Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
To m a s z Dz ie ń k o w s k i, St a n isł a w Go ł u b
W y n i k i b a d a ń a r c h e o l o g i c z n o-a r c h i t e k t o n i c z n y c h
NAD RELIKTAMI X V I-W IE C Z N E J SYNAGOGI W C H E ŁM IE - STANOWISKO 1 6 0
W 1997 i 1998 roku przeprow adzono ratow nicze prace w ykopaliskow e na stanow isku 160 w Chełm ie przy ulicy K rzyw ej 37 (T. D zieńkow ski 1998, s. 217-220).
B adany teren, usytuow any w północnej części Sta rego M iasta je s t bardzo w ażny dla poznania dziejów Chełm a. We w czesnym średniow ieczu znajdow ało się tu podgrodzie, natom iast w średniow ieczu obszar ten przypuszczalnie stanow ił w łasność kościelną, gdyż lo kow ana je st tu najstarsza św iątynia łacińska p.w. N aj świętszej M arii Panny (S. R udnik 1996, s. 218). N ow o żytne źródła archiw alne w iążą działalność kościoła od X IV w ieku z zakonem dom inikanów, a po spaleniu św ią tyni w 1578 roku m ó w ią o przejęciu tego terenu przez Żydów i pobudow aniu nowej synagogi na jej fundam en tach bądź na ruinach w cześniejszej bożnicy (P. Sygow- ski 1987, s. 43-45).
D ane h isto ry czn e i badania arch eo lo g iczn e z lat w cześniejszych w skazują, iż w okresie now ożytnym ist niał tutaj kahał żydow ski ja k o centrum sakralno-adm i- n istracy jn e z b o żn icą, dom em nauki oraz z ab u d o w ą m urow aną i drew nianą (domy, studnie) (S. Gołub 1997, s. 369-382).
F akty pow yższe ró w n ież z n ajd u ją potw ierdzenie w oparciu o w yniki dw óch sezonów badań nad reliktam i synagogi w ybudow anej w latach 1583-1585 (M. Z ahaj kiew icz 1996, s. 274).
W pierw szym etapie prac odsłonięto m ury babińca dobudow ane do północnej, rów nież odkrytej ściany sy nagogi oraz m ury przybudów ki - pom ieszczeń adm ini- stracyjno-szkolnych usytuow anych od strony zachodniej bożnicy (ryc. 1 A). B adania te pozw oliły na pew ne uści ślenia w datow aniu babińca i przyjęcie X V II w ieku jako
p o st quem dla jeg o pow stania. Taką chronologię sugeru
je straty fik acja m urów babińca w kopanych w X V II- w ieczne obiekty oraz budow anie w tym okresie w Pol sce bożnic z w y o d ręb n io n y m i czę ściam i dla k o b iet (M ., K. Piechotkow ie 1996, s. 18).
A naliza architektoniczna m urów ujaw niła istnienie czterech przypór, trzech przy ścianie północnej (nie znanych dotąd w literaturze przedm iotu) synagogi oraz je d n e j p rzy m u rze w sch o d n im , k tó re n a le ż y łączy ć z p ierw szą fa zą budow y bożnicy. B yły one w dolnych partiach fundam entow ych dostaw ione, a w górnych ju ż przew iązane z m urem . A nalogiczne przypory funkcjo now ały przy ścianie południow ej, co uw idocznione je s t na przedw ojennych zdjęciach. Przypory od strony p ó ł
nocnej zostały zabudow ane w m om encie w znoszenia babińca.
A naliza m urów nie w ykazała rozw arstw ień sugeru jących pobudow anie babińca, czy m uru północnego sy nagogi na w cześniejszym obiekcie m urowanym . Trud ności interpretacyjne autorów badań budzi jedynie fakt dużej szerokości m uru fundam entow ego, w ynoszącej od 2 do 2,3 m w stosunku do ścian bożnicy. Zauw ażono rów nież w ystępow anie w m urze (szczególnie w schod nim ) babińca dużych głazów piaskow ca glaukonitow e- go, co stanow i interesujący i trudny fakt do w yjaśnie nia ze względu na to, iż m ateriał ten był charakterystyczny d la w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e j a rc h ite k tu r y C h e łm a (J. Gurba, I. K utyłow ska 1970, s. 231-240).
W I I etapie prac odsłonięto m ury fundam entow e sy nagogi (zachodni, północny i w schodni) w skazujące, że obiekt w zniesiono na planie prostokąta. Były one w yko nane z kam ieni granitow ych i zlepieńców łączonych za praw ą w apienno-piaskow ą. U zyskano w ten sposób w y m iar budow li na osi E-W w ynoszący: narys w ew nętrzny - 15,90 m; zew nętrzny - 19,30 m. D alsze badania po twierdziły, że synagoga była orientow ana co oznaczało, iż „ścianą głów ną”, przy której znajdow ała się szafa oł tarzow a (Aron Ha K odesz - sym boliczna Arka, gdzie trzy m an o Torę) b y ła ścian a w sch o d n ia - „m iz ra h ”, sym bolizująca „kierunek ku Jerozolim ie” (М ., К. Pie chotkow ie 1996, s. 17) - ryc .1 A. W m urze zachodnim synagogi natrafiono na ceglane, trójstopniow e schody będące pozostałością w ejścia, które było przesunięte na południe w stosunku do osi budow li. Poziom użytkow y bożnicy znajdow ał się poniżej poziom u gruntu, co znaj duje analogie w innych bożnicach (np. krakow skiej), a wiązało się z budow ą tego typu założeń, aby nie „w y staw ały” ponad otaczającą zabudow ę oraz z „nakazem religijnym ” (М., К. Piechotkow ie 1996, s. 69). Chcąc jednak uzyskać m onum entalną przestrzenność w nętrza bożnicy obniżono poziom posadzki.
W w ykopie założonym w centrum bożnicy odkryto fundam entow ą część filara o funkcji nośnej, który usy tuow any był na osi budow li i łącznie z drugim słupem dzielił j ą na dw ie nawy. O bszar m iędzy filaram i zajm o w ała bim a - z reguły zaznaczona przez w yniesienie po nad poziom posadzki - będąca m iejscem sym bolicznym i o dużym znaczeniu sakralnym (odczytyw ano tam frag m enty Tory). W wykopie tym znaleziono żelazną „gw iaz dę D aw ida” z m etalow ego ogrodzenia bim y datow
ane-Wy n ik ib a d a ń a r c h e o l o g ic z n o-a r c h it e k t o n i c z n y c hn a dr e l ik t a m i X V I -w i e c z n e js y n a g o g iw Ch e ł m ie 151
Ryc. 1. Chełm, stan. 160. A - przerys rzutu partem synagogi z 1933 roku z zaznaczeniem odkrytych fragmentów murów, przypór i elem entów architektonicznych (w g R Sygow skiego 1987). В - wygląd ściany wschodniej synagogi z okresu przedwojennego (wg. R Sygow skiego 1987). С - zabytki ruchome: 1 - naczynko chanukowe z XVII wieku, 2 - fragment naczynia obtaczanego z XIII wieku, 3 - fragment naczynia szkliw ionego z XIII w ieku (rys. A. Mazur-Betiuk).
go na X IX -X X w. (P. Sygow ski 1987, s. 58). N iew iele m ożna pow iedzieć o w yglądzie najstarszej bimy. Przy puszczalnie była drew niana i nie zachow ały się ślady uchw ytne archeologiczne.
Przebadano rów nież część w schodnią synagogi, dzię ki czem u dokonano w ażnych ustaleń chronologicznych na podstaw ie odkrytych poziom ów posadzek i m ateria łów zabytkow ych.
W pierw szej fazie natrafiono na prostokątną, cegla n ą podstaw ę szafy ołtarzow ej do której prow adziły ka m ienne schody. Po obu ich stronach znajdow ały się w y konane z cegieł prostokątne „cokoły” (z otw oram i w e wnątrz) o funkcji stołów na św ieczniki - m enory czy chanukije. We w nętrzu jed n eg o z nich znaleziono XVII- wieczný kafel płytowy, co pozw ala na takie w łaśnie da towanie tych elementów.
W ym ienione wyżej elem enty były częściow o przy kryte ceglaną posadzką, której pow stanie należy łączyć z okresem m iędzyw ojennym , kiedy to przystąpiono do generalnego rem ontu budow li. N a tym sam ym poziom ie w w ykopach usytuow anych w zachodniej części syna gogi odkryto w arstw ę połupanych cegieł, zaś poniżej w arstew kę spalenizny pochodzącą z wcześniejszej drew nianej podłogi, która funkcjonow ała do czasu remontu.
N a drugi, niższy poziom ceglanej podłogi natrafio no w części ołtarzow ej na głębokości 150 cm. W ykona no j ą z cegieł i płytek, a chronologię w yznaczyły zabytki znajdujące się w w arstw ie (podsypka z piasku) zalega jącej pod nią. B yły to dw ie m iedziane m onety z 2 poło w y X V II w ieku (szeląg koronny i litew ski Jana K azi m ierza z 1661 roku). Pow stanie podłogi należałoby łą czyć z okresem po 1648 roku, kiedy synagoga w wyniku
1 5 2 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go ł u b
Ryc. 2. Chełm, stan. 160. D etale architektoniczne pochodzące z wystroju synagogi: 1 - glif, 2 - płytka z napisem (rys. A. Mazur- Betiuk).
Wy n ik ib a d a ńa r c h e o l o g ic z n o-a r c h it e k t o n i c z n y c hn a dr e l ik t a m i X V I -w i e c z n e js y n a g o g iw Ch e ł m i e 1 5 3
w ojen uległa zniszczeniu i w krótce przystąpiono do jej odbudow y (S. R udnik 1996, s. 223).
Ten poziom posadzki odpow iadał analogicznej po sadzce uchw yconej w w ykopach z zachodniej części sta now iska, w ykonanej z płytek o wym: 21 x 22 x 5 cm. N atrafiono tam na je sz cze je d en poziom podłoża w y konanego z p ły tek o w ym : 14 x 1 4 x 4 cm układanych na ukos. Jest to n ajstarszy pozio m p osadzki z końca X V I w ieku, a w ięc z okresu budow y synagogi. N ie n a trafiono na n ią w części ołtarzow ej co należy tłum aczyć tym , że p rzed p o ło żen iem kolejnej w arstw y p odłogo wej tę X V I-w ieczną całkow icie rozebrano. O je j istnie niu pośrednio św iadczą zalegające poniżej X V II-w iecz- nej posadzki w arstew ki zapraw y w apiennej i podsypki z piasku.
U zupełnieniem danych o w yglądzie części ołtarzo wej są pozostałości dw óch rzędów belek, które m ogły być drew nianą b alustradą otaczającą Aron H a-K odesz (М ., К . P iechotkow ie 1985, s. 64). Ich pow stanie w ią zać należy z II fazą przebudow y synagogi (XVII w.).
O bogatym w yposażeniu w nętrza synagogi św iad czą odkryte detale - glify pokryte kilkom a w arstw am i farby w kolorach: białym , niebieskim i czerw onym (ryc. 2 :1 ) oraz rozeta w kształcie stylizowanego kwiatu z reszt kami złotej farby.
Do tej grupy zabytków należy zaliczyć kam ienną tablicę z inskrypcją w ję zy k u hebrajskim odnalezioną w m iejscu dawnej bimy. N iestety przed oczytaniem tek su trudno sprecyzow ać jej chronologię i znaczenie. Z a bytkam i o charakterze religijnym żydow skim były rów
nież naczynka chanukow e (ryc. IB : 1), znajdow ane w e w nątrz bożnicy.
W trakcie badań w ykopaliskow ych nie natrafiono na pozostałości kościoła (klasztoru) dom inikanów , co ra czej odrzuca tezę o pobudow aniu synagogi na resztkach zniszczonej katolickiej św iątyni. W celu pełnego w yja śnienia tego problem u należałoby archeologicznie prze badać północno-w schodnią część stanow iska i w yjaśnić kw estię w schodniego m uru babińca o dosyć znacznej szerokości, w ybudow anego z użyciem piaskow ca glau- konitytow ego.
N ie odkryto także śladów przypuszczalnie istnieją cej w cześniej, drew nianej synagogi. M oże to je d n a k w ynikać z faktu, iż takie ślady się poprostu nie zacho wały.
Badania przyniosły szereg istotnych ustaleń z zakresu budowy, funkcjonow ania i chronologii obiektu w eryfi kując tym sam ym dane archiw alne. Poszerzyły zakres w iedzy historyczno-społecznej o nacji żydow skiej, jej kulturze m aterialnej i duchow ej oraz o stosunkach et nicznych C hełm a na przestrzeni kilku wieków.
Ponadto na stanow isku zarejestrow ano pozostałości obiektów w czesnośredniow iecznych w postaci półzie m ianek, ja m gospodarczych i śm ietniskow ych, w iąza nych z osadą p odgrodow ą (S. G ołub 1997a, s. 83-94). Z ich eksploracji pozyskano duże ilości m ateriałów za bytkow ych - ceram iki, w yrobów żelaznych, kościanych, szklanych i brązowych datowanych na XII-XIII w iek (ryc. IB : 2, 3). W trakcie prac odkryto rów nież obiekty z okre su średniow iecza i now ożytności.
Lit e r a t u r a
D z i e ń k o w s k i T.
1998 Pierwszy etap badań wykopaliskowych XVI-wiecznej synagogi w Chełmie, ul. Krzywa 37, (stan. 160), APŚ, t. 3, s. 217-220.
G o ł u b S.
1997 Badania archeologiczne chełmskich studni za bytkowych, R. Chełm., t. 3, s. 369-382, 1997a Pozostałości osadnictwa z okresu wczesnego
średniowiecza w centmm miasta Chełma [w:]
Najważniejsze odkrycia archeołogiczno-archi- tektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 83-94.
G u r b a J., K u t y ł o w s k a I.
1970 Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecz nego grodziska w Chełmie Lubelskim, Spr. Arch., t. XXII, s. 231-240.
P i e c h o t k o w i e М., К.
1985 Bożnice polskie XIV-XVIII w., „Kalendarz Żydowski”, s. 63-83.
1996 Bramy Nieba. Bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.
R u d n i k S.
1996 Rozwój przestrzenny miasta Chełma - tenden cje historyczne i perspektywy [w:] Chełm
i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 215-276.
S y g o w s k i P.
1987 Synagogi w C hełm ie, mps W OSOZ Del.
w Chełmie. Z a h a j k i e w i c z M.
1996 Kościół łaciński w Chełmie w okresie przedro zbiorowym [w:] Chełm i Chełmskie w dziejach, Chełm, s. 265-276.
1 5 4 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go ł u b
To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w Go ł u b
Re s u l t s o f Ar c h a e o l o g i c a l a n d A r c h i t e c t u r a l St u d y o f Re l i c s o fa Si x t e e n t h Ce n t u r y Sy n a g o g u e in Ch e ł m, Si t e 1 6 0
During two field seasons at site 160 at 37 Krzywa Street, relics of a sixteenth century synagogue were discovered, as well as an adjoining porch, which was added in the 18'h centu ry. The examination yielded data concerning the construction and structure of the feature as well as the internal decoration and function o f the respective architectural elements. Additio nally, findings o f Jewish provenance were obtained.
The results of the study verified the historical data men tioning the construction of a synagogue on the mins of a Latin church.
Apart from some traces of modem settlement also early mediaeval features were recorded ( 13th century) in the form of semi-subterranean huts, as well as domestic and rubbish pits associated with the settlement adjacent to the stronghold func tioning here at that time.
