(Leningrad),
Grzegorz Karczmarz
(W arszaw a)
KOM ISJE ARCHEOGRAFICZNE I ARCHEOLOGICZNE W ILEŃSKIE W LATACH 1842-1915
Sytuacja na ziemiach byłego państw a polskiego po upadku pow sta nia listopadowego, przejaw iająca się w likw idacji szkół, uniw ersytetów
i tow arzystw naukowych, nie sprzyjała zrazu rozwojowi archeografii i archeologii. „Represje te — stw ierdza jednakże A ndrzej Abramowicz — [...] nie były specjalnie skierow ane przeciw tej części starożytnictw a, która dotyczyła dziejów odległych, Słowiańszczyzny, a więc pola, na któ ry m schodziły się zainteresow ania uczonych polskich, jak i rosyjskich, [...] na kresach, na ziemiach litew sko-ruskich i to w śród kręgów na stawionych raczej konserw atyw nie i ugodowo, dochodzi ponownie do rozwoju starożytnictw a” \ W latach trzydziestych ukazała się drukiem w Wilnie praca Jana L ip pom ana2, wyszły tom y Dziejów starożytnych
narodu litew skieg o 3 — oparte w części na źródłach archeologicznych,
zaw ierające liczne akty i dokum enty opublikowane w całości — oraz
Pom niki do dziejów lite w sk ic h 4 Teodora N arbutta. Na łam ach w ydaw a
nych w Wilnie czasopism: „W izerunków i Roztrząsań N aukow ych” Jó zefa Zawadzkiego, „Rubonu” Kazim ierza Bujnickiego, a zwłaszcza „A
the-1 A. A b r a m o w i c z : W iek archeologii. W arszawa the-1967 s. 66.
2 J. L i p p o m a n : Z astan ow ien ie się nad m ogiłam i, p u sty m i siedliskam i i za m
czysk a m i okopan ym i, ż m ijo w y m i w alam i. K r ó tk i ry s h isto ry czn y n a p ływ u z A z ji różnych B arbarzyń skich L udów , z poszu kiw an iem , k tó ry b y z nich u syp a ł te ziem n e p a m ią tk i i rzu t oka od u tw orzen ia się P a ń stw S łow iań skich na dalsze zdarzen ia lu d ó w te z a b y tk i p am iątek obsiadających aż do n aszych czasów . Wilno 1832.
3 T. N a r b u t t : D zieje sta ro żytn e narodu litew skiego. T. 1. M itologia litew sk a . Wilno 1835.
4 T e n ż e : P om n iki do d zie jó w litew sk ich pod w zg lęd e m h isto ryczn ym , d y p lo
m a tyczn ym , geograficzn ym , sta ty sty c z n y m , o b yc za jo w ym , archeograficzn ym itp.
neum ” Józefa Ignacego Kraszewskiego, zamieszczono wiele źródeł do h i storii Wielkiego K sięstw a Litewskiego. Wówczas też debiutował — w „Tygodniku P etersburskim ” — Eustachy hr. Tyszkiewicz 5, później n a j w ybitniejszy archeolog Litwy.
P ro jek t pierwszej wileńskiej komisji archeograficznej powstał w koń cu lat 30-tych XIX w. W 1838 r. książę Dołgorukow, cywilny guberna tor wileński, wzorem powołanych wówczas w Rosji w różnych guberniach czasowych kom isji dla rozpatrzenia dawnych aktów w archiwach, klasz torach i sądownictwie, w ystąpił z zam iarem powołania do życia przy istniejącym w Wilnie gubernialnym komitecie statystycznym podobnej k o m isji6. Zadaniem jej byłoby „[...] sporządzenie opisu wszystkich spraw zaw artych zarówno w archiwach instytucji rządowych, jak i klasztor nych, kościelnych, i cerkiewnych, celem wysnucia z nich wiadomości sta tystycznych i historycznych” 1. Okazało się bowiem, iż w miejscowych archiwach różnych rządowych instytucji znajdują się wielkie ilości do kum entów przedstaw iających dużą wartość dla badania ustroju w ewnę trznego Wielkiego Księstwa Litewskiego. B yły one jednocześnie czyn nym i w sensie praw nym dokumentami, mogącymi służyć podczas roz praw sądowych jako dowody praw m ajątkow ych i stanowych. Od dawna praktykow ane było fałszowanie dokumentów, przede wszystkim w celu wejścia w stan szlachecki osób, które dotąd były niższego stanu. Dla pow strzym ania tego zjawiska 19 lutego 1833 r. zatwierdzona została spe cjalna komisja, na którą nałożono obowiązek „przenumerowania, prze sznurow ania i ponownego obłożenia pieczęciami w szystkich ksiąg akto w ych” 8. Jednakże dopiero 2 kw ietnia 1852 r. dekretem Senatu ustano wione zostało w Wilnie Centralne Archiwum. Z organizacją państw o wych archiwów w zachodnich guberniach problem uporządkowania i sys tem atyzacji dokumentów historycznych nie został automatycznie roz wiązany. Posiadając ważne znaczenie praktyczne, w ładając ogromną iloś cią historyczno-praw nych dokumentów, wileńskie i witebskie archiwa przedstaw iały sobą „[...] labirynty, w których nie mogli zorientować się nie tylko osoby postronne lecz i sami archiwiści” 9.
Działalność archeograficzna, polegająca na uporządkowaniu m ateria łów historycznych oraz na w ydaniu ich drukiem , m iała miejsce na Litwie na długo jeszcze przed powstaniem pierwszej wileńskiej komisji
archeo-5 Zob. przyp. 1, s. 67.
6 R. M i e n i c k i : W ileńska Komisja Archeograficzna, Wilno 1925 s. 3-4. 7 Cyt. za A. T u r c e w i c z: K r a tk ij isto riczesk ij oczerk W ilen skoj K om issii dla
razbora i izdan ija driew n ich a k tó w 1864-1906, Wilno 1906 s. 4 (tłum. z ros.).
8 Tamże, s. 4.
8 D. J. S a m o k r a s o w: Ob organizacii i d ie jateln osti centraln ych arch iw ów
d riew n ych a k tó w w Z apadnoj gubierni. [W:] T ru d y IX archieołogiczeskogo sjezda w Wilno. T. 2. Moskwa 1897 s. 79.
graficznej. Początkowo edycje poszczególnych rękopisów miały, jak wspominaliśmy, charakter pryw atny. Podobnie przedstaw iała się sy tu a cja archeografii rosyjskiej. Jej poszczególne metody uform ow ały się jesz cze w XVIII w., później kształtow ała się stopniowo jako dyscyplina n au kowa i w procesie swojego rozwoju przeszła złożoną drogę. Problem am i formowania się i rozwoju rosyjskiej archeografii w XIX w. — początkach XX w. zajmował się system różnorodnych naukow ych instytucji, m u zeów, tow arzystw , arch iw ów 10.
W początkach XIX w. w Rosji nie było specjalnej instytucji archeo- graficznej, zajm ującej się w ydaw aniem źródeł historycznych. Pierw szą próbą w ydaw ania dokum entów historycznych na solidniejszych podsta wach było utw orzenie w 1811 r. — z inicjatyw y i przy finansow ej po mocy znanego kolekcjonera Nikołaja Rumiancewa — kom isji dla w y dania drukiem państwowych dekretów i umów. K om isja działała przy Moskiewskim Archiw um Kolegialnym Dzieł Zagranicznych. P o piętnastu latach intensyw nej pracy zdobyła ona pewne doświadczenia w zbieraniu i publikowaniu źródeł history czn y ch n . Odkrycia, dokonane przy tym przez członków komisji Paw ła Strojew a i K onstantina Kołajdowicza, do wiodły konieczności zorganizowania specjalnej ekspedycji archeograficz- nej w celu zbierania piśm iennych zabytków historycznych. Efektem dzia łania owej ekspedycji było zebranie w latach 1829-34 w ielkiej liczby źródeł historycznych.
Dokonania powyższe, tak w zakresie edycji drukiem , jak również te renowych poszukiwań archeograficznych, prowadziły w konsekw encji do przeświadczenia o niezbędności istnienia stałego państw ow ego centrum naukowego dla gromadzenia i publikacji historycznych pam iątek oraz wypracow ania metodyki archeografii. Z chw ilą zorganizowania w 1834 r. przy M inisterstwie Oświecenia Narodowego Ekspedycji A rcheograficz- nej, zrazu tymczasowej, a następnie w 1837 r. stałej P etersburskiej Ko misji Archeograficznej, rozpoczęło się opracowywanie rosyjskiej m etody ki archeograficznej. P etersburska Komisja Archeograficzna już w pierw szych latach swego istnienia zwróciła uwagę na archiw alne bogactwa
10 Zob. N. N. U ł a s z c z i k: Izdan ija W ilen skoj archieograficzeskoj kom issii. [W:] T iezisy dokładow kon fierien cji po isto czn ik o w ied czesk im problem am istorii
narodow P rib a ltik i. Riga 1968 s. 20-22; T e n ż e : B ieło ru ssk o -lito w sk o je lietopisan ije.
„Woprosy istorii” 1984 nr 12 s. 63-72; M. F. C h a r t a n o w i c z , G. U. K a r z i e n - ka: N au kow yja u sta n o w y i ta w a ry stw y . „Pom niki gistoryi i kultury B iełarusi” 1982 s. 40-42; P. G. S o f i n o w: Iz istorii ru sskoj doriew olu icjon n oj archieografii. Moskwa 1957; O czerki isto rii isto riczesk o j n auki w SSSR. T. 2. M oskwa 1960; D. M. E p s z t e i n: Istorija archieografii d oriew oliu cjon n oj Rossii. P ieriod k a p ita -
lizm a. M oskwa 1979; W. P. K o z ł o w: K o łu m b y rossijskich d riew n o stiej. Moskwa
1981.
11 Zob. P. G. S o f i n o w: Iz istorii...
znajdujące się w północno-zachodnich guberniach cesarstw a 12 i w ydała odpowiednie rozporządzenie, na podstawie którego z gubernialnych a r chiwów przysłano do P etersburga dokum enty historyczne. Dla przykła du, w 1837 r. w icegubernator G rodna przekazał Komisji Petersburskiej dokum enty zebrane z posiadłości księcia Leona Sapiehy, k tó ry w 1831 r. wyemigrował do Galicji, a także akta z lat 1646-1760, odnoszące się do historii Rosji i Polski. W ślad za tym , kierując się rozporządzeniem Ko misji, pracownicy lokalnych archiwów przystąpili do rozpatryw ania za sobów archiwów guberni grodzieńskiej, obwodu białostockiego, m agistra tu kowieńskiego, m iejskich dum bielskiej i mohylewskiej, w itebskiej izby skarbow ej i innych urzędów terenowych. Komisji, do Petersburga, prze kazano wiele rękopisów U niw ersytetu Wileńskiego, a także niektóre m a teriały archiw um Trybunału Wileńskiego. A ktyw nie zajm ując się w y najdyw aniem interesujących dokumentów, Komisja przystąpiła zarazem do ich p u b lik a c ji13.
13 października 1842 r. w Wilnie powołano tymczasową •— na jeden rok — Komisję Archeograficzną. Ograniczała ona swoje działanie do roz patryw ania archiwaliów Trybunału Litewskiego i przesyłania ich do P e tersburskiej Komisji Archeograficznej, której ściśle była podporządko wana. P etersburska Kom isja Archeograficzna określała zakres jej dzia łalności: „1) [...] spisywać do druku wyłącznie tylko akta dotyczące p ra wodawstwa, zarządu i znakomitych w ydarzeń w Księstwie Litewskim, 2) przy kopiowaniu zwracać przede wszystkim uwagę na akta XV, i XVI w., jako najbliższe do czasów, kiedy w k ra ju zachodnim najb ar dziej się przejaw iała rosyjska samoistność, niezależnie od późniejszego wpływu Polski, 3) celem wygodniejszego układu odpisów [...] należy się posiłkować jako wzorem, aktam i archeograficznej ekspedycji w ydanym i w 1836 r., w 4 tom ach i 4) w m iarę nagromadzenia oznaczonych odpi sów — przesyłać je w osobnych zbiorach do Komisji Archeograficz n e j” u .
12 Leningradskoje otdielenije A rchiwa Akadem ii Nauk SSSR (dalej LO AAN SSSR), f. 133 op. 1 d. 35 k. 7.
18 Petersburska K om isja Archeograficzna opublikowała następujące w ydaw nictw a dotyczące guberni zachodnich: I. I. G r i g o r o w i c z , T. B o r i c z e w s k i :
A k ty o tn osjaszczijesja k isto rii Z apadnoj Rossii; S. Pietierburg 1846-1853; N. I. K o -
s t o m a r o w , G. F. K a r p o w: A k ty , o tn osjaszczijesja k istorii Jużnoj i Z apadnoj
Rossii. S. Pietierburg 1846; M. O. K o j a ł o w i ć z: D oku m ien ty o b jasn iaju szczije isto riju Zapadnorusskogo kra ja i jego otnoszenija k R ossii i Polsze. S. Pieterburg
1865. K om isja w ydała też serię R u sskaja istoriczeskaja bibliogicka (1872-1917), w 35 tomach, gdzie zam ieszczone są rów nież zabytki piśm iennictwa dotyczące gubernii zachodnich (Zob. P odrobn yj katalog izdan ij A rch ieograficzeskoj kom issii. 1836-1918. Pietrograd 1918).
14 Archiw um generał-gubernatora W ilna, r. 1840-44. Podajem y za R. M i e n i c k i:
Skład komisji, zaproponowany przez wileńskiego gubernatora cywil nego Siemionowa, zatw ierdził Mikołaj I. Przedstaw iał się on n astęp u jąco: Antoni Marcinowski, wydawca i drukarz wileński, były redaktor „K uriera W ileńskiego”, Teodor N arbutt, znany historyk, pomocnik a r- chiwariusza archiw um trybunalskiego, Kojrsakiewicz, duchowny praw o sław ny cerkwi św. Mikołaja w W ilnie oraz Jachimowicz, sekretarz sta tystycznego kom itetu wileńskiego 15.
Dotacja dla komisji nie była zbyt wysoka — 1050 rubli srebrem rocz nie 16. Prace jej, rozpoczęte w listopadzie 1842 r., zakończyły się w y daniem w roku następnym tom u Zbiór daw nych dyplom atów i aktów
miast; W ilna, Kowana, Trok, prawosławnych m onastyrów, cerkw i i w róż nych sprawach, opatrzonego przedmową Marcinowskiego. Część pierw
sza w ydanego m ateriału źródłowego obejm uje przyw ileje m iast W ilna od roku 1387 — do przyw ileju W ładysława Jagiełły na prawo m agdebur skie — do roku 1713 (kiedy to przyw ilej Batorego dla cechu szewskiego potw ierdzony został przez A ugusta II). Część druga pomieszcza akta i dyplom aty cerkwi prawosławnych, klasztorów i bractw w w ym ienio nych w ty tu le miastach, a także nadania na rzecz osób pryw atnych. Omówione wydawnictwo nie spotkało się z przychylnym i reakcjam i od biorców. Chociaż m ateriały te opublikowane były w części po raz pierwszy, to jednak edycja przeprowadzona została niekonsekw entnie i z widocznymi błędami. „Zawężenie ram do praw osław nych cerkwi i klasztorów i już w yraźny antypolski nastrój — pisze R yszard Mie- nicki — nadaje specjalny charakter rzeczonemu w ydaw nictw u, czyniąc zeń prekursora, a naw et prototyp w ydaw nictw Komisji Archeograficz- nej [z lat 1864-1915], która naw et form at przejęła i zatrzym ała” 11.
Podobne wileńskiej komisje archeograficzne utworzono m.in. w K i jowie (w roku 1843) i w Mińsku (1845 r.). W składzie Komisji m ińskiej widzimy m.in. Eustachego Tyszkiewicza, który uczestniczył w w ydaniu
Zbioru dawnych dyplomatów i aktów m iast m ińskiej gubem ii, a n astęp
nie ogłosił pracę Badania archeologiczne nad zabytkam i przedm iotów
sztuki, rzemiosł, itd., w dawnej Litw ie i Rusi L itew skiej (Wilno 1849 r.).
Z osobą Eustachego Tyszkiewicza wiąże się inicjatyw a utw orzenia w Wilnie Muzeum i Komisji Archeologicznej. Tyszkiewicz posiadał cenny zbiór dzieł sztuki, pam iątek archeologicznych (ogromną kolekcję num iz matów), antyki i m inerały, a przy ty m bibliotekę z im ponującym zaso bem. Zbiory te — przechowywane w jego posiadłości •— udostępniał od dawna ludziom nauki. P ragnął jednak aby stały się one podstawą sta
1S P olnoje sobranije zakon ow R ossijskoj im p ierii (dalej PSZ), II, t. 17, nr 16080
oraz R. M i e n i c k ł: W ileńska...
11 M arcinowski otrzym ał pensję w w ysokości 500 rubli, K orsakiewicz i N ar butt po 200, a Jachim owicz 150.
łego muzeum, mającego swą siedzibę w Wilnie. Tyszkiewicz prosił w ła dze tylko o odpowiedni lokal dla eksponatów; dla siebie zarezerwował honorowe stanowisko kurato ra muzeum. Do tego zam iaru dołączył w niedługim czasie plan otw arcia — przy Muzeum — Archeologicznej Ko misji, jako „czasowej [...] dla badania i konserwowania dawnych aktów i rękopisów dotyczących historii Zachodniej Rosji” 1S. Tyszkiewicz ro zum iał doskonale, że muzeum, o ile ma spełniać swój cel, nie może być instytucją m artw ą, dlatego też pragnął aby Komisja stała się ośrod kiem badawczym. Po latach pisał: „Zebrać to wszystko w jedno uczone grono, utw orzyć tow arzystw o naukowe, stworzyć m uzeum i bibliotekę jako źródła pomocnicze dla pracujących, stworzyć publiczną czytelnię, zająć się w ydaw nictw em pism pożytecznych i zgromadzić w jedną ca łość rozproszoną ówczesnymi w ypadkam i inteligencję krajow ą, stało się zadaniem mojego życia” 19.
Z powyższymi zam iaram i zwrócił się do generał-gubernatora w ileń skiego i k uratora Okręgu Naukowego Wileńskiego w jednej osobie, IIji Bibikowa. Ten poparł starania Tyszkiewicza i w memoriale złożonym carowi w grudniu 1851 r. wskazywał na możliwe korzyści, jakie uzyska łoby państw o rosyjskie z realizacji tej inicjatyw y: byłoby to m uzeum — sądził Bibikow — do historii „Zachodniej Rosji”, w którym skupiłyby się m anuskrypty i starożytności rozproszone teraz po archiwach różnych urzędów, katolickich kościołów i klasztorów, znalazłoby się tu miejsce na dalsze dary dobrowolne, resztki w ileńskich zbiorów uniw ersytec kich 20. A wszystko to w celu: ,,[...] skoncentrow ania w jednej rządowej instytucji rzeczy historycznych pod względem naukow ym i m oralnym , stw ierdzających dziejową praw dę daw nej nierozdzielnej Rosji do XII wieku, lub — do wpływów polskiej oligarchii, co zrujnow ała świętą całość tych czasów fanatyzm em rzymskiego kościoła. Przekonanie ważne dla czasów obecnych i dobroczynne dla młodego pokolenia” n .
W roku 1852 Tyszkiewicz ułożył Ustawą o muzeum starożytności i komisji archeologicznej i przesłał ją do Petersburga. P ro jek t uzyskał akceptację cesarską, ale wprowadzenie go w życie miało nastąpić do piero w 1855 r. (20 kw ietnia tegoż roku ustaw a uzyskała aprobatę). Wśród przyczyn tak długiej zwłoki były żądania przedłożenia inw en tarza ofiarowanych przedmiotów, planów lokalu muzealnego, rozm aitych wykazów adm inistracyjnych, kw estia finansowania komisji, itd.
Zgodnie z Ustawą zadaniem Muzeum Starożytności było zebranie w jedną całość starożytnych ksiąg, aktów, rękopisów, monet, medali, broni,
18 Tamże, s. 17.
19 E.T.: Archeologia na L itw ie. [W:l R ocznik dla archeologów, n u m izm a tyk ó w
i bibliografów polskich. R. 1871. Kraków 1874 s. 9.
20 R. M i e n i c k i: W ileńska... s. 18. 21 Podajem y za R. M i e n i c k i: W ileńska... s. 8.
napisów, obrazów, posągów, odnoszących się do „Zachodniego K ra ju ” cesarstwa. P rogram natom iast prac Komisji — określonej w Ustawie jako tymczasowa — przew idyw ał ułożenie katalogu Muzeum, skreślenie przeglądu postępów archeologii, ułożenie wskazówki dla czyniących po szukiwania archeologiczne, ułożenie dla L itw y w ykazu zabytków s ta rożytności 22. Planow ano również zebranie wiadomości o kolekcjonerach pryw atnych, archiwach, galeriach obrazów, publikowanie akt, dyplom a tów i przyw ilejów związanych z Litw ą oraz gromadzenie m ateriałów do słownika starożytności. C harakterystyczne jest — co zauważa Mie- nicki — że program pracy Komisji obok wielostronności naukowego za interesow ania prezentow ał obywatelskie stanowisko, pełne uczynności wobec posiadaczy starodaw nych pam iątek, które chciano uczynić zro zum iałym i także dla samych w łaścicieli23. Na M uzeum złożyły się bo gate zbiory własne Tyszkiewicza, stanowiące początkowy zrąb zasobów, dary napływ ające od społeczeństwa, od właścicieli liczących się zbiorów starożytności i zbiorów przyrodniczych. W yróżniające się kolekcje tw o rzyły zabytki nagromadzone przez Adama Honorego K irkora (z czasem kustosza Muzeum), zbiory Adama P latera, zbiór ornitologiczny i biblio teka przyrodnicza K onstantego Tyzenhausa 2i. Opis M uzeum Starożytno ści autorstw a K irkora podaje: „[...] M uzeum dzieliło się na gałąź archeo logiczną i num izm atyczną, miało księgozbiór ze zbiorem dyplom atów (biblioteka z ok. 20 tysiącami tomów, w dużej części pochodzącymi z zam kniętych klasztorów katolickich; archiw um sapieżyńskie), przyw i lejów i autografów, zbiór portretów , sztychów, rycin, blach i drzew ory tów, a także utworzone później osobne gabinety: ornitologiczny (ze zbio rem ponad tysiąca ptaków i kilkuset gatunków jaj ptasich z kolekcji K onstantego Tyzenhausa) i m ineralogiczny (pozostałości po gabinecie m i neralogicznym U niw ersytetu Wileńskiego; zbiór liczył 11 tysięcy egzem plarzy). Oba te gabinety urządził i skatalogował K ajetan Tam ule- wicz 25. Dodać możemy jeszcze — za zestawieniem sporządzonym przez Tyszkiewicza — o sześciuset egzemplarzach zbioru botanicznego i czte ry stu etnograficznego 26.
Kolekcja archeologiczna Muzeum, licząca ponad 3 tysiące przedm io tów, została podzielona w Katalogu K irkora na dziesięć oddziałów 27: 1) mitologiczny, zaw ierający posążki bóstw pogańskich; 2) zabytki z ziemi
22 P am iętn iki K o m isji A rcheologicznej W ileń skiej. T. 1. Wilno 1856 s. 1. 23 R. M i e n i c k i : W ileńska... s. 10.
24 J. B a n z e m e r : Archeologiczna K o m isja W ileńska. [W:] W ielka E n cyklo
pedia P ow szech n a Ilustrow ana. T. 3. W arszawa 1890 s. 635.
25 Jan ze Sliw ina [A. H. K i r k o r ] : P rzech adzki po W ilnie i jego okolicach. Wilno 1859 s. 342.
23 J. B a n z e m e r : Archeologiczna... s. 635. 27 Tamże.
wydobyte, jak łzawnice i popielnice, garnki gliniane, ozdoby kobiece i męskie; 3) przedm ioty w ydobyte z kurhanów skandynaw skich przez Tyszkiewicza; 4) przedm ioty pochodzące z kurhanów , związane już z reli- gią chrześcijańską; 5) broń kam ienna; 6-9) broń metalowa, zbroje, ry n sztunki, siekiery, proce; 10) różne archeologiczne zabytki wydobyte pod czas podróży naukowych, zebrane głównie przez K irkora.
Oddziaływanie społeczne Muzeum było — jak na owe czasy — b ar dzo poważne. Frekw encja roczna zwiedzających, zwłaszcza młodzieży uczącej się, wynosiła ponad 10 tysięcy osób. W konsekwencji stałego w zrostu zainteresow ania działalnością tej instytucji, miał miejsce napływ darów od społeczeństwa. Muzeum — pisał Tyszkiewicz — „nie codzień, ale co godzinę się wzbogacało” 28.
Należałoby zwrócić szczególną uwagę na obecność zbiorów przyrod niczych M uzeum Starożytności. W ówczesnym rozum ieniu pojęcia sta rożytności mieściły się zabytki pradziejowe, włącznie z kośćmi zw ierząt „przedpotopowych” i szczątkami roślin; przedmioty, którym i współcześ nie zajm uje się paleontologia. Szeroko dyskutowane były w środowisku naukow ym w ileńskim arty k u ły Franciszka Sobieszczańskiego, Bolesława Podczaszyńskiego oraz A leksandra Przezdzieckiego dotyczące związków historii, czy raczej archeologii, z naukam i przyrodniczymi. Organizato rzy Muzeum oraz Komisji Archeologicznej w Wilnie pragnęli tak zbiory muzealne, jak czynność Komisji podzielić na dwa oddziały: archeologicz ny i nauk przyrodniczych. Wśród członków Komisji widzimy paleontolo ga prof. K arola Eichwalda (b. profesora U niw ersytetu Wileńskiego, któ ry naszkicował pierw szy ewolucyjny zarys rozwoju życia n a Ziemi), przyrodnika z Kamieńca Podolskiego Gustawa Belkego, zasłużonego bo tanika Antoniego Andrzejowskiego. Kustoszami zbiorów przyrodniczych Komisji byli: Ludwik Koehne i wspom niany już K ajetan Tamulewicz 2S. „Przypadkowo ale racjonalnie zbiegły się tu taj przedm ioty nauk przyrod niczych z rozsypującym i się w proch zabytkam i dawnej Litw y — stw ier dzał w 1858 r. członek — współpracownik Komisji, praw nik Włodzimierz Wiesiołowski — [...] nie na próżno Archeologiczna Komisja wezwała do znajomego grona i kilku naturalistów . Wiek nasz rozum nie postawił naukę przeszłości i n auki przyrodnicze na czele swych naukow ych dążno ści, łącząc je ze sobą” 30.
Komisja Archeologiczna powstała przy Muzeum rozpoczęła swoją działalność w styczniu 1856 r. Tyszkiewicz powołał 15 członków rzeczy
28 H. C e h a k - H o ł u b o w i c z o w a : M uzeum S tarożytn ości W ileń skiej K o m isji A rch eologiczn ej a M uzeum A rcheologiczne U n iw ersyte tu Stefana Batorego.
„Sw iatow it” 1936/1937 s. 9. 23 Tamże.
80 D w unaste i trzyn a ste posiedzen ie w ileń sk iej archeologicznej K o m isji dnia
w istych spośród autorów prac z historii, archeologii i statystyki; 9 człon ków współpracowników, 18 członków dobroczyńców oraz 8 członków ho norowych, zobowiązujących się do wnoszenia corocznych opłat na p otrze by M uzeum i Komisji. Wiceprezesem został Michał Baliński, zaś sekre tarzem naukow ym M aurycy Krupowicz 31. Wśród 51 pierw szych człon ków widzimy m.in. Teodora N arbutta, Adama K irkora, Ignacego Chodź kę, Michała Homolickiego, Jan a Kazimierza Wilczyńskiego, Józefa J a roszewicza, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Adama Zawadzkiego, Wło dzimierza P latera, Mikołaja Malinowskiego, M ariana Czapskiego, Adama Adamowicza 32.
Komisja zbierała się co miesiąc, z w yjątkiem okresu wakacyjnego; w ybrano stały dzień miesiąca 11, jako dzień urodzin cesarza. W trak cie posiedzeń — jak podaje Jan Banzem er — „[...] odczytywano polecenia generał-gubernatora i udzielone przez niego rozporządzenia m inisterium oświaty, polecenia prezesa Komisji i spraw ozdania z rezultatów jego przedstaw ień generał-gubernatorow i, w spraw ach tyczących się M uzeum i Komisji, n arad y nad sposobami skutecznego w ykonania zam ierzonych przez Komisję czynności i w ogóle nad zagadnieniami, do celów jej sto sującym i się; wiadomości, odbierane od członków i innych osób, w y magające z n atu ry swojej szczególnego zgłębienia; zawiadomienia o nowo zatwierdzonych członkach Muzeum i Komisji i o weszłych w ciągu m ie siąca pieniądzach; w ybór nowych członków; odczytywanie pism przezna czonych do druku i zasługujących na uwagę K om isji” 33.
Prace komisji znajdują odzwierciedlenie na łam ach Pam iętnika Ko
m isji Archeologicznej W ileńskiej, którego wyszły dwa tomy; pierwszy
w 1856 r., drugi w dwa lata później. Pam iętniki były w ydaw nictw em dw ujęzycznym (ich ty tu ł rosyjski Zapiski W ilenskoj archielogiczeskoj
KomissU), lewa kolum na drukow ana była w języku rosyjskim , praw a w
języku polskim. Część polską redagowali Michał Baliński i W ładysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), zaś rosyjską A dam Honory K irkor i Matwiej Gusiew. Sprawozdania z posiedzeń Komisji, teksty (pełne i skrótowe) w ystąpień i referatów ukazyw ały się także w innych pismach, m.in. w „Bibliotece W arszawskiej”, „Tece W ileńskiej”, „K urierze Wi leńskim ”.
81 Krupowicz pozostawił cenne m ateriały rękopiśm ienne do dziejów M uzeum i Kom isji Archeologicznej (sprawozdania z posiedzeń, spis członków z 1. 1856-1859, w ykazy darów, korespondencja z członkam i Kom isji, itp.), które przechow yw ane są w Oddziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej (dalej BJ), rkps. 5098 i 5099.
82 M. E. B r e n s z t e j n: C złonkow ie W ileń skiej K o m isji A rcheologicznej. Od dział Rękopisów Biblioteki Narodowej w W arszawie, rkps IV, 10641; BJ, rkps 5098 (zob. też przypis 31).
Swoją działalność wydawniczą Komisja pragnęła rozpocząć od m a teriałów do roku 1812 na Litwie i na Rusi lecz na przeszkodzie stanął utrudniony dostęp do ak t z kancelarii marszałków powiatowych 34. W roku 1858 ukazał się pierw szy tom źródeł w ydanych przez Komisję, Zbiór
dyplom atów rządowych i aktów pryw atnych do dziejów L itw y pod re dakcją Maurycego Krupowicza. Zbiór ten składa się z 54 przywilejów, listów, dekretów, ustaw, testam entów, inw entarzy (od 1387 do 1711 r.), W latach 1860-1862 ukazało się następne wydawnictwo Komisji dw uto mowy Skarbiec dyplomatów, źródło do dziejów Litw y i Rusi Litewskiej zebrane przez b. profesora U niw ersytetu Wileńskiego Ignacego Daniło- wicza, a po jego śmierci dokończone i w ydane przez członka Komisji Jana Sidorowicza. W ydawnictwo to zostało bardzo dobrze przyjęte przez odbiorców, w yżej niż Zbiór dyplomatów. Podkreślano zwłaszcza wysoki poziom zastosowanej tu metody wydawniczej.
W owym czasie ogłoszono wiele prac z zakresu archeologii pisanych przez członków Komisji, które nie ukazały się, co praw da, jako w y dawnictwa Komisji lecz w postaci artykułów zamieszczone były w cza sopismach. Na te właśnie czasopisma chcielibyśmy zwrócić uwagę. Do najw ażniejszych należały: „Teka W ileńska” K irkora wychodząca w la
tach 1857-1858 w nakładzie tysiąca kilkuset egzemplarzy, „Pismo Zbio rowe W ileńskie” (lata 1859 i 1862 •— dwa tomy), „K urier W ileński” — w ydaw any przez K irkora od 1860 r. z działem literacko-naukowym . Z pism w ydaw anych poza W ilnem przede w szystkim należałoby w y mienić „Bibliotekę W arszawską”, stanowiąca jak gdyby kronikę poczy nań polskiej archeologii oraz „Tygodnik P etersburski”.
Pism a te zastąpiły w ydaw ane w latach 40-tych, a żywo interesujące się problem atyką archeologiczną „A theneum ” Kraszewskiego (66 tomów w latach 1841-1852), „Rubon” Kazim ierza Bujnickiego (1842-1849), „Pa m iętniki Umysłowe” K irkora (1845-1846), czy też „W izerunki i Roztrzą sania Naukowe” Józefa Zawadzkiego (od 1834 do 1843).
W ciągu 10 lat swego istnienia członkowstwo Komisji otrzym ało ponad 250 osób (członkowie rzeczywiści, współpracownicy dobroczyńcy i honorow i)35. Komisja wciągała do współpracy i powoływała na swych członków licznych uczonych spoza Wilna, w tym także z zagranicy. Kon tak ty naukowe Komisji były szerokie. Sięgały one środowisk naukow ych w wielu krajach Europy Zachodniej, Skandynawii, Rosji. Członkami Komisji byli m.in. Friedrich G ustaw Klemm, dyrektor Biblioteki K ró lewskiej w Dreźnie i historyk k u ltu ry niemieckiej; Ludwig L inden- schmidt, konserw ator Centralnego Muzeum Rzymsko-Germańskiego w
81 R. M i e n i e ki : Wileńska... s. 10. 85 M. E. B r e n s z t e j n: Członkowie...
Moguncji; Josef W ittm an 36, prezes tow arzystw a archeologicznego w Mo guncji, Johan Josef Leske, starożytnik w Moguncji, Friedrich Troyon 37, archeolog szw ajcarski badający polskie starożytności. Kom isja naw iązy w ała też kontakty z uczonymi czeskimi, serbskimi i łużyckimi. Szczegól nie ożywione były kontakty środowiska wileńskiego z uczonymi czeski mi. W opublikowanej w części pierwszej Pam iętników K om isji Archeolo
gicznej W ileńskiej rozprawie Adama K irkora Znaczenie i postęp archeo logii w naszych czasach czytam y: „[...] Czechy po spaleniu tylu ksiąg
czeskich za heretyckie uznanych, więcej niż po dwuwiekowym w yna rodowieniu i zniemczeniu zupełnym, powołane zostały do życia przez Dubrowskiego, którego prace koło języka podjęte stały się pobudką do zamiłowania ojczystej literatury , historii i zabytków starożytności” 38. K irkor dawał w yraz przekonaniu, iż wspólne prace starożytników pol skich i czeskich „[...] przepowiadają obfite żniwo dla historii nie tylko L itw y ale i całej Słowiańszczyzny” 39. Bezpośrednio po założeniu Ko m isji usiłowano przyciągnąć do współpracy slawistów czeskich: P avla Safarika i Vaclava Hankę. W roku 1856 pisał K irkor, że „[...] prace tych slawistów postawiły ich w szeregu najzasłużeńszych i najgłębszych badaczy Słowiańszczyzny” 40. Obaj uczeni byli znani w środowisku n au kowym w ileńskim jeszcze przed pow staniem Komisji. P raca Safarika
Starożytności słowiańskie była tłumaczona na język polski, w ydana była
i sprzedaw ana w Wilnie. W 1854 r. księgarnia Zawadzkiego posiadała kilkadziesiąt egzemplarzy tej k siążk i41. Vaclav H anka w ybrany był w 1819 r. członkiem honorowym U niw ersytetu Wileńskiego. W latach pięć dziesiątych prowadził korespondencję naukow ą z A damem K irkorem , k tó ry też w ysunął wniosek o w ybranie czeskiego filologa członkiem Ko m isji A rcheologicznej42. Na posiedzeniu w dniu 11 czerwca 1857 r. w y brano Safarika i Hankę członkami rzeczywistym i Komisji. Obaj nadsy łali później system atycznie spraw ozdania z prow adzonych w Czechach badań archeologicznych. Spośród innych uczonych czeskich członkami Kom isji zostali w ybrani: geograf, profesor Wyższej Realnej Szkoły w Pradze, redaktor „Pam atky archeologicke”, tłum acz literatu ry polskiej K arel Vladislav Zap oraz filolog Ludwik R ittersberg, profesor U niw ersy
86 Zob. A. A b r a m o w i c z : M oguncja i W ilno. [W:] tegoż: D alecy i b liscy. Łódź 1974 s. 56-65.
37 Zob. tegoż: F ryd eryk Troyon a Wilno. Tam że s. 52-56. 38 Pam iętniki..., t. 1. W ilno 1856 s. 12.
33 Tamże. 40 Tamże.
41 D. F a j h a u z: Z w ią zk i naukow e W ilna z Czecham i w p ołow ie X I X w. (Z d zie jó w K o m isji A rcheologicznej W ileńskiej). „Studia z D ziejów ZSRR i Europy Środkow ej” 1965 s. 32-42.
te tu w Pradze, korespondujący m.in. z Józefem Bogdanem Zaleskim, pi sujący w języku polskim rozpraw y do „Teki W ileńskiej” i „K uriera Wi leńskiego”.
Komisja Archeologiczna W ileńska próbowała także nawiązać kon ta k ty ze środowiskiem ku lturalny m w Serbii i na Łużycach. W grudniu
1858 r. w ybrała swym i członkami: językoznawcę i poetę serbsko-łużyckie- go C hrystiana Pfuhla, autora słownika serbskiego oraz znanego działacza łużyckiego Jana E rnesta Smolera, jednego z najaktyw niejszych inspira torów odrodzenia łużyckiego, redaktora gazety „Srbsky Nowiny”, współ założyciela w ydaw nictw a Matica Srbska.
Istotne znaczenie dla działalności Komisji m iały jej kontakty z ro syjskim środowiskiem naukowym. „Im peratorskie Towarzystwo Archeo logiczne i Biblioteka Publiczna w Petersburgu — mówił Eustachy Tysz kiewicz na posiedzeniu Komisji w styczniu 1858 r. — jako pierw si po dali nam rękę z braterstw em i pomocą. Szczera była ich wola i życzenia: albowiem od tej chwili Moskwa, Kazań, Odessa, weszły w stałe kon ta k ty z nami. K raków i Praga, źródła nauki słowiańskiej, zaw arły nie rozerw alny związek z nami. Zawiązały się kulturaln e k o n takty ze Sztok holmem i K openhagą” 43. Wśród Rosjan — członków rzeczywistych Ko misji, byli zarówno dostojnicy państwowi, jak na przykład: generał-gu- bernator Grodna i Kowna W ładim ir Nazimow, m etropolita praw osław ny litew ski i wileński o. Josif, członek Rady Państw a i zarazem dyrektor Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu Modest Korf, kurator Okręgu Naukowego Wileńskiego Jegor W rangel, jak i znani uczeni — archeologowie, archeografowie i historycy — Michaił Oboleński, Alek- siej U warów, A rist Kunik, Nikołaj Iwaniszew, Michaił K arkunow , Dmi- trij Gusiew, Paw ieł Sawieljew, D m itrij Polenow.
Osobny, lecz jakże znaczący, rozdział w działalności Komisji Archeolo gicznej Wileńskiej stanowi współpraca z polskimi instytucjam i naukow y mi: Towarzystwem Naukowym K rakowskim (szczególnie z Oddziałem A r cheologii i Sztuk Pięknych), Towarzystwem Przyjaciół N auk Poznań skim, ze środowiskiem „Biblioteki W arszaw skiej” 44. Jest to tem at w y m agający jednakże odrębnego potraktowania.
W początkach la t sześćdziesiątych w arunki, w jakich funkcjonowała Komisja, ulegały stopniowemu pogorszeniu. Działalność uczonych wileń skich poddana została surowej kontroli władz. Nawet podróż naukowa po terenach guberni Okręgu Naukowego Wileńskiego w celu koniecz
nych przeglądów i poszukiwań odbyła się nie inaczej, jak za zezwoleniem generał-gubernatora kierującego okręgiem. Opis tego rodzaju badań spo
48 Pam iętniki..., t. 2, s. 2.
rządzono w edług planu zaaprobowanego uprzednio przez wspomnianego generał-gubernatora 45.
W ybuch i stłum ienie powstania styczniowego przybliżyły likwidację K om isji przez władze rosyjskie. Nie mógł już pomóc pro tek torat nasjtępcy tronu, powoływanie coraz większej liczby generałów i wysokiej rangij rosyjskich urzędników cywilnych. G ubernator Michaił M uraw iew po stanow ił rozwiązać tę instytucję pod pretekstem , że ekspozycje m uzeal ne pobudzają „antyrządow e tendencje”, prace zaś Komisji inspirują myśl o potrzebie wskrzeszania w Wilnie uniw ersytetu. Zarzucono Ko misji, że działalnością swą przyczyniła się do rozwoju ruchu rew olu cyjnego oraz wybuchu powstania 46. Pierw sze kroki k u rozwiązaniu Ko m isji podjął M urawiew w końcu 1863 r. Ostateczna jej likw idacja n a stąpiła wiosną 1865 r. Zbiory Muzeum i Komisji wcielone zostały do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w P etersburgu i do M uzeum Rumiam- cewa w Moskwie. Po rozwiązaniu Komisji niektórzy badacze polscy opuś cili Wilno, jak na przykład K irkor, k tó ry udał się do K rakowa. W ciągu praw ie dziesięcioletniego okresu swej działalności K om isja dokonała w iel kiego w ysiłku naukowego, stając się jednym z najpoważniejszych ośrod ków badawczych na wschodzie Europy. Stosunki z ośrodkami naukow y m i za granicą zapewniły jej znaczny rozgłos. O rganizatorzy Komisji i Muzeum, zwłaszcza Tyszkiewicz, chcieli doprowadzić do pow stania ogólnego tow arzystw a naukowego, naw et u n iw e rsy te tu 47. Zabiegi oka zały się bezskuteczne, narażały przy tym na konieczność zbyt daleko po suniętych kompromisów z władzami 48.
Pow stanie drugiej w Wilnie komisji archeograficznej należy wiązać z inicjatyw ą władz w Petersburgu utw orzenia stałego organu w ydaw ni czego źródeł, które udow adniałyby rosyjskie w pływ y k u ltu raln e na zie miach „K raju Zachodniego” cesarstwa. „[...] Koniecznym było ich opu blikowanie — pisał historyk rosyjski Miłowidow — tym bardziej, że pod w pływ em politycznej agitacji i nacjonalistycznego ru chu Polaków, uczeni ich w końcu już 50-tych lat usilnie pracowali nad w ydaniem archeogra- ficznych zbiorów, w których bezkrytycznym doborem dokum entów usiło wali dowieść słuszności pretensji Polski do L itw y i Białej Rusi. Jako przeciwwagę tym pretensjom wśród ogółu zachodnio-rosyjskiego, co się otrząsnął z letargu, pojawiła się w roku 1862 myśl o utw orzeniu archeo graficznej kom isji” 49.
W C entralnym Państw ow ym Archiw um H istorycznym ZSSR w Le ningradzie znajduje się interesujący m ateriał, dotyczący organizacyjnej
45 PSZ II, t. 30, nr 29267.
46 R. M i e n i c k i : W ileńska... s. 12-13. 47 A. A b r a m o w i c z : Dalecy... s. 67-68. 48 A. A b r a m o w i c z : W iek... s. 124. 49 R. M i e n i c k i : W ileńska., s. 20.
strony utw orzenia drugiej kom isji archeograficznej w Wilnie. W m arcu 1862 r. do M inisterstw a Spraw W ew nętrznych nadszedł memoriał guber natora wojskowego Wilna, Grodna i Kowna, generał-gubernatora W ładi m ira Nazimowa o politycznej sytuacji „K raju Zachodniego” i o zarządze niach koniecznych — w jego m niem aniu — w celu zabezpieczenia na przyszłość spokoju w n im 50. W odpowiedzi M inisterstwo wydało rozpo rządzenie: „[...] założyć, na przykładzie Kijowa, pod zarządem generał- -gubernatora, specjalną komisję [...] dla rozpatrzenia i w ydania drukiem dawnych aktów, przechowywanych w C entralnym A rchiw um Guberni Litew skiej” 51.
Ukaz carski z 22 m arca 1862 r. zatwierdził starania Nazimowa. O pra cowano wówczas plan działalności przyszłej komisji, k tó ry zaw ierał się w następujących punktach: ,,1) wydawanie z ksiąg dekretowych i pro cesowych aktów istotnie charakteryzujących litew ski k raj i jego poło żenie w różnych czasach; 2) ogłoszenie w szystkich przyw ilejów królów polskich i w ielkich książąt litew skich w ydanych praw osław nym cerkwiom i duchowieństwu praw osław nem u oraz aktów świadczących o istnieniu na Litwie praw osław nych cerkwi obecnie już nie egzystujących, 3) w y danie aktów do cerkwi unickich, 4) w zebraniu testam entów znaczniej szych osobistości na Litwie, 5) w zebraniu instrukcji, 6) w przeglądzie inw entarzy spisywanych przez królew skich rewizorów, ksiąg podkom or- skich i exdywizorskich, z uwzględnieniem określenia granic w księgach wieczystych” 52.
W innej instrukcji opracowanej pod kierunkiem Nazimowa, a doty czącej zakresu wydawnictw, polecono wydaw anie akt „dotyczących egzy stencji politycznej, adm inistracyjnej i prawodawczej byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, [...] przedstaw iających w sposób obrazowy i pełny życia bezpodstawność dążęń ku zlaniu tego k raju z Polską” 53.
Okres pow stania styczniowego nie przerw ał prac nad powstaniem Ko misji Archeograficznej. Nazimowa zastąpił M urawiew, k tó ry doprowa dził w krótkim czasie do rozpoczęcia prac Komisji. Ustanowiona 12 kw iet nia 1864 r., w pięć dni później przystąpiła do realizow ania wyznaczonych działań. Prezesem Komisji mianowany został Paw ieł Kukolnik, człon kam i zaś: archiwariusz N ikita Gorbaczewski (sekretarz komisji), radca stanu Iwan Nikotin i duchowny praw osław ny Anton Pszczołko. Komisja utrzym yw ana była ze środków skarbu państwa, z prem ilinarza M inister stwa Oświecenia Publicznego i podlegała temu resortowi. Bezpośrednim jej zwierzchnikiem był k u rato r Okręgu Naukowego Wileńskiego (wów
60 Centralnyj gosudarstw iennyj istoriczeskij archiw SSSR (dalej CGIA SSSR), f. 733 op. 140 d. 17 k. 1 (tłum. z ros.).
61 Tamże k. 4 (tłum. z ros.).
62 R. M i e n i e ki : W ileńska... s. 21. 58 Tamże s. 22.
czas Iwan Korniłow), rzeczywistym zaś pozostawał M urawiew, którem u K om isja dostarczała comiesięczne sprawozdania. Na utrzym anie K om isji przeznaczono początkowo ponad 6 tysięcy rubli, kw ota ta stopniowo była podwyższana, w latach dziewięćdziesiątych osiągnęła 9,2 tysiący rubli rocznie. Uposażenie prezesa zwiększyło się na przestrzeni tych la t z 1500 do 2000 rubli, członków z 900 do 1200 rubli ro czn ie54. B yły to pensje podówczas niemałe, pozwoliły one kilku praw nikom Kom isji (Kukolni- kowi, Syczewskiemu, Nikotinowi, Snitce czy Gołowackiemu) na okazyj ne nabycie dóbr ziemiańskich skonfiskowanych Polakom przez władze rosyjskie 55.
W działalności Komisji na przestrzeni la t 1864-1915 w ystąpiło wiele nieprawidłowości, które zaważyły na jej funkcjonow aniu i efektach p ra cy. Wśród nich Ryszard Mienicki wymienia: częste zm iany prezesów i członków, widoczny często brak pośród nich osób kom petentnych, brak dyrektyw dla pracy wydawniczej oraz tymczasowość istnienia Komisji w yrażająca się w nieistnieniu ustaw y norm ującej jej praw ny byt 56.
Od czasu założenia Komisji, jej prezesam i byli kolejno: Paw ieł W a- siliewicz K ukolnik (1864-1865), P ietr Aleksandrowicz Biessonow (1865- -1866), Iw an Akimowicz Nikotin (1866-1867), Jaków Fiedorowicz Goło- w acki (Hołowacki, 1867-1887), a następnie Ju lian Fom in Kraczkowski, Flaw ian Nikołajewicz Dobrianski i ostatni prezes D ym itr DoWgiałło. Spo śród najbardziej znanych członków Komisji w ym ieńm y N ikitę Iw ano- wicza Gorbaczewskiego, Siemiona Wukołowicza Szołkowicza, Iw ana J a - kowlewicza Sporgisa czy też A rsenija Osipowicza Turcewicza, autora podstawowego opracowania dziejów Komisji: K ra tkij istoriczeskij oczerk
W ilenskoj Kom issii dla rozbora i izdanija driewnich aktów 1864-1906
(Wilno 1906). Trudno będzie z pewnością utrzym yw ać nam, iż każdy z wymienionych badaczy w yw ierał n a prace Kom isji jakiś szczególny wpływ. W sytuacji kompletnego braku planu wydawniczego zorientow a nego na przyszłość, naw et drobna inicjatyw a przydająca sensu pracy w ydaw niczej zasługuje na uwagę. W arto powiedzieć chociażby o zasa dzie w ydaw ania aktów w edług ich przynależności do poszczególnych sądów, o przyjętym celu sporządzania odpisów przyw ilejów dotyczących prawosławia, czy o zapoczątkowaniu w ydaw ania ziemskich aktów grodz kich.
Należy wspomnieć o interesującym memoriale postulującym zm iany w dotychczasowym funkcjonow aniu Kom isji jako w ydaw nictw a, a ogło szonym w 1902 r. przez wspomnianego już S porgisa57. Znalazły się tam postulaty aby przy w ydaw aniu aktów dotyczących losów cerwki p ra
51 PSZ II, t. 34, nr 47683.
65 Zob. R. M i e n i c k i : W ileńska... s. 53. 63 Tamże s. 50-84.
wosławnej i unickiej na ziemiach Wielkiego K sięstw a Litewskiego po minąć m ateriał odnoszący się do Kościoła katolickiego, dostatecznie już pogłębiony i opracowany. Sporgis proponował w ydaw anie także doku mentów o charakterze naukowym, przedstaw iających życie społeczne i obyczajowe byłego państw a litewsko-ruskiego.
Do reform y wydawniczej Komisji doszło dopiero w 1912 r., kiedy to archeografowie i historycy: Lubawski (rektor U niw ersytetu Moskiew skiego), Łappo (profesor U niw ersytetu Juriew skiego w Dorpacie) i Ż u- kowicz (prof. Duchownej Akademii Praw osław nej w Petersburgu), w y powiedzieli się na prośbę wileńskiego k u ratora Ostroumowa o w ydaw nictw ach Komisji: „Uważali oni, że w przypadku braku nowego planu edycji, dotychczas obowiązujący nie może już funkcjonować, gdyż jego powstanie było uw arunkow ane dużą nieznajomością historii Wielkiego Księstw a Litewskiego, a także sytuacją po 1863 r.” 58 Postulow ano zw ró cenie szczególnej uwagi na źródła w yjaśniające ustrój państw a litew sko- -ruskiego. Oprócz naturalnych w takich wypadkach propozycji w yda nia konkretnych aktów i ksiąg aktywnych, zwrócili oni również uwagę na różnorodną pisownię tekstów w różnych tomach oraz na przedm owy. Zalecono ujednostajnienie pisowni, sugerow ano znaczne skrócenie przed mów, podając jako wzorowe w tym względzie w ydaw nictw a Cesarskiej Komisji Archeograficznej w Petersburgu. Zalecenia naukowców zostały wzięte pod uwagę przy wydawaniu XXXIX i XL tomu aktów. Pracę nad następnym i tomami przerw ała pierwsza wojna światowa.
M ateriał źródłowy w ydany przez Komisję w przeciągu ponad czter dziestu lat jej istnienia podzielić można na dział w ydaw anych akt (39 to mów wraz z tomem skorowidzów) oraz na dział drugi: w ydaw nictw osob nych.
Zespół A któ w nie tw orzy grupy jednolitej. Wyróżnić w niej możemy podgrupę pierwszą, na którą składają się przedruki całych ksiąg sądo wych, drugą złożoną z różnych luźnych ak t (ziemskie, grodzkie, brzeskie, kobryńskie, wileńskie, trybunalskie) oraz trzecią tworzoną przez tom y poświęcone jednem u problemowi (przykładowo: akta do kopnych sądów, do unii, cerki prawosłownej, do historii Wilna, poświęcone Żydom, Ta tarom , inw entarze, id t.)59. Pierw szym tomem w ydanym przez Komisję w roku 1865 były A k ty grodnienskowo ziem skowo suda. Zastosowano tu, w ystępujący później nagminnie, schem at doboru źródeł do ogłosze nia: 1) akta dotyczące prawosławia w k raju zachodnim; 2) akta odno~ szące się do adm inistracji kraju; 3) akta praw ne i etnograficzne. W to mie pierwszym dodano również dział czwarty, aktów, których nie spo sób zakwalifikować do wymienionych uprzednio. Przygotow ując do w y
68 Cyt. za R. M i e n i c k i : W ileńska... s. 62-67.
dania pierwsze tom y A któ w , edytorzy — zgodnie z w ytyczną w ładz — w ybierali takie dokum enty, w których cokolwiek mówiło się o cerkw i praw osław nej. „[...] Już pobieżny, powierzchowny wzgląd na przecho wywane w C entralnym A rchiw um foliały — głosi notatka o działalności W ileńskiej Archeograficznej Komisji za lata 1864-1898 — które w ogromnej liczbie napisane są w języku rosyjskim , przekonuje, że języ kiem państw ow ym na zachodnich rosyjskich rubieżach był rosyjski. Tak zwane Księstwo Litew skie składało się głównie z rosyjskich dzielnic,, z ludnością rosyjską. [...] Rosyjski język stał się językiem dw oru i sądów i pozostał takim przy dworze do przerw ania linii Jagiellonów, do 1572 r., a w sądach do 1697 r .” 60
W opublikowanych przez czterdzieści lat historycznych dokum entach dotyczących problem u wyznaniowego gruntow nie naśw ietlone zostało po łożenie cerkwi praw osław nej, stopniow y jej zw rot k u grekom-unitom,, następnie w stronę Kościoła rzymsko-katolickiego. Dlatego w zespole do kum entów w ydanych przez Komisję w pierwszych latach jej działalności nie znalazły się wszystkie rodzaje źródeł przechowyw anych w C entral nym A rchiw um Wileńskim. Kom isja w pierwszych swoich w ydaniach znacznie ograniczyła tem atykę w ydaw anych źródeł. „K ierow ała się myślą ukazania stanu faktycznego — napisano w przedm owie do pierwszego tom u A któ w — a mianowicie, że K raj Zachodni nigdy nie był szczęśliwy pod polskim zarządem, że nie patrząc na istnienia praw odaw stw a i licz nych sądów, nikt nie mógł być pew ny ani w praw ach swojej własności, ani też osobistego bezpieczeństwa” 61. W ostatnich latach istnienia Ko m isji ten nacjonalistyczny pogląd na je j zadania uległ nieznacznej zm ia nie. Taki kierunek, chociaż w m niejszym stopniu, pozostawał p rzy naj mniej do końca XIX w.
Dwadzieścia tysięcy przeszło foliałów ksiąg aktow ych A rchiw um Wi leńskiego, zebranych z rozlicznych sądów dawnego K sięstw a Litew skie go za okres XVI-XVIII stulecia, jaw i się bezcennym m ateriałem dla badań historycznych. W prawdzie źródła te, z m ałym i w yjątkam i, przed staw iały surową, nieobronioną masę bez żadnych opisów, dlatego zorien towanie się w nich było bardzo trudne, wielce uciążliwe. Początkowo publikacja dokumentów przez Komisję przeprow adzana była w sposób następujący: dokument w ydany był drukiem bez kom entarzy, zaledwie z wiernością, bez spraw dzania z oryginałem przy czytaniu korekty. Cał kowicie inaczej postępowano w pracy nad dokum entem przygotow y w anym do jego edycji w P etersburskiej Kom isji Archeograficzne], gdzie stale doskonalono m etody naukow ej analizy źródeł. Z czasem m etodyka pracy wileńskich wydawców udoskonaliła się, co znalazło pozytyw ny od
8° CGIA SSSR, f. 733 op. 143 d. 74 k. 122 (tłum. z ros.).
dźwięk w kręgach naukowych. Znany wydawca źródeł akademik Afa- nasij Byczków w swojej recenzji z wydanego przez Pom peja Batiuszko- wa zbioru Białoruś i Litw a zarzucał ,,[...] uczonym i wydawcom prac 0 Zachodniej Rosji małą znajomość w ydaw nictw Komisji Wileńskiej; dlaczego ich wysiłki nie mogą mieć należytego znaczenia — oni osiągnę liby niemało, gdyby oparli się na przepięknych w ydaniach K om isji” 62. Spożytkow ując doświadczenia wydawców z Petersburga, Komisja w y- -dała drukiem akta praw ne XVI w. (tomy X III-X V II Aktów ) z zacho
w aniem dawnej pisowni i tylko „w celu ułatw ienia czytania i zrozumie nia ich Komisja w prowadza nową in terp u n k cję” 63.
Należy zaznaczyć, że Wileńska Komisja Archeograficzna w XIX w. nie była jedyną w swojej specjalności. W Wilnie, oprócz niej, w ydaw ni czą działalnością zajm ow ały się takie instytucje jak: Wileńskie A rchi w um Centralne, Biblioteka Publiczna, Okręg Naukowy Wileński. A r chiwum na przykład wydało takie publikacje, jak: Katałog driewni akto
w y m knigam guberni: W ilenskoj, M inskoj i K ow ienskoj (Wilno 1872), Słowar driewniewo aktowogo jazyka Siewiero — zapadnogo kraja i Car stwa Polskogo (Wilno 1874), Archeograficzeskij Kalendar (Wilno 1869).
Komisja utrzym yw ała dość liczne ko ntakty z rosyjskim i i zagraniczny m i instytucjam i naukowymi. Prow adziła wymianę w ydaw nictw z Ce sarską Akademią Nauk z uniw ersytetam i w Petersburgu, Charkowie, K a zaniu, Moskwie, Odessie, Kijowie i Warszawie, z tow arzystw am i archeo logicznym w Petersburgu i Moskwie i innymi. Komisja podtrzym ywała też kontakty z Wiedeńską Akademią Nauk, Czeskim M uzeum w Pradze, U niw ersytetem w Upsali czy Instytutem Sm ithsonian w Waszyngtonie.
Podsumowując działalność obu archeograficznych komisji wileńskich należy stwierdzić, że jedynie ich wydaw nictw a m ają pewne znaczenie dla nauki historycznej, tak polskiej, jak i rosyjskiej. Badacze historii Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także Rosji często sięgali 1 będą sięgać do w ydanych tomów — chociaż niedoskonałych, z reguły tendencyjnych — tomów źródeł, zaw ierających wiele tysięcy aktów i do kum entów różnej prow eniencji i znaczenia. Działalność pozanaukowa obu kom isji nie przynosi im chwały, były one założone i kontrolowane przez w ładze rosyjskie, realizowały skwapliwie ich antypolskie n asta wienie. Na tym tle w yróżnia się działalność Komisji Archeologicznej Wi leńskiej, ośrodka myśli naukow ej, a zarazem instytucji pełniącej z ko nieczności funkcje tow arzystw a naukowego i uczelni wyższej w Wilnie.
Recenzent: Jerzy Róziewicz
A rtykuł napłynął do Redakcji w lipcu 1985 r.
62 CGIA SSSR, f. 733 op. 203 d. 100 k. 2 (tłum. z ros.). 88 Tamże, f. 733 op. 203 d. 99.
М. Ф. Хартанович, Г. Карчмаж АРХЕОГРАФИЧЕСКИЕ И АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ВИЛЬНЮССКИЕ КОМИССИИ В 1842-1915 ГОДАХ Первая археографическая комиссия в Вильнюсе, организованная русскими властями, действовала в 1842—1843 годах. Ее деятельность была посвящена изучению архивов Литов ского трибунала и их пересылке в Петербургскую археографическую комиссию, которой была подчинена полностью. Публикация источников также зависела от решения этой комисси в Петербурге; был издан только один том документов православной церкви и монастырей в Вильнюсском литовском княжестве (1843). Музей древностей и Археоггическая комиссия (1855—1865), организованные Евстахием Тышкевичем, превратились в центр научной работы вильнюсской интеллигенции. Были предприняты действия по преобразованию Комиссии в Вильнюсское научное общество, по воссозданию Вильнюсского университета. Комиссия принимала в состав своих членов (около 250) ученых, не проживающих в Вильнюсе, в том числе проживающих за гра ницей, в особенности из славянских стран. Существенное значение имели связи с польскими научными учреждениями в Кракуве, Познани и Варшаве. Работы комиссии находили свое отражение на страницах „Дневника Археологической Комиссии Вильнюсской” (1856, 1858) и журналов, издаваемых Адамом Оноре Киркором: „Вильнюсской папки” (1857—1858), „Сборного вильнюсского журнала” (1859—1863). Вышли в свет две публикации, основанные на источниках: Собрание правительственных дипломатов и частных документов по истории Литвы (1858) и Сокровищница дипломатов (1860—1862). Ликвидация Комиссии произошла в 1865 году. Музейные экспонаты были вывезены в Императорскую публичную библиотеку в Петербурге и в Музей Румянцева в Москве. Вторая Археографическая комиссия в Вильнюсе (1864—1915) была научной, а одновре менно политической организацией, созданной для публикации источников, доказывающих российское культурное влияние на территории Великого Литовского Княжества. Персонал Комиссии состоял из русских историков и архивистов. В течение свыше 40 лет ее деятель ности было издано 39 томов актов, содержащих материалы, основанные на источниках. Эти издания имели свое значение для истории, но их мериторическую и издательскую цен ность омрачили, однако, тенденциозность в выборе источников и редакторская несовершен- ность.
M. F. Chartanowicz, G. Karczm arz
THE VILNA ARCHAEOGRAPHICAL AND ARCHAEOLOGICAL COMMISSIONS IN THE YEARS 1842-1915
The first archaeographical com m ission at Vilna, active in the years 1842-1843, w as set up by the Russian authorities to study the archives of the Lithuanian Court of Justice and then to send them over to the St. Petersbourg A rchaeogra phical Commission to w hich it w as strictly subordinated. A lso the publication of its sources depended on the decision of the St. Petersbourg Commission; eventu ally only one volu m e of documents w as published, that concerning the Orthodox chur ches and m onasteries in the Grand Duchy of Lithuania (1843).
The M useum of A ntiquities and the Archaeographical Commission (1855-1865), founded by Eustachy Tyszkiewicz, becam e the major centre of the scholarly acti vities of the Vilna intellectuals. They tried very hard to transform the Com m
sion into a Vilna S cientific society, as w ell as to restore Vilna U niversity, but w ith no success. The Comm ission w ould seek m em bers also am ong prominent scholars outside Vilna (almost 250 of them), including m en of science from abroad, from Slavonic countries in particular. V ery essential w ere for it its contacts w ith P olish scien tific institutions in Cracow, Poznań and Warsaw. And the Commis sion’s work w as reported in “Pam iętnik K om isji Archeologicznej W ileńskiej” (Diary of the V ilna Archaeological Commission, 1855-1858) and in the journals edited by Adam Honoriusz Kirkor: “Teki W ileńskie” (Vilna Collections, 1857-1858), “Pism o Zbiorowe W ileńskie” (The C ollective V ilna Journal — 1859-1863). Two source publi cations w ere published: Zbiór d y p l o m a tó w rządow ych i a k tó w p r y w a tn y c h do dzie
jó w L i t w y (L ist of G overnm en t Diplomas and P riv a te A c ts Relating to L ithuania’s
H istory — 1858) and Skarbiec d y p l o m a tó w (Collection of Diplomas — 1860-1862). The Comm ission was liquidated in 1865 and the m useum collections w ere trans ported to the Im perial Public Library in St. Petersbourg and the Rum iancew M useum in Moscow.
The second Archaeographical Comm ission in Vilna (1864-1915) w as a both scien tific and political institution, founded w ith the purpose of publishing sources which w ould reveal Russian cultural influences in the territories of the form er Grand Duchy of Lithuania. Those working on the Commission w ere Russian historians and archivists. During the fourty-years-long period of its work the source m a terial published by it m ade up 39 volum es. These particular publications have som e significance for the science o f history; how ever both their substance and method of editing have been affected by strong tendentiousness in the selection of sources and by in efficiency in the editorial work itself.
