzoną listą dóbr (z dobrami warunkowymi) znajdzie się w stanie równowagi ogólnej typu walrasowskiego. Równowaga ta w omawianej gospodarce jest zatem zbiorem cen, planów produkcyjnych (po jednym dla każdego producenta) i planów konsumpcyjnych (po jednym dla każdego konsumenta), takich że: – każdy producent maksymalizuje zyski w obrębie swojego zbioru możliwości produkcyjnych, przy czym zbiory te, będąc zbiorami wykonalnych fizycznie planów produkcyjnych, w sposób wystarczający charakteryzują każdego z producentów. Wyrażają one bowiem wszystkie ograniczenia ich działalności produkcyjnej, włącznie z ograniczeniami informacyjnymi nałożonymi na ich plany przez dostępną im w każdym momencie czasu daną strukturę informacji. Z kolei . Książka_751.indb 64. G. Debreu, op.cit.; J. Hirshleifer, Investment Decision under Uncertainty: Choice….. R. Radner, Competitive Equilibrium under Uncertainty, „Econometrica” 1968, vol. 36, nr 1.. 1/16/08 2:43:57 PM.

(3) Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne. 65. plany produkcyjne każdego producenta określają wolumeny dóbr warunkowych i ilości czynników produkcji potrzebnych do ich produkcji. Wówczas, dla danego zbioru cen, zysk korespondujący z dowolnym planem produkcyjnym definiuje się jako obecną wartość netto tego planu; – każdy konsument maksymalizuje swoje preferencje w ramach właściwego mu zbioru możliwości konsumpcyjnych, warunkowanego posiadanym przez niego bogactwem; – dla każdego dobra w każdym miejscu i czasie, przy każdym zdarzeniu elementarnym, całkowity popyt na to dobro równa się całkowitej jego podaży. Fundamentalne jest zagadnienie, czy rzeczywiście w rozważanej gospodarce zaistnieje równowaga walrasowska z jej właściwościami efektywnościowymi. Rozważając je, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych faktów. Po pierwsze, że producenci i konsumenci są cenobiorcami. Po drugie, że dla danych cen nie ma niepewności co do obecnej wartości planów produkcyjnych i danych wyposażeń zasobowych oraz planów konsumpcyjnych. Ogólne wnioski, jakie można wyciągnąć z analizy tych faktów, są następujące. Przy danym systemie cen w ogólnej równowadze rynkowej niepewność egzogeniczna ulega wykluczeniu, tj. przestaje mieć znaczenie w rozważanej gospodarce. Wówczas osiągnięcia analityczne wypracowane dla gospodarek z pewnością zdarzeń zaczynają znowu mieć swoją wartość poznawczą. Jeżeli więc „warunki klasyczne” (wypukłość zbiorów możliwości produkcyjnych firm i map krzywych obojętności konsumentów oraz kompletność rynków) zostaną zachowane, to konkurencyjna równowaga rynkowa przy danym systemie cen w gospodarce z niepewnością zdarzeń istnieje. Zatem, co się z tym wiąże, istnieje również równowaga walrasowska w gospodarce z własnością prywatną i niepewnością zdarzeń, która charakteryzuje się ponadto właściwościami efektywnościowymi. Warto zwrócić uwagę na kilka zagadnień dotyczących wzmiankowanych „warunków klasycznych”. Ze względu na to, że dowolny plan konsumpcyjny może określać, że dla danego towaru w danym miejscu i czasie jego ilość przeznaczona do konsumpcji zależy od konkretnych zdarzeń, preferencje konsumentów między planami odzwierciedlają nie tylko ich gusty, ale – co było już podkreślane – także ich subiektywne przekonania o prawdopodobieństwie zaistnienia różnych stanów natury oraz ich postawy względem niepewności. W związku z tym przyjęcie założenia o wypukłości preferencji skutkuje również i taką konsekwencją, że dopuszczalnymi dla konsumentów postawami wobec niepewności są wyłącznie neutralność bądź awersja. Z kolei założenie o kompletności rynków oznacza konieczność organizacji w gospodarce takiej liczby rynków, które będą w stanie obsłużyć poszerzoną listę dóbr, tzn. wszystkie wyobrażalne dobra warunkowe. Dla tych rynków muszą. Książka_751.indb 65. 1/16/08 2:43:57 PM.

(4) 66. Krzysztof Kosiec. zostać ustalone warunkowe ceny równowagi. Wymaga to przyznania podmiotom decyzyjnym prawie nieograniczonych zdolności obliczeniowych. W odniesieniu zaś do pojęcia „danej struktury informacji”, to może być ono dwojako rozumiane. Po pierwsze, można przyjąć symetrię jako regułę porządkującą sferę informacji w gospodarce, co prowadzi do sytuacji, w której w każdym czasie każda jednostka gospodarcza dysponuje niekompletną, ale taką samą ilością informacji. Po drugie, przyjmując asymetrię jako zasadę porządkującą dziedzinę informacji, możemy dokonać rozszerzenia modelu Arrowa-Debreu do warunków, w których różne podmioty ekonomiczne posiadają różną informację o otoczeniu. Informacja o niepewnym otoczeniu w danym czasie, różna dla różnych jednostek i charakteryzowana przez wiadomości o fragmencie zbioru stanów otoczenia, możliwych do zaistnienia w tym czasie, ogranicza wykonalne plany działania tych jednostek w następujący sposób. Otóż przypuśćmy, że w danym czasie podmiot decyzyjny wie tylko, że interesujący go ze względu na proces decyzyjny stan natury znajduje się w wyspecyfikowanym zbiorze A i że zbiór ten zawiera kilka zdarzeń elementarnych. Wówczas jakiekolwiek działanie, które jednostka podejmuje w tym czasie, musi być w sposób konieczny takie samo dla wszystkich zdarzeń elementarnych ze zbioru A. W szczególności, jeśli podmiot jest producentem, wtedy wolumen produkcji danego dobra i czynniki produkcji zatrudnione, aby go wytworzyć, muszą być takie same dla wszystkich zdarzeń elementarnych zawartych w zbiorze informacji A. Widać zatem, że posiadana informacja o niepewnym otoczeniu ogranicza liczbę wykonalnych planów działania jednostek ekonomicznych. Ponadto przyjęcie istnienia zróżnicowanych zasobów informacyjnych będących w ich posiadaniu prowadzi do sytuacji, w której w równowadze, niezależne od stanów otoczenia, będą realizowane wyłącznie kontrakty pewne. Dzieje się tak, ponieważ handel netto między podmiotami ekonomicznymi w zasadzie może się odbywać w gospodarce jedynie wówczas, gdy zajdzie „uwspólnienie” informacji o niepewnym otoczeniu. Żadna bowiem z racjonalnych jednostek gospodarczych nie zdecyduje się na wymianę dóbr zależną od informacji, która pozostaje dla niej niedostępna. W efekcie skłonność gospodarek doskonale konkurencyjnych do samooczyszczenia się z dóbr wraz ze zróżnicowaniem informacji między podmiotami ekonomicznymi prowadzi te gospodarki do redukcji liczby wymaganych rynków. Reasumując, można stwierdzić, że jeżeli podmioty gospodarcze są niepewne co do warunków otoczenia, w których przychodzi im działać, i jeżeli dysponują niekompletną informacją o tym środowisku, to nawet gdy posiadają różne zasoby informacyjne, mogą uczynić alokację zasobów efektywną w rozumieniu Pareta. Ponadto można utrzymywać, że wprowadzenie do tak rozszerzonego świata Arrowa-Debreu (świata Radnera) niepewności endogenicznej, przy założeniu racjonalnych oczekiwań podmiotów gospodarczych, nie wpłynie zasadniczo na moż-. Książka_751.indb 66. 1/16/08 2:43:57 PM.

(5) Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne. 67. liwość konstruowania przez nie kompletnych, choć złożonych kontraktów handlowych. Racjonalne oczekiwania oznaczają bowiem taką sytuację poznawczą podmiotów gospodarczych, w której podmioty te w kształtowaniu swoich przewidywań co do przyszłej wartości danej zmiennej wykorzystują jak najlepiej wszelkie dostępne im informacje o czynnikach, które według nich określają daną zmienną (słaba wersja hipotezy racjonalnych oczekiwań) i czynią to w sposób skuteczny, tak że te subiektywne oczekiwania stają się zbieżne z rzeczywistymi, obiektywnymi, matematycznie uwarunkowanymi oczekiwaniami co do tych zmiennych (silna wersja hipotezy racjonalnych oczekiwań). Prowadzić to musi w sposób konieczny do ukształtowania się w gospodarce równowagi racjonalnych oczekiwań, to znaczy takich funkcji cen ϕ ∗, dla których, dla (prawie) każdego „stanu informacji” s, nadwyżkowa podaż wynosi 0 przy wektorze cen ϕ ∗(s) tj.: Z(ϕ ∗(s), s, ϕ ∗) = 0 dla prawie każdego s,. przy czym funkcje ceny ϕ ∗ powinny zapewnić podmiotom ekonomicznym zgodność ich indywidualnych modeli relacji – między niecenową informacją będącą w ich posiadaniu a cenami rynkowymi – z prawdziwym modelem rynku, określonym przez ich rzeczywiste zachowania, czyli spełnienie warunku racjonalności: ∗ mi (e'⏐si', p') = PQ (e = e'⏐s'i i ϕ(s) = p'),. gdzie: mi – model rynku jednostki i, e – istotne dla użyteczności podmiotów stany otoczenia, si – niecenowa informacja będąca w posiadaniu i-tej jednostki, p – wektor cen jako funkcji całej niecenowej informacji s = (s1, …, sl), i = 1, …, l.. Zależności takie mogą zaistnieć, o ile wymiar przestrzeni informacji prywatnej nie przewyższa wymiaru przestrzeni cen. Należy zauważyć, że tradycyjne modele handlu międzynarodowego, np. model Heckschera-Ohlina-Samuelsona, oparte na hipotezach konkurencji czystej bądź doskonałej, stają się zgodne z zaprezentowanymi wyżej koncepcjami teoretycznymi w zakresie fundamentalnym dla naszych badań nad korporacjami transnarodowymi. Chodzi tu mianowicie o rezultat poznawczy, zwany wyrównywaniem się cen czynników produkcji. Otóż zgodnie z nim wolny handel towarami w skali międzynarodowej może w pełni zastąpić międzynarodową mobilność kapitału Zob. np. J. Muth, Rational Expectations and the Theory of Price Movements, „Econometrica” 1961, nr 39; R.E. Lucas, Expectations and the Neutrality of Money, „Journal of Economic Theory” 1972, nr 4; C.A. Futia, Rational Expectations in Stationary Linear Models, „Econometrica” 1981, nr 49.. Zob. R. Caves, J. Frankel, R. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998, s. 156–183. . Książka_751.indb 67. 1/16/08 2:43:58 PM.

(6) 68. Krzysztof Kosiec. i pracy w ten sposób, że prowadzi do zrównania płac i procentu od kapitału w krajach korzystających z tych samych technik produkcji. W efekcie w gospodarce światowej powstaje system antybodźców do umiędzynarodowienia przepływów kapitałowych w postaci zagranicznych inwestycji bezpośrednich, negując tym samym racjonalne podstawy istnienia korporacji transnarodowych, których domeną są przecież zagraniczne inwestycje bezpośrednie. W świecie Radnera zatem z niepewnością egzo- i endogeniczną, z racjonalnymi oczekiwaniami podmiotów gospodarczych i przy danej strukturze informacji nie powinno dojść do umiędzynarodowienia przedsiębiorstw w postaci korporacji transnarodowych, zaopatrujących raczej rynki międzynarodowe za pośrednictwem tworzonych na nich zakładów produkcyjnych, a nie w innych formach, takich np., jak: eksport, sprzedaż patentów lub licencji. Jednakże korporacje transnarodowe istnieją, wykazując tym samym fałszywość zaprezentowanych modeli. Warto więc postawić pytanie, czy źródeł ich istnienia nie należy szukać w negacji warunków opisywanych za pomocą założeń tych modeli. Od lat 60. XX w. badania nad korporacjami transnarodowymi rozwinęły się w dwóch zasadniczych kierunkach. Jeden, nazywany strukturalizmem, zaczął poszukiwać źródeł ich istnienia w niedoskonałości konkurencji. W drugim nurcie badawczym, którym jest neoinstytucjonalizm, do wyjaśnienia przyczyny zaistnienia korporacji transnarodowych używa się koncepcji internalizacji kosztów transakcyjnych. W niniejszym artykule, ze względu na jego przedmiot, skoncentrowano uwagę na teorii kosztów transakcyjnych, stanowiącej jądro paradygmatu neoinstytucjonalnego. Skąd zatem biorą się dodatnie koszty transakcyjne w rzeczywistych gospodarkach i dlaczego nie występowały one w świecie Radnera z racjonalnymi oczekiwaniami to podstawowe pytania dla zrozumienia tego, czym są korporacje transnarodowe w globalnej gospodarce rynkowej. Otóż w świecie Radnera z racjonalnymi oczekiwaniami rynki dóbr warunkowych uruchamiane były w sposób równoczesny przed początkiem ich fizycznej historii. Wtedy też konstytuowana była sfera informacyjna tego świata i formowane były racjonalne oczekiwania podmiotów decyzyjnych w nim zamieszkujących. W efekcie wymiana rynkowa przeprowadzana za pośrednictwem systemu cen doskonale konkurencyjnych w równowadze racjonalnych oczekiwań pozwalała na bezkosztową koordynację działań podmiotów ekonomicznych. Funkcjonowanie rynków było w takim świecie darmowe. Jednakże w gospodarkach zbudowanych w sposób sekwencyjny, z niekompletnymi rynkami, w których nawet równowaga racjonalnych oczekiwań nie w pełni ujawnia zróżnicowaną informację podmiotów decyzyjnych o wartościach zmiennych endo- i egzogenicznych, kontrakty rynkowe muszą kosztować. Mechanizm rynkowy przestając być w takich warunkach wolnym od kosztów poszukiwania informacji, redukujących niepewność endo- i egzogeniczną, tym samym tworzy w rozpatrywanych gospodarkach dodatnie koszty transakcyjne.. Książka_751.indb 68. 1/16/08 2:43:59 PM.

(7) Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne. 69. Jeżeli w tym momencie analizy wprowadzimy do tych gospodarek możliwość strategicznych zachowań podmiotów rynkowych, to zasadą konstytutywną ich sfer informacyjnych stanie się asymetria informacji z immanentnymi jej problemami ukrytej wiedzy i ukrytych działań, wyzwalającymi nowe, nieoczekiwane możliwości behawioralne, w postaci blefowania i sygnalizowania. Oznacza to, że w gospodarkach z asymetrią informacji ze względu na potencjalny oportunizm jednostek, tj. możliwość użycia przez nie podstępu lub oszustwa w celu realizacji korzyści osobistej, zawieranie kontraktów staje się jeszcze bardziej kosztowne niż w sytuacji uprzednio analizowanej. W rezultacie, jeśli chce się w takich warunkach uzyskać jednoznaczny i kompletny kontrakt, koszt sygnalizowania ukrytych cech i uwiarygodniania ukrytych działań przez podmioty nieoportunistyczne musi zostać poniesiony i doliczony do poprzednio wymienionych elementów kosztów transakcyjnych. Konkludując, można powiedzieć, że w gospodarkach słabo lub średnio efektywnych informacyjnie, a takimi są rzeczywiste gospodarki, wiele transakcji, zwłaszcza długoterminowych, jest w istocie bardzo złożonych. Ta właśnie ich cecha skutkuje wysokimi, dodatnimi kosztami transakcyjnymi. Im transakcje są bardziej złożone, tym koszty ich realizacji stają się wyższe, nawet dla podmiotów ekonomicznych charakteryzujących się racjonalnymi oczekiwaniami. Formułowanie oczekiwań co do przyszłości nie musi być jednak zgodne ze słabą lub silną wersją hipotezy racjonalnych oczekiwań. Strony transakcji mogą bowiem nie być w stanie wyobrazić sobie wszystkich możliwych uwarunkowań, którym podlegać będzie dana wymiana, zwłaszcza gdy ma się ona odbywać w dłuższym okresie, a co za tym idzie nie będą mogły uwzględnić konsekwencji tych uwarunkowań dla realizacji procesu wymiany. Ta niemoc ma swoje źródła w ograniczonej racjonalności podmiotów decyzyjnych. Jeżeli do tego doszedłby rachunek ekonomiczny zastosowany przez jednostki gospodarcze w sferze pozyskiwania istotnych dla nich informacji, z którego dla podmiotów ekonomicznych neutralnych względem ryzyka wynika imperatyw behawioralny, według którego decydent powinien ponieść koszty związane z pozyskiwaniem informacji wtedy i tylko wtedy, gdy oczekiwana wartość informacji jest wyższa od kosztów jej uzyskania, to ograniczona racjonalność jednostek decyzyjnych będzie wzmocniona przez ich niechęć do podejmowania działań rozszerzających ich horyzonty predykcyjne. Reasumując, należy stwierdzić, że zbyt duża złożoność sytuacji wymiennej, zwłaszcza długookresowej, oraz ograniczona racjonalność podmiotów ekonomicznych w niej uczestniczących powoduje, iż warunki wymiany rynkowej są początkowo niekompletne i stąd umowom jako formom prawnym takich wymian . Książka_751.indb 69. H. Simon, Models of Bounded Rationality, t. 1 i 2, MIT Press, Cambridge 1982.. W.F. Samuelson, Marks S.G., Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 1998, s. 370–411.. 1/16/08 2:43:59 PM.

(8) Krzysztof Kosiec. 70. przypisać można również taką cechę. W rzeczywistych gospodarkach większość kontraktów nie będzie nigdy dostatecznie szczegółowa, aby w pełni zabezpieczyć interesy stron. Zwłaszcza gdy strony umowy wykazują pewien stopień oportunizmu, to jakakolwiek wieloznaczność w zapisie umowy, których to wieloznaczności w niekompletnych kontraktach zwykle bywa dużo, zostanie przez nie wykorzystana do osiągnięcia dodatkowych korzyści i w ten sposób wiele kontraktów zawieranych w warunkach rynkowych staje się obietnicami bez pokrycia, nawet gdy strony w chwili podpisywania umowy implicite były zgodne w swych zamierzeniach. Dochodzi tutaj jeszcze jeden niezmiernie ważny aspekt z punktu widzenia badań nad korporacjami transnarodowymi. Otóż niektóre transakcje mogą zależeć od wcześniejszego dokonania nakładów inwestycyjnych w specyficznej dla nich grupie aktywów: materialnych (kapitał realny) i niematerialnych (kapitał ludzki, społeczny). Specyfika takich aktywów tkwi w tym, że swoisty dla danej działalności nakład nie może być użyty w innym zastosowaniu bez utraty znacznej części jego wartości, stanowiącej tym samym jego koszt utopiony. Inwestowanie w aktywa specyficzne warunkujące daną transakcję z jednej strony angażuje inwestora w tę transakcję, z drugiej zaś czyni go potencjalną ofiarą w czasie jego realizacji, o ile kontrahent okaże się oportunistą. Jest tak, ponieważ koszty inwestycji utopione w specyficzne aktywa działają równocześnie jak bariery wejścia i wyjścia. Ich występowanie podnosi niewspółmiernie rynkowe koszty transakcji, w której wykorzystano te aktywa. Jeżeli zatem przedmiotami transakcji stają się aktywa specyficzne, a nie uniwersalne, a niepewność związana z realizacją takich transakcji jest duża, podobnie jak długi jest czas ich realizacji, to koszty koordynacji rynkowej mogą przewyższyć potencjalne korzyści z takich transakcji, co spowoduje zapadalność decyzji co do wyboru rynków tych transakcji. Mechanizm rynkowy w opisywanych warunkach okazuje się niezwykle nieefektywny. Jednakże podmioty ekonomiczne w powyższych okolicznościach mają do wyboru substytucyjne rozwiązanie oparte na organizacjach hierarchicznych, jakimi są przedsiębiorstwa, w ramach których wymiany są internalizowane, a członkowie organizacji uczestniczą w wymianach zaprojektowanych przez przedsiębiorców. Jeżeli wewnętrzny system koordynacji jest mniej kosztowny niż korespondujący z nim mechanizm rynkowy, a potencjalne korzyści z nawiązania tych transakcji są wyższe niż te koszty transakcyjne, to przedsiębiorstwa mają rację bytu jako narzędzia zmniejszania kosztów transakcji gospodarczych10. Widać zatem, że istnienie korporacji transnarodowych znajduje sensowne uzasadnienie ekonomiczne. Kor . J. Tirole, The Theory of Industrial Organization, MIT Press, Cambridge 1990, s. 21–34.. D. Kreps, Microeconomics for Managers, W.W. Norton & Co., Princeton 2004, s. 590–615.. O. Williamson, Transaction Cost Economics [w:] Handbook of Industrial Organization, t. 1, ed. by R. Schmalensee, R. Willig, Elsevier Science Publ. B.V., New York 1989. 10. Książka_751.indb 70. 1/16/08 2:43:59 PM.

(9) Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne. 71. poracje transnarodowe redukują bowiem koszty transakcyjne typowe dla gałęzi, w których działają. Faktem jest, że firmy transnarodowe są szczególnie aktywne w gałęziach z dużą niepewnością egzogeniczną, w których wydatki na B+R w stosunku do obrotów są wysokie, oraz z dużą niepewnością endogeniczną, wynikającą z ich oligopolistycznej organizacji. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie KTN stają się z punktu widzenia ekonomii kosztów transakcyjnych lepszym rozwiązaniem niż eksport dóbr czy sprzedaż patentów lub licencji jakimś firmom zagranicznym, gdyż internalizują proces poszukiwania informacji o rynkach zagranicznych, redukują prawie całkowicie w ramach wymiany wewnętrznej koszty poszukiwania partnerów zagranicznych oraz koszty negocjowania warunków tych zinternalizowanych kontraktów (terminy dostaw zgodne są bowiem z planami produkcyjnymi, ceny transferowe zaś służą realizacji celów nadrzędnych KTN). Ponadto koszty utopione wynikające z zagranicznych inwestycji bezpośrednich w aktywa specyficzne dla danej działalności KTN: specjalistyczne maszyny i urządzenia (kapitał realny), specjalistyczna wiedza (kapitał ludzki), kultura organizacyjna (kapitał społeczny) przestają spełniać destrukcyjną rolę w koordynacji zasobów, jak to miało miejsce przy mechanizmie rynkowym, będąc barierami wejścia w transakcje rynkowe, a stają się wyłącznie barierami wyjścia, motywując tym samym członków organizacji do ich lepszego użycia, co obniża koszty transakcyjne KTN. Poza tym, gdy potraktujemy korporacje trasnarodowe jako długookresowe kontrakty niekompletne, to inwestowanie w specyficzne aktywa transakcyjne przez różne strony tych kontraktów ma sens ze względu na wzrost wspólnych nadwyżek uzyskanych w wyniku tych transakcji. Przy danych strukturach prywatnych i niekompletnych informacjach strony tych niekompletnych kontraktów, którymi są korporacje transnarodowe, funkcjonują jako zespoły wybierające zdecentralizowane reguły decyzyjne dla członków organizacji, tak aby oczekiwane nadwyżki całkowite były coraz większe. Zwiększa to poziom giętkości w dostosowywaniu się do nieprzewidywalnych okoliczności, wyzwalając efektywne postawy ,,daję i biorę”. W wyniku przeprowadzonych analiz należy stwierdzić, że hierarchiczne organizacje KTN stają się efektywnym narzędziem zmniejszania kosztów funkcjonowania gospodarki globalnej. Dodatkowo należy stwierdzić, że zgodnie z twierdzeniem R. Coase’a optymalne wielkości przedsiębiorstw transnarodowych odpowiadają poziomom produkcji, przy których organizacja wewnętrzna pociąga za sobą taki sam koszt jak mechanizm rynkowy11. Firmy, które o tym zapomną, w myśl zasady społecznego darwinizmu, eliminującego najmniej efektywne formy organizacyjne, zostaną z gospodarki światowej wyrugowane.. 11. Książka_751.indb 71. R. Coase, The Nature of the Firm, „Economica” 1937, nr 4.. 1/16/08 2:44:00 PM.

(10) 72. Krzysztof Kosiec. Literatura Arrow K., The Role of Securities in the Optimal Allocation of Risk-bearing, „Review of Economic Studies” 1964, nr 31. Caves R, Frankel J., Jones R., Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998. Coase R., The Nature of the Firm, „Economica” 1937, nr 4. Debreu G., Theory of Value: An Axiomatic Analysis of General Equilibrium, Yale University Press, New Haven 1959. Futia C.A., Rational Expectations in Stationary Linear Models, „Econometrica” 1981, nr 49. Hirshleifer J., Investment Decision under Uncertainty: Choice Theoretic Approaches, „Quarterly Journal of Economics” 1965, nr 79. Hirshleifer J., Investment Decision under Uncertainty: Applications of the State-preference Approach, „Quarterly Journal of Economics” 1966, nr 80. Karni E., Schmeidler D., Vind K., On State Dependent Preferences and Subjective Probabilities, „Econometrica” 1983, nr 51. Kreps D., Microeconomics for Managers, W.W. Norton and Co., Princeton 2004. Lucas R.E., Expectations and the Neutrality of Money, „Journal of Economic Theory” 1972, nr 4. Muth J., Rational Expectations and the Theory of Price Movements, „Econometrica” 1961, nr 39. Radner R., Competitive Equilibrium under Uncertainty, „Econometrica” 1968, vol. 36, nr 1. Samuelson W.F., Marks S.G., Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 1998. Simon H., Models of Bounded Rationality, t. 1 i 2, MIT Press, Cambridge 1982. Tirole J., The Theory of Industrial Organization, MIT Press, Cambridge 1990. Williamson O., Transaction Cost Economics [w:] Handbook of Industrial Organization, t. 1, ed. by R. Schmalensee, R. Willig, Elsevier Science Publ. B.V., New York 1989. Multinational Corporations and Transaction Costs In this article, the author presents the problem of multinational corporations and their dominance in economic system. Based on the theory of transaction costs, the author shows that in the expanded Arrow-Debreu world, the existence of multinational corporations is justified since they lower transaction costs compared to market mechanisms.. Książka_751.indb 72. 1/16/08 2:44:00 PM.

(11)