Materiały do badań nad neolitem Małopolski

Jan Gurba

Materiały do badań nad neolitem

Małopolski

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne 9, 129-178

A N N A L E S

U N I V E R S I T Ä T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. IX. 3 SECTIO F 1954

Z K ated ry Archeologii Polaki W ydziału H um ania tycznego UMC6 K u ra to r: doc. d r H enryk Z Ins

J a n G U R B A

Materiały do badart nad neolitem Małopolski

M a te r ia le жиг U n terauchun g Ober d aa N eollthlkum in Kleinpolen

1. W s t ę p

Skomplikowane zagadnienia młodszej epoki kam ieńnej w Polsce nasuw ają do rozwiązania wiele problemów i dalekie są jeszcze od ich w yjaśnienia i opracowania. W ynika to przede w szystkim z m ałej ilości publikacji m ateriałów zdobytych w wyniku badań wykopaliskowych, a także pozyskanych inną drogą. Dlatego w ydaje się rzeczą konieczną możliwie szybkie podawanie do wiadomości całości uzyskiwanych m ateriałów , których nie mogą zastąpić lakoniczne sprawozdania.

W tej myśli publikuję poniższe m ateriały zebrane z kilku stanowisk, któ re stanowią jedynie skromny przyczynek do znajomości młodszej epoki kam iennej na terenie Małopolski.

2. J a m a k u l t u r y w s t ę g o w e j c e r a m i k i m a l o w a n e j w e w s i Ł o p a t k i , pow. P u ł a w y

Do znanych dotychczas nielicznych stanow isk k ultu ry wstęgowej ceramiki m alow anej z L ubelskiego*) przybyło nowe stanowisko z powiatu puławskiego w Ł o p atk ach 2), odkryte w czasie inspekcji kon­ serw atorskiej, przeprowadzonej na wiosnę 1953 r. na terenie cegielni. Na północnej ścianie „św iadka” wykopu zauważono ślady jam y na głę­ bokości 30—105. cm od dzisiejszej powierzchni ornej (ryc. 1). Indago­ w ani robotnicy przyznali, że nie zwrócili uwagi na odkrycie, co świad­

*) S. N o s e k : K ultura wstęgow ej ceram iki malowanej na Lubelszczyżnie. „Swiatowit”, 1955, t. XXI, s. 125—137.

130 Ja n Gurba

czyć może o niewielkich w ym iarach zniszczonej jamy. Nie zwrócili oni również dotychczas uwagi na występowanie podobnych śladów staro­ żytnego osadnictwa, tak że przypuszczać należy, iż zniszczona została już większa część osady. W w yniku badań powierzchniowych zebrano na powierzchni jedynie kilkanaście odłupków krzem iennych.

Podczas wyeksplorowania wypełniska jam y (o praw ie prostokątnym zarysie) uzyskano typowy dla ku ltu ry wstęgowej ceram iki malowanej

1 m

Hyc. 1, Łopatki, po w. Puław y. Przekrój jam y kultury wstęgowej ceram iki malowanej. Fodz. 1 :40. Intensywność zabarw ienia ziemi zaznaczona kreskowaniem .

m ateriał ceramiczny w postaci drobnych ułamków naczyń nie pozwa­ lających na ich zrekonstruowanie. Poza ceramiką w zachowanej części jam y znajdowały się drobne krzemienie.

Z kolei podaję opis zabytków:

Zabytki krzem ienne z surowca bałtyckiego:

1. Grocik trapezow aty o retuszu bocznym. W ymiary: 14X 8X 13 mm (ryc. 2).

2> M aleńki ułamek grocika trapezowatego (?) o retuszu bocznym

(ryc. 2). « ' ~ '

Ryc. 2. ło p a tk i, pow. Puław y. Grociki trapezow ate z jam y k ultury wstęgowej ceram iki malowanej (dw ukrotne powiększenie).

3. Dwa wiórki krzemienne, oM długości po 4 cm (ryc. 3).

4. Dwa ułam ki wiórów kr' ennych, jeden z piętką, drugi z zacho­ waną częśc* owo korą w apienną (ryc. 3).

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 131

Ryc. 3. Łopatki, pow. Puławy, Wióry krzem ienne z jam y kultury wstęgowej ceram iki malowanej (3/t wielkości naturalnej).

C eram ika:

1. Piętnaście drobnych, niecharakterystycznych ułamków naczyń o grubości skorup 4, 5, 6, 7 mm,

2. Trzy ułamki brzuśców naczyń barw y żółtoszarej, w plamy po stronie zew nętrznej, ze śladami malowania. Grubości skorup 2, 3, 4 mm.

3. Przydenny fragm ent naczynia. Średnica płaskiego dna 5 cm, grubość skorupy 2—5 mm. Barwa żółta w ciemniejsze plamy. W ewnątrz

ślady obmazywania.

-4. Siedem ułamków naczyń (czarek?) o lekko wywiniętej krawędzi, barw y szarożółtawej, jeden ułamek barw y szarej. Cztery skorupy posiadają ślady malowania białą farbą, z tych jedna — obustronnie. Grubość skorupy 3, 4, 5 mm (ryc. 4).

5. Dwa przykraw ędne ułamki naczyń (W kształcie połowy beczuł­ ki?), jedno barw y żółtoszarej, drugie ceglastej. Grubość skorup 5 mm (ryc. 4).

Ryc. 4. Łopatki, pow. Puław y. P rofile naczyń z iamy k u ltury wstęgowej ceramiki malowanej (wielkość naturalna).

6. Fragm ent górnej części am forki ichem lekko w ystającym nad kraw ędź naczynia. Brzeg wywinięty. Barwa szarożółta. Grubość

sko-132 Ja n Gurha

rupy 3—8 mm. W ym iary ucha: 15 X 25 mm, grubość 5—8 mm, średnica otworu 7 X 8 mm (ryc. 5).

Ryc, 5. Łopatki, pow. Puław y. Ucho am forkł z jam y k u ltury wstęgowej ceram iki malowanej (wielkość naturalna).

Zachowane fragm enty naczyń są bardzo typowe dla k u ltu ry w stę­ gowej ceram iki malowanej. Przyjąłem tu ten terrrtin za S. N o s k i e m 3) jako nazwę proponowaną przez Z. P o d k o w i ń s k ą 4) dla oznaczenia tzw. dotąd k ultu ry południowo-morawskiej ceramiki malowanej. Ludność tej k u ltu ry stanowiła częściowo napływowy element, którego silne związki z Niżem W ęgierskim w skazują, że przybyła ona z tere­ nów nadcisańskich. Już w 1951 roku A. 2 a k i 5) pierwszy wprowadził uproszczenie schematu tzw. k u ltu r z cyklu wstęgowych, uzyskując z dotychczasowych pięciu k u ltu r południowych —■ trzy. Stwierdził, on, że wyróżniona południowo-morawska k u ltu ra ceramiki malowa­ nej njie jest kulturą, lecz jedynie fa|zą rozwojową jednej z grup k u ltu ry nadcisańskiej. Podział Zakiego przyjął między innym i T. S u 1 i- m i r s k i ® ) . Uważając kw estię tą nadal za otw artą przyjąłem jednak nazwę Z. Podkowińskiej celem niewprowadzania dalszej różnorodności terminologicznej dla k u ltu r młodszej epoki kam iennej w Lubelskiem. Do najciekawszych zabytków z jam y w Łopatkach należy ułamek gruszkowatej czarki (?), wykazujący obustronne malowanie białą masą, mający swój odpowiednik w naczyniu z Jaszczowa, pow. L u b lin 7) i Złotej, pow. Sandomierz 8).

3) N o s e k : op. cit.

*) Z. P o d k o w i ń s k ą : Pierwsza charakterystyka stanowiska eneolitycznego

na polu Grodzisko I we wsi Złota, pow. Sandomierz. „Wiadomości Archeologiczne”

1953, t. XIX; z. 1, s. 1—53.

‘) A. Ż a k i : Czy istnieje południowo-morawska kultura ceram iki malowanej. „Sprawozdania PAU", 1951, t. III, n r 6, s. 562—565.

*) T. S u l i m i r s k i : Polska Przedhistoryczna, część I. Londyn 1955, s. 136—142

i m apka na s. 145. ’

7) J. G u r b a : Grób południow o-m oraw skiej ceram iki m alowanej z Jaszczowa

w pow. lubelskim . ZOW, 1951, t. XX, z. 3—4, s. 48, ryc. 1.

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 133

Na specjalne podkreślenie zasługuje fak t znalezienia w zespole typowego zabytku tardenuaskiego, jakim są grociki trapezowate, po raz drugi odkryte na stanowiskach k u ltu ry wstęgowej ceramiki malowanej w Lubelskiem ®), świadczące o tym , że nowa rolnicza ludność z cyklu wstęgowych wchłonęła z pewnością w siebie część koczowni­ czych gromad myśliwskiej ludności tu b y lc z e j1#). Są one przez to dowo­ dem częściowej ciągłości osadnictwa na lessowych terenach Lubelskiego od mezolitu do końca neolitu włącznie.

. Fakt znajdowania zabytków o charakterze mezolitycznym w typo­ wych zespołach k u ltu ry wstęgowej ceram iki malowanej jest raczej potwierdzeniem są d u n ) wcześniejszego ustawienia jej chronologii, niż to przeprowadza ostatnia rewizja m ateriałów tej k u ltu ry 12).

Opisywane stanowisko w przeciwieństwie do większości znanych zespołów tej k u ltu ry pochodzi z osady niestety całkowicie zniszczonej. O dkrycie nowego stanowiska ku ltu ry wstęgowej ceramiki malowanej potw ierdza pogląd S. Noska o stosunkowo gęstym osadnictwie tej grupy z cyklu wstęgowych **) na obszarach na północ od K arpat, odkryty zaś nowy jej p u n k t osadniczy w zachodniej części W yżyny Lubelskiej sta­ nowi jeszcze jedno ogniwo pomostu łączącego stanowiska tej kultury na lessach sandomierskich i w ołyńskich14).

3. C m e n t a r z y s k o k u l t u r y c z a s z l e j o w a t y c h w m i e j s c o w o ś c i K o l o n i a C h r u s z c z ó w ,

w p o w. p u ł a w s k i m

Jesienią 1955 roku Wydział Ochrony Zabytków Archeologicznych M inisterstwa K u ltury i Sztuki otrzym ał wiadomość o dyletanckim roz­ kopaniu starożytnego grobu na polu ob. Józefa Wrzosa w Kolonii Chruszczów, powiatu puławskiego. Rozkopania dokonali pracownicy

•) Dwa grociki trapezow ate w grobie k ultury wstęgowej ceram iki malowanej odkryli również w Jaszczowie J. Kowalczyk i Z. Ślusarski (por. J. K o w a l c z y k :

Drugi grób ku ltu ry wstęgow ej ceram iki malowanej z Jaszczowa, w pow. lubelskim .

Annales UMCS, sec. F, vol., 1950, t. V, s. 5).

lł) J. K o s t r z e w s k i : Od m ezolitu do okresu w ędrów ek ludów. Prehistoria Ziem Polskich. PAU. Encyklopedia Polska, t. IV, cz. 1, dz. V, s. 128—130. — Z. P o d­ k o w 1 ń s k a, op. cit., s. 44—47. — W. H e n s e 1, Poznań w starożytności i we

w czesnym średniowieczu. Studia Poznańskie. „Przegląd Zachodni”, 1953, t. IV,

n r 6—8, s. 24—25.

“ ) J. K o s t r z e w s k i : op. cit., s. 138.

u ) Z. P o d k o w i ń s k a : op. cit., s. 47.

**) S. N o s e k: M ateriały neolityczne z południow ej Polski. Sprawozdania PMA, 1950, t. III, z. 1—4, s. 72.

134 Jan Gurba

Państwowego In sty tu tu Geologicznego z W arszawy w ykonujący na tym terenie m apę hydrogeologiczną. W grobie pod pokrywą kam ienną znaj­ dować miał się szkielet wyposażony w naczynia gliniane.

Badania zwiadowcze przeprowadzone tegoż roku na miejscu dopro­ wadziły do odkrycia niszczonego orką cm entarzyska i uchwycenia przypuszczalnego jego zasięgu.

W roku 1956 podjąłem prowadzenie system atycznych prac ratow ­ niczych na terenie Kolonii Chruszczów. Jako pomocniczy pracownicy naukowi zatrudnieni byli m gr Zbigniew Chmielewski, A natoliusz Cze- repiński, m gr Wiesław Sladkowski i m gr Mieczysław Wieliczko. Przy pracach polowych zatrudnionych było do 15 pracowników fizycznych. Badania trw ały od 1 sierpnia do 10 września 1956 r.

Teren, na którym przeprowadzono badania, znajduje się na połud­ niowym krańcu wsi Kolonia Chruszczów, tuż obpk linii wysokiego napięcia. Cmentarzysko kopano ćw iartkam i arów, poszerzając je w wypadku natrafienia na groby. Pierw sze działki wyznaczono w e wschodniej części wytypowanego obszaru, na polu Czesława K owal­ skiego obok drogi polnej. N astępnie poszerzono w ykop na pole Józefa Wrzosa. Ponieważ zbiory nie były sprzątnięte z całego pola, badania przeniesiono o 30 m na zachód. Później wykopy połączono i przekopano drogę przechodzącą przez ćw iartki 5 i 27. Ogółem przekopano powierzchnię 7 arów (ćw iartki 1—28) uzyskając m ateriały z 21 gro­ bów (ryc. 6). xvtt \xtv XVI X I X IX 7 xv~ X X I V X X H X I X 1 J , A ' l / ł 1 $ . 2 0 y i + - 1 6 4 5 1 8 2 3 X X V I 2 7 V I I - 1 5 2 i V w 1 2 1 ^ 1 1/ 4 0 m X X V I I I X X I ' jt a m J 2 3 X X V I I I V w

Hyc. 6. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. P lan rozkopanego w 1956 r. cm enta­ rzyska kultury czasz lejow atych. Podz. 1 : 500.

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₃₅

Poniżej podaję opis uzyskanych m ateriałów. ■

W w arstw ie ornej ćwiartek: 1, 2 i 3 znajdowała się duża ilość ułam­ ków naczyń. Poniżej w arstw y ornej, na głębokości około 25 cm rów ­ nież w ystępowała duża ilość skorup. W szystkie skorupy zostały zasze­ regow ane do zawartości w arstw y I. Z w arstw tej na ćw iartce 1' uzy­ skano około 200 ułamków ceram iki oraz kilkanaście amorficznych odłupków z krzem ienia szarego biało nakrapianego, pasiastego i n arzu­ towego. Wśród nich znajdowały się:

fragm ent brzegu naczynia o gładkiej krawędzi, zdobionego pasmem utw orzonym przez pionowe dołki, a pod nim linią zygzaku (ryc. 26, 1);

ucho kolankowate niesym etrycznie ulepione;

fragm ent ucha w kształcie głowy barana, barw y żółtej, powierzchnia gładka;

ucho kolankowate utw orzone na przejściu szyi w brzusiec (ryc. 27, 2); fragm ent brzegu naczynia zdobionego poniżej karbow anej i zwężo­ nej kraw ędzi wąską poziomą listw ą plastyczną (ryc. 26, 2);

ucho kolankow ate umieszczone na przejściu szyi w brzusiec (ryc. 27, 1);

ułam ek naczynia o płaskiej krawędzi lekko w ywiniętej na zewnątrz, zdobionego poniżej dołkami wykonanym i przy pomocy stempelka (ryc. 26, 3);

ułamek naczynia zdobionego linią nakłuw anych dołków;

ułam ek naczynia zdobionego pasmem utworzonym przez ry te linie (ryc. 28, 1);

ułamek naczynia zdobionego dołkami ornam entu stempelkowego; ułam ek brzegu ornamentowanego przy kraw ędzi linią podwójnych dołków stempelkowych;

ułamek brzegu naczynia o lekko wywiniętej na zewnątrz krawędzi, zdobionego tuż pod nią pasmem utworzonym przez ry te kreski pio­ nowe (ryc. 28, 2);

ułam ek naczynia zdobiony pasmem dołków paznokciowych; ułam ek naczynia zdobiony pasmami dołków;

małe ucho poziomo przekłute (ryc. 27, 3);

fragm ent brzegu naczynia o lekko spłaszczonej krawędzi. Pondżej listw a plastyczna zdobiona pasmami dołków;

fragm ent brzegu naczynia o lejkow atej szyjce, zaokrąglonej kraw ę­ dzi, zdobionego poniżej kraw ędzi dwoma pasmami dołków i poniżej zygzakiem. O stry załom przejścia szyi w brzusiec uw ydatniony lekkim w głębieniem (ryc. 26, 4);

136 Jan Gurba

drobne narzędzie kam ienne w ykonane na wiórze z surowca n arzu­ towego. K ształt prostokątny o w ym iarach 3,2 X 2,4 cm (ryc. 29, 1).

Z w arstw y I ćw iartki 3 uzyskano ponad 50 skorup oraz kilkanaście odłupków krzem iennych z surowca szarego biało nakrapianego i narzu­ towego. Wśród niecharakterystycznych ułamków ceramiki znajdowało się poziome ucho kolankowate, poniżej załamania spłaszczone palcami. Szerokość około 3 cm, glina szarożółta, powierzchnia gładka (ryc. 27, 4).

W w arstw ie I ćw iartki 2 znajdowało się też kilkadziesiąt drobnych skorup i odłupków krzem iennych z surowca szarego biało nakrapianego i narzutowego.

W północno-zachodnim rogu ćw iartki 1, na głębokości około 30 cm natrafiono na w arstw ę kamieni, tworzącą pierwszą w arstw ę nasypu nad grobem oznaczonym liczbą 1. Na tym miejscu należy zaznaczyć, że kon­ strukcja kam ienna wszystkich opisywanych poniżej grobów budowana była z kam ieni wapiennych (kreda). W arstwa kam ieni tworzyła duży bruk kam ienny w ystępujący na części działek 1, 5, 7, 23 i 27 oraz kil­ kadziesiąt cm jeszcze na północ od ćw iartek 1 i 5. B ruk ten tw orzył pierwszą w arstw ę nasypu nad grobem 1 i grobami 14, 21, 22 i 23.

G r ó b 1 (na polu Kowalskiego i częściowo pod drogą).

Pod opisaną pierwszą w arstw ą kam ieni znajdowały się drobne sko­ rupy z kilku naczyń oraz drobne narzędzie krzem ienne. Poniżej znajdo­ w ały się jeszcze dw ie w arstw y dużych kam ieni grubości około 30 cm każda, przedzielone w arstw ą czystej ziemi (lessu). K am ienie te tw orzyły właściwą pokryw ę grobową. Pokrywa o w ym iarach 300 X 120 cm zorientowana była osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Pod kam ie­ niami na głębokości około 100 cm od powierzchni pola natrafiono w czy­ stej ziemi na szkielet, z którego zachowały się kości rozbitej czaszki, kończyn i fragm enty miednicy. Nieboszczyk był ułożony w pozycji w yprostowanej, głową zwrócony na zachód. Ręce w yciągnięte wzdłuż ciała. Wyposażenia brak. Spośród zabytków znalezionych pod pierwszą w arstw ą kam ieni na uwagę zasługują jedynie:

drobne narzędzie z kam ienia szarego biało nakrapianego, brzegi załuskane drobnym retuszem. Oba końce stępione półkoliście. Długość 4,2 cm, szerokość około 1,7 cm (ryc. 29, 2);

fragm enty górnej części kubka. Szyjka niewyodrębniona. Krawędź lekko wywinięta. Brzusiec dwustożkowy o ostrym załomie, przeniesio­ nym w dolną część naczynia. Średnica wylotu około 12 cm (ryc. 27, 5).

G r ó b 2 (jak i pozostałe na polu Józefa Wrzosa).

Na głębokości 25 cm natrafiono na kam ienie obstaw y (?) grobowej, zorientowanej osią dłuższą z północnego-wschodu na południowy-zachód. W ym iary ' konstrukcji grobowej 90 X 40 cm. W ew nątrz na głębokości

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 137

około 40 cm natrafiono na ślady kości dziecka. Zwłoki zostały pochowane w pozycji leżącej z głową zwróconą na zachód. Wyposażenia brak

(ryc. 7).

s Q

O

b

Ryc. 7. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. P lan grobu 2 (dziecka). Podz. 1 :20.

G r ó b 3.

Na głębokości 25 cm pojawiła się pokryw a grobowa zbudowana ze średniej wielkości kam ieni tworzących w arstw ę około 15 cm. Pokrywa byłą kształtu prostokątnego o w ym iarach 200 X 100 cm, osią dłuższą zorientowana w kierunku wschód — zachód. P o usunięciu pokryw y n a tra ­ fiono na świetnie zachowany szkielet. Nieboszczyk ułożony był w pozycji wyprostowanej z rękam i wzdłuż tułowia, głową zwrócony na zachód,, tw arzą na wschód. Czaszka rozbita. Wyposażenia brak (ryc. 8).

Ryc. 8. ^Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Plan grobu 3. Podz. 1 :20.

G r ó b 4.

Na głębokości 25 cm natrafiono na prostokątny bruk kam ienny o w ym iarach 260 X 100 cm, zbudowany ze średniej wielkości kam ieni.

138 Jan Gurba

Nasyp zorientowany w kierunku wschód — zachód. Pod w arstw ą kam ieni grubości 50 cm odkryto źle zachowany szkielet, z którego zachowały się kości kończyn i miednicy oraz zęby. Zm arły leżał na wznak w pozycji wyprostowanej, z głową zwróconą ku zachodowi. Przy głowie (?) leżała flasza z kryzą, w stopach amfora. Pod flaszą znajdowało się 'n arzędzie krzem ienne (ryc. 9).

Flasza z kryzą, na nóżkach, z lejkowatą szyjką. Brzusiec baniasty. Kryza umieszczona w dolnej części szyjki. Na niewyodrębnionym dnie znajdują się cztery rozczapierzone, guzkowate nóżki. P o w ierzch n i gładka, barwy szarobrązowej. Wysokość flaszy 11 cm, w tym szyjki z kryzą 3,2 cm i nóżek 0,8 cm, średnica otw oru 4,3 cm, średnica kryzy 5,2 cm, średnica brzuśca 8 cm, rozstęp nóżek 4,7 cm (ryc. 10).

Hyc. 10—11. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Flasza z kryzą! ('U wielkości naturalnej) i am fora (}U wielkości naturalnej) z grobu 4.

Ryc. 9. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. P lan grobu 4. Podz. 1 : 30.

7 ,

Dwustożkowa am fora o łagodnie zaokrąglonym brzuścu, z dwoma kolankowatymi naprzeciwległymi uchami, umieszczonymi na przejściu

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₃₉

szyi w brzus<ec. Od dolnej nasady uch do załomu brzuśca zwisają dwa rozchylone palczasto plastyczne żeberka zakończone okrągłymi zgrubie­ niami. Szyjka lejkowato rozchylona o lekko falistej krawędzi. Powierz­ chnia gładka, barw y czerwonoszarej. Dno słabo wyodrębnione, wklęsłe. Wysokość 21 cm, średnica brzuśca 22,7 cm, średnica szyjki 10,3 cm, średnica wylotu 11 cm, w ym iary ucha 1,4 X 2 cm, średnica dna 8 cm, wysokość szyjki 5,2 cm (ryc. 11).

Fragm ent narzędzia wykonanego na wiórze z krzem ienia bałtyckiego. Krawędzie boczne załuskane drobnym retuszem. Koniec półkoliście zatępiony. Krawędzie wyświecone. Zachowana długość 5,6 cm, sze­ rokość 2,6 cm (ryc. 29, 3).

G r ó b 5.

Na głębokości 25 cm pojawiła się pokrywa grobowa z jednej w arstw y kam ieni średniej wielkości. Pokryw a zorientowana osią dłuższą w kie­ runku wschód — zachód. K ształt pokrywy prostokątny o wymiarach 210 X 100 cm. Po usunięciu pokryw y grubości około 30 cm natrafiono na ślady kości kończyn dolnych we wschodniej części grobu. Na inne kości nie natrafiono. Wyposażenia brak.

S k u p i s k o k a m i e n i .

Na południowy wschód od grobu 5, w odległości od niego około 40—80 cm, natrafiono na głębokości 25 cm na rozrzucone kamienie, zaj­ m u jące przestrzeń o powierzchni, w przybliżeniu, trójkąta o w ym iarach

boku około 160 cm. Prawdopodobnie są to kam ienie z grobu zniszczonego w czasie usuwania kam ieni z pola.

G r ó b 6.

Na głębokości około 20 cm natrafiono na rozrzuconą pokrywę gro­ bową, zajmującą obecnie przestrzeń ponad 200 X 200 cm. Tuż pod jedną w arstw ą kam ieni natrafiono na odłupek krzem ienny i ułamki flaszy z kryzą. Kości szkieletu znajdowały się na głębokości 50—60 cm pod powierzchnią pola. Ze szkieletu zachowały się szczątki rozbitej czaszki, oraz rozrzucone kości kończyn. Zm arły leżał na wznak z głową zwró­ coną na zachód.

Ułamki flaszy z kryzą. Powierzchnia gładka barw y czerwonej. Średnica kryzy około 5,5 cm (ryc. 27, 6).

G r ó b 7.

Na głębokości 25 cm natrafiono na pokryw ę kam ienną zorientowaną w kierunku wschód — zachód. K ształt pokryw y w przybliżeniu pro­ stokątny o w ym iarach 250 X 100 cm. Pod pokryw ą grubości około 25 cm znajdowały się kości szkieletu, z którego zachowały się kości zgniecionej czaszki i kończyn, obojczyki i żebra. Zm arły leżał w pozycji wyprostowa­

'140 Jan Gurba

nej, z rękam i wzdłuż tułowia, głową zwrócony na zachód, tw arzą na północ. Obok praw ej nogi leżało narzędzie krzemienne.

Narzędzie krzem ienne wykonane na wiórze z krzem ienia bałtyckiego. Krawędzie boczne załuskane drobnym retuszem. Szczyt półkolisty, za t ę ­ piony grubym retuszem. K rawędzie Silnie wyświecone. Długość wióra

12,8 cm, szerokość około 2 cm (ryc. 29, 4). G r ó b 8.

Na głębokści 20 cm znajdowała się rozwłóczona pokryw a kam ienna o w ym iarach (największych) 240 X 100 cm, zorientowana osią długą w kierunku północ — południe. Po usunięciu kamieni, na głębokości około 70 cm licząc od powierzchni pola, natrafiono na kości szkieletu, z którego zachowały się zgnieciona czaszka, kości kończyn górnych, kości udowe i fragm enty miednicy. Zm arły leżał w pozycji w yprostow a­ nej, z rękam i złożonymi na biodrach, głową zwrócony ku południowi. Wyposażenia brak.

G r ó b 9.

Na głębokości około 20 cm natrafiono na kam ienie pokryw y grobo­ wej kształtu mniej więcej prostokątnego o w ym iarach 260 X 140 cm, zorientowanej osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Pod jedną warstwą kamieni na głębokości około 30 cm od obecnej powierzchni ziemi spoczywał szkielet dobrze zachowany. Czaszka i żebra zgniecione. Nieboszczyk ułożony był w pozycji wyprostowanej z rękam i wyciągnię­ tym i wzdłuż ciała. Głową zwrócony był w kierunku zachodu. P rzy czaszce z trzech stron stały kubek, am fora i flasza z kryzą. W odległości 40 cm od głowy wśród kam ieni znajdowało się narzędzie krzem ienne. Wśród kości żeber leżał ułamek innego narzędzia (ryc. 12 i 13).

Kubek z uchem typu ansa lunata. Szyjka niska rozchylona lejkowato. Brzusiec dwustożkowy o ostrym załomie. Największa wydętość przenie­ siona w dolną partię naczynia. Dno płaskie, niewyodrębnione. Po­ wierzchnia gładka barw y żółtoszarej. Wysokość 6 cm, wysokość z uchem 7.5 cm, średnica otworu 7,4 cm, średnica brzuśca 7,5 cm, średnica dna 3.5 cm. Rozchylenie końców skrzydełek ucha 4,5 cm (ryc. 14).

Amforka o dwustożkowym zarysie brzuśca. W części uszkodzona. Brzusiec oddzielony od szyjki załomem. Na przejściu szyjki w brzusiec umieszczone są dwa naprzeciwległe kolankowate zgięte ucha. Po­ wierzchnia gładka barw y szarożółtej. W ymiary: wysokość 17,8 cm, śred­ nica otworu 9 cm, średnica brzuśca 16 cm, średnica dna 5,5 cm (ryc. 15). Flasza z k ryzą z szyjką lejkowatą. Brzusiec dwustożkowy o dość ostrym załomie. Kryza umieszczona w dolnej części szyjki. Dno wyodrębnione. Powierzchnia gładka, barw y brązowożółtej z

czerwo-Materiały do badań nad neolitem Małopolski 141

Ryc. 12. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Część grobu 9 po zdjęciu kamieni.

% ™ _

Ryc. 13. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Plan grobu 9. Podz. 1 : 30.

nym i i czarnymi plamami. Wysokość flaszy 10,5 cm, wysokość szyjki 2,8 cm, średnica otworu 5 cm, średnica kryzy G,3 cm, średnica brzuśca 8,8 cm, średnica dna 4,5 cm (ryc. 16).

Fragm ent trójkątnego ostrza (sztyletu, grotu?) krzemiennego wyko­ nanego na wiórze pochodzenia narzutowego. Krawędzie boczne załuskane

142 Jan G urba

Ryc. 14—15. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Kubek z uchem ansa lunata ('/i wielkości naturalnej) i am forka ('U wielkości naturalnej) z grobu 9.

drobnym retuszem. Ostrze szpiczaste lekko załuskane. Zachowana długość 7,3 cm, największa szerokość 2,5 cm (ryc. 29, 6).

Fragm ent narzędzia krzem iennego wykonanego na wiórze. Koniec koliście załuskany drobnym retuszem (ryc. 29, 5).

G r ó b 10.

Na głębokości około 25 cm pojawiła się prostokątna pokrywa grobowa, zbudowana z jednej w arstw y kam ieni średniej grubości. Pokrywa zorientowana osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. W ym iary pokryw y 240 X 120 cm. Pod pokryw ą grubości około 55 cm, pod 10 cm w arstw ą ziemi czystej, na głębokości 80 cm od powierzchni pola, spoczy­ wał dobrze zachowany szkielet z rozbitą czaszką. Nieboszczyk ułożony był w pozycji w yprostowanej, głową zwrócony na zachód, tw arzą na wschód. Ręce wyciągnięte wzdłuż ciała. Wyposażenia brak.

G r ó b 11.

Na głębokości około 20 cm pojawiły się kam ienie pokryw y grobowej zorientowanej w przybliżeniu w kierunku wschód — zachód. K ształt pokrywy prostokątny o w ym iarach 90 X 220 cm. Tuż pod jedną w arstw ą kamieni, na głębokości około 30 cm od powierzchni pola leżał szkielet, z którego zachowały się kości rozbitej czaszki, kości kończyn, obojczyk, fragm enty miednicy. Nieboszczyk leżał w pozycji w yprostowanej na wznak, głową ku zachodowi, tw arzą na wschód. Ręce wyciągnięte wzdłuż ciała. Tuż przy głowie stała flasza z kryzą. '

I

Flasza z kryzą z lejkow atą szyjką. K rav ędź lekko wywinięta. Brzusiec baniasty. K ryza umieszczona w dolnej części szyjki. Dno lekko wklęsłe. Krawędź kryzy i krawędź szyjki zdobione poprzecznym naci­ naniem. Powierzchnia gładka barw y żółtej. Wysokość flaszy 11 cm, średnica otworu 4,5 cm, średnica k ryzy 5,5 cm, średnica brzuśca 9,5 cm, średnica dna 4,2 cm, wysokość szyjki z kryzą 3 cm (ryc. 17).

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₄₃

Ryc. 16—17. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Flasze z kryzą z grobu 9 i 11 (V* wielkości naturalnej).

G r ó b 12.

Na głębokości około 20 cm pojawił się wąski m urek z kamienia dłu­ gości około 110 cm, zorientowany w kierunku wschód — zachód. Tuż poniżej niego, nieco od północy, pojawiła się w czystej ziemi plama kostna w m iejscu czaszki oraz ślady kości długich. Zm arłe dziecko leżało w yciągnięte w kierunku wschód — zachód, głową zwrócone ku zacho­ dowi. Brak wyposażenia.

G r ó b 13.

Po usunięciu kam ieni w w arstw ie ornej (0—25 cm) pojawiły się na głębokości 25 cm kości bardzo dobrze zachowanego szkieletu. Zm arły leżał w pozycji w yprostowanej na wznak, wyciągnięty w kierunku wschód — zachód, z głową zwróconą ku zachodowi. Czaszka rozbita. Ręce podłożone pod kości miednicy stykają się praw ie przedramieniami. Brak wyposażenia.

G r ó b 14.

Tuż pod w arstw ą orną na głębokości około 30 cm natrafiono na szkie­ let, z którego zachowały się fragm enty zgniecionej czaszki, obojczyki i kości kończyn. Sama czaszka przesunięta (prawdopodobnie w czasie orki) około 20 cm na południe — żuchwa w pozycji pierwotnej. Nie­ boszczyk ułożony był w pozycji wyprostowanej, głową zwrócony na zacl. id. Ręce prawdopodobnie w yprostowane wzdłuż ciała. Wyposażenia brak. Pokryw a grobowa była zachowana jedynie nad kośćmi nóg.

G r ó b 15.

Tą liczbą oznaczono miejsce „badanego” w 1955 r. grobu. Pod pokry­ w ą kam ienną na głębokości około 75 cm m iał leżeć wyprostowany szkie­ let z głową zwróconą na zachód. W grobie m iały znajdować się naczynia.

Jan Gurba

Na głębokości około 25 cm natrafiono na pokryw ę grobową zbudowaną z dużych kamieni. K ształt pokryw y prostokątny o w ym iarach 120 X 70 cm. Pokryw a zorientowana była osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Po usunięciu kam ieni na głębokości około 45 do 50 cm licząc od powierzchni pola natrafiono na ślady kości zmarłego dziecka, leżącego głową na zachód. Wyposażenia brak.

G r ó b 17.

Na głębokości 20 cm znajdowały się kam ienie zniszczonej pokryw y grobowej, wśród której zachowały się fragm enty kości długich i kilka zębów. Zniszczona pokryw a zajmowała przestrzeń 230 X 130 cm. Zm arły leżał prawdopodobnie głową zwrócony na zachód. Siadów wypo­ sażenia brak.

G r ó b 18.

Na głębokości około 25 cm natrafiono na pokryw ę grobową zbudowaną ze średniej wielkości kamieni. K ształt pokryw y nieregularnie prosto­ kątn y o w ym iarach 240 X 120 cm. Pokrywa zorientowana osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Po usunięciu w arstw y kam ieni na głębo­ kości około 40 cm od obecnej powierzchni pola, natrafiono na dobrze zachowany szkielet z rozbitą czaszką. Nieboszczyk ułożony był głową na zachód, tw arzą na wschód. Ręce wyciągnięte wzdłuż ciała. Wyposa­ żenia brak.

G r ó b 19.

Na głębokości około 25 cm znajdował się wierzch pokryw y grobowei, zbudowanej z dużych i średniej wielkości kamieni. K ształt pokrywy w przybliżeniu prostokątny o w ym iarach 300 X 110 cm. Pokryw a zorien­ towana była w kierunku wschód — zachód. Po usunięciu wierzchnich kamieni, na głębokości około 45 cm licząc od powierzchni pola znajdo­ wała się około 10 Centymetrowa w arstw a czysteji ziemi. Pod nią n a tra ­ fiono na szkielet, z którego zachowały się jedynie rozbita czaszka i kaw ałki kości długich (może kończyn górnych). Nieboszczyk spoczywał w pozycji w yprostowanej z głową zwróconą ku zachodowi. Wyposażenia brak.

G r ó b 20.

Na głębokości 25 cm pojawiła się pokryw a grobowa, zbudowana z mniejszych i większych kamieni. K ształt pokryw y prostokątny o w y ­ m iarach 210 X 100 cm. Pokryw a zorientowana osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Po usunięciu kam ieni na głębokości około 50 cm, licząc od obecnej powierzchni pola, natrafiono na bardzo dobrze zachowany szkielet z rozbitą czaszką. Zm arły ułożony był w pozycji wyprostowanej,

M ateriały do badaA nad neolitem Małopolski ₁₄₅

głow ą zwrócony na zachód, tw arzą na południe. Ręce złożone na biodrach. Wyposażenia brak.

<3 r ó b 21.

Na głębokości 25 cm natrafiono na dużą w arstw ę kamieni, ciągnącą się przez całą ćw iartkę 5 i na ćw iartki 1, 7 i 25. Pokryw ę grobową wyrożniono dopiero na głębokości 35 cm. K ształt pokryw y w przybliże­ niu prostokątny o w ym iarach 160 X 100 cm, zorientowany osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Pod dwoma w arstw am i kamieni, na głę­ bokości 85—90 cm natrafiono na dobrze zachowany szkielet ze zmiaż­ dżoną dużym kam ieniem czaszką. Nieboszczyk ułożony był w pozycji wyprostowanej, głową na zachód i tw arzą na północ. Ręce wyciągnięte wzdłuż ciała. W odgległości 10 cm na południe od czaszki leżał kubek.

Kubek z uchem typu ansa lunata. Szyjka rozchylona lejkowato. Brzusiec dwustożkowy o zaokrąglonym załomie. Największa wydętość przeniesiona w dolną partię naczynia. Dno niewyodrębnione, wklęsłe nieco. Powierzchnia gładka, barw y szarej. Ornam entowany pod kraw ę­ dzią zygzakiem. Od przejścia szyi w brzusiec zwisa pięć pasm ornamen- tacyjnych składających się z trzech nakłuwanych linii. Krawędź ucha zdobiona podobną linią; podwójna taka linia biegnie przez środek ucha. W ym iary: wysokość 6,7 cm, wysokość z uchem 9 cm, wysokość samej szyjki 1,5 cm, średnica w ylotu 5,3 cm, średnica brzuśca 7,8 cm, średnica d n a 3,2 cm (ryc. 18).

G r ó b 22.

Na głębokości 35 cm, pod w arstw ą kam ieni zalegających całą ćw iartkę (5), wyróżniono pokryw ę grobową zbudowaną z kam ieni różnej wielkości. Pokrywa zorientowana była linią dłuższą w kierunku wschód — zachód. K ształt pokrywy w przybliżeniu prostokątny o wym

ia-Byc. 18—19. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Kubek ansa lunata z grobu 21 i flasza z kryzą z grobu 22 (‘l* wielkości naturalnej).

146 Jan Gurba

rach 200 X 150 cm. Po usunięciu kam ieni do głębokości około 95 cm, licząc od obecnej powierzchni pola, natrafiono na resztki szkieletu, z którego zachowały się kości kończyn dolnych, zęby oraz szczątki kości kończyn górnych. W pobliżu miejsca, gdzie znajdowała się (?) głowa, leżała flasza z kryzą i topór. W nogach zmarłego stała amfora. Nie­ boszczyk leżał prawdopodobnie w pozycji wyprostowanej z głową zwró­

coną na zachód (ryc. 20). '

Ryc. 20. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. P lan grobu 22. Podz. 1 : 30.

Flasza z kryzą z lejkow atą śzyjką. Brzusiec dwustożkowy o zaokrą­ glonym załomie. Kryza umieszczona na przejściu szyjki w brzusiec. Dno wklęsłe, nieznacznie wyodrębnione. Powierzchnia gładka barw y ceglastej z czarnymi plamami. Wysokość flaszy 10,5 cm, średnica otworu 4,3 cm, średnica kryzy 6 cm, średnica brzuśca 8,5 cm, średnica dna 4 cm, wysokość szyjki z kryzą 2,8 cm (ryc. 19).

Topór z guzowatym obuchem o przekroju poprzecznym praw ie koli­ stym. Ostrze silnie uszkodzone. Długość obecna 12,5 cm, średnica obucha 4 X 5 cm, szerokość przy otworze 3,5 i 5,5 cm, szerokość ostrza 4 cm, średnica otworu 2,2 cm. Powierzchnia zniszczona (ryc. 21).

Ryc. 21. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Topór kam ienny z grobu 22

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski

Dwustożkowa am fora o łagodnie zaokrąglonym brzuścu, z dwoma kolankowatymi, naprzeciwległymi uchami, umieszczonymi na przejściu szyi w brzusiec. Od dolnej nasady uch do załomu brzuśca zwisają dwa • rozchylone palczasto plastyczne żeberka zakończone spłaszczonymi zaokrągleniami. Szyja lejkowata. Powierzchnia gładka, barw y żółtosza- rej, w ew nątrz czarna. Dno słabo wyodrębnione, płaskie. Wysokość

18,5 cm, wysokość szyjki 3,6 cm, średnica w ylotu 10 cm, średnica brzuśca 20 cm, średnica dna 8 cm (ryc. 22). .

Ryc. 22—23. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Amfora z grobu 22 (‘/< wielkości naturalnej). Bronice, pow. Puław y. Rekonstrukcja flaszy z kryzą z grobu

(‘/« wielkości naturalnej).

G r ó b 23.

P okryw ę grobową wyróżniono pod pierwszą w arstw ą kam ienia, dopiero na głębokości około 30 cm. K ształt pokrywy w przybliżeniu kw a­ dratow y o wymiarach 220 X 220 cm. W górnej w arstw ie pokrywy zna-

ieziono fragm ent toporka kamiennego. Po usunięciu kamieni do głębo­ kości około 90 cm, licząc od obecnej powierzchni pola, natrafiono na szkielet, z którego zachowała się zgnieciona czaszka, fragm enty żeber i kończyn górnych, kręgi, fragm enty miednicy i kończyny dolne. Nad żebrami oraz nad udam i znaleziono kaw ałki kości bydlęcych. Nieboszczyk ułożony był w pozycji w yprostowanej, głową zwrócony na północ, tw a­ rzą na wschód.. Ręce prawdopodobnie złożone na biodra. Wyposażenia brak (ryc. 24).

Topór kam ienny z guzowatym obuchem. Zachowana część z obuchem. Przekrój przy otworze sześcioboczny. Średnica obucha 4,4 cm, średnica otworu 1,7 cm, wysokość otw oru 3,3 cm (ryc. 25).

G r ó b 24. '

Na głębokości 25 cm natrafiono na kam ienie pokrywy grobowej. K ształt pokrywy w przybliżeniu prostokątny o w ym iarach 160 X 120 cm,

148 Jan Gurba

Ryc. 24. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Grób 23.

Ryc. 25. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Fragm ent toporka kamiennego

z nasypu grobu 23 (^4 wielkości naturalnej).

długą osią skierowany w kierunku wschód — zachód. Na głębokości około 40 cm od dzisiejszej powierzchni kam ienie były zmieszane z zie­ mią o znacznej zawartości popiołu i węgielków drzewnych. Po usunię­ ciu kamieni do głębokości 45 cm natrafiono wśród kam ieni na szczątki szkieletu, z którego zachowały się fragm enty połupanej czaszki i szczątki innych kości (ze śladam i palenia) na rozmaitych poziomach. Kamienie i węgle drzewne występowały jeszcze do głębokości 70 cm. Resztki czaszki znajdowały się w zachodniej części grobu.

G r ó b 25.

Na głębokości około 10 cm natrafiono na wierzch zniszczonej pokrywy grobowej, zbudowanej z różnej wielkości kamieni. Pokrywa zoriento­ wana była osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. K ształt pokrywy praw ie prostokątny o w ym iarach 240 X 120 cm. Wśród kam ieni zalega­

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₄₉

jących do głębokości 65 cm od powierzchni pola znaleziono fragm enty co najm niej czterech naczyń nie dających się zrekonstruować. Pod pokryw ą w czystej zienli znajdowały się drobne szczątki kostne w bardzo złym stanie. Na ich podstawie udało się jednak zaobserwować, że zm arły ułożony był w kierunku wschód — zachód.

Fragm ent brzegu naczynia o płaskiej kraw ędzi ornam entowanej przez płytkie nacinanie.

Fragm ent brzegu naczynia o płaskiej poszerzonej krawędzi. Poniżej kraw ędzi ornam ent z guzków wykonanych przez wygniecenie gliny palcami.

G r ó b 26.

Na głębokości około 20 cm znajdował się wierzch pokrywy grobowej zbudowanej z dwóch w arstw różnej wielkości kamieni. Pokryw a zorien­ towana była osią dłuższą w kierunku północny-wschód na południowy- zachód. K ształt pokryw y prostokątny o w ym iarach 140 X 55 cm. Po usu­ nięciu pokryw y na głębokości około 60 cm, licząc od powierzchni pola, natrafiono na drobne kaw ałki kości w bardzo złym stanie zachowania, pozwalające jednak stwierdzić, że zm arły leżał wyciągnięty w kierunku wschód — zachód. Na poziomie kości znaleziono kilka skorup, praw do­ podobnie z dwóch naczyń, nie dających się zrekonstruować.

G r ó b 27.

Tuż pod w arstw ą orną, na głębokości około 20 cm natrafiono na szczątki pokryw y grobowej. Rozrzucona pokrywa grobowa kształtu nie­ regularnie prostokątnego o w ym iarach 360 X 180 cm zorientowana była osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Pod kilkunastocentym etrow ą w arstw ą kam ienia natrafiono poniżej północnej krawędzi pokrywy na szczątki szkieletu, z którego zachowały się kości rozbitej czaszki, kilka żeber, kości praw ej kończyny dolnej i ułam ki praw ej kończyny górnej. Zm arły leżał w pozycji wyprostowanej z głową zwróconą ku zachodowi, zaś tw arzą ku północy. Wyposażenia brak.

Z n a l e z i s k a l u ź n e .

W części wschodniej cm entarzyska na ćw iartkach oznaczonych licz­ bam i 5, 6, 26, 28 znaleziono w w arstw ie I szereg ułamków ceramiki oraz krzem ieni z surowca szarego, biało nakrapianego, pasiastego i narzuto­ wego. Na uwagę zasługują:

fragm ent taśmowatego ucha szerokości 4,2 cm, grubości około 1 cm. Powierzchnia szorstka, barw y ciemnoszarej (ćw. 5);

walcowata nóżka naczynia o powierzchni gładkiej, barw y szarożółtej. Podstaw a płaska (ćw. 5, ryc. 28, 3);

fragm ent brzegu naczynia o spłaszczonej powierzchni. Brzeg tworzy listwę grubości 1,2 cm nad niższą p artią naczynia o grubości około 1 cm.

150 Jan Gurba

i

[■3

ci ts a u q 3 a sjf

Hyc. 26. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Ułamki ceram iki (1—4 z ćw iartki 1, 5 z ćw iartki 5, 6—7 z ćw iartki 27; Vi wielkości naturalnej).

Powierzchnia gładka barw y żółtej, w ew nątrz czarnej (ćw. 5, ryc. 26, 5); fragm ent naczynia o spłaszczonej krawędzi, zdobionego poniżej k r a ­ wędzi linią dołków niestarannie wykonanych. Barwa żółta z czarnymi plamami (ćw. 5, ryc. 28, 4);

fragm ent dłuta kościanego (ostrze). Szerokość przy ostrzu około 1,2 cm (ćw. 5, ryc. 28, 6);

rdzeń krzem ienny z surowca szarego, biało nakrapianego (ćw. 26); fragm ent przykraw ędny naczynia o spłaszczonej krawędzi, barw y szarożółtej (ćw. 26);

fragm ent narzędzia wykonanego na wiórze z krzem ienia szarego, biało nakrapianego. Koniec półkoliście zatępiony. Obecna długość *5,5 cm, szerokość 2,4 cm (ćw. 26, ryc. 29, 7);

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₅₁

fragm ent naczynia o wyodrębnionej zwężonej krawędzi, ornam ento­ w anej poprzecznymi nacinaniami. Grubość skorupy 1,1 cm. Powierzchnia szorstka barw y czarnobrązowej (ćw. 27, ryc. 26, 6);

Ryc. 27. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy. Profile ułam ków ceram iki (1—3 z ćw iartki 1, 4 z ćw iartki 3, 5 z grobu 1, 6 z grobu 6, 7 z ćw iartki 27; V* wielkości

naturalnej).

fragm ent naczynia rozszerzającego się ku górze. Krawędź spłaszczona, lekko w ysunięta na zewnątrz. Grubość skorupy około 0,7 cm, barw y sza- rożółtej, w ew nątrz czarnej (ćw. 27, ryc. 27, 7);

fragm ent brzegu o płaskiej szerokiej krawędzi. Rozszerzona krawędź podzielona została przez formowane palcam i praw ie jednakowe guzki. Powierzchnia barw y żółtoczarnej (ćw. 27, ryc. 26, 7).

Poza tym na wschód od badanego terenu na przyległym polu Cze­ sława Kowalskiego zebrano amorficzne odłupki z krzemienia szarego,

Ryc. 28. Kolonia Chruszczów, pow. Puławy.- Ułamki ceram iki (1—2 z ćw iartki 1,

3—4 z ćw iartki 5, 5 z pola Kowalskiego) i fragm ent narzędzia kościanego

(6 z ćw iartki 6; v % wielkości naturalnej).

152 Jan Gurba

biało nakrapianego i narzutowego oraz fragm enty ceramiki, między innymi:

fragm ent brzegu naczynia zdobionego pod krawędzią partiam i orna­ m entu po trzy dołki pionowe i poniżej linią zygzaku. Powierzchnia gładka, barw y żółtej (ryc. 28, 5);

ucho kolankowate przy fragmencie grubościennego naczynia. Grubość ucha barw y szarożółtej 2,2 cm;

drobne narzędzie w ykonane z wióra krzemienia narzutowego, p ra ­ wie prostokątne. Krawędź załuskana, silnie wyświecona. Końce ścięte i załuskane praw ie prosto. W ym iary 22,2 X 3 cm (ryc. 29, 8);

narzędzie w ykonane na odłupku z krzemienia, szarego biało nakra­ pianego. Krawędzie częściowo załuskane drobnym retuszem.

Ryc. 29. Kolonia Chruszczów, pow. Puław y. Narzędzia krzem ienne (1 z w arstw y I ćw iartki 1, 2 z grobu 1, 3 z grobu 4, 4 z grobu 7, 6—7 z grobu 9, 7—8 znalezione

luźnie; 2/3 wielkości naturalnej).

Zbadane prawdopodobnie w większej części cm entarzysko k ultu ry czasz lejowatych w Kolonii Chruszczów należy do jednego z ’ więk­ szych cm entarzysk tej k u ltu ry i to biorąc pod uwagę ilość odkrytych

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 153

grobów, jak i jego zasięg. Groby na baddnym cm entarzysku występowały w dwóch skupiskach. Posiadały one kształt prostokątnych jam zoriento­ w anych (poza dwoma w yjątkam i w postaci grobów 8 i 23) osią dłuższą w kierunku wschód — zachód. Ponad pochówkiem usypana była pokrywa przew ażnie składająca się z jednej w arstw y kam ienia, a także z dwóch (gr. 6, 22, 23, 26) i trzech (gr. 1, 21) w arstw . Czasem szkielet nie był przy k ry ty bezpośrednio kamieniami, lecz dodatkowo jeszcze cienką w arstw ą czystej ziemi (gr. 1, 2?, 10 i 25). Poza samą pokrywą kam ienną jedynie w dwóch grobach zaobserwowano ślady jakby bocznej obstawy (gr. 2, 9). Jednak obstawa (?) boczna tych grobów znajdowała się na wyższym niż sam szkielet poziomie.

Na uwagę zasługuje duży wspólny bruk kam ienny znajdujący się ponad grobam i 1, 21, 22 i 23, zajmujący przestrzeń ponad 25 m kw adra­ towych. W grobach układani byli zm arli w pozycji w yprostowanej na wznak, z głową zwróconą w kierunku zachodnim łfi). Odstępstwa od tego typowego układu zwłok w ystąpiły w yjątkowo w wypadku wspomnia­ nych wyżej grobów 8 i 23, gdzie zmarli leżeli zwróceni głowami na północ (gr. 23) lub południe (gr. 8). Wszystkie odkryte groby były pochówkami jednostkowymi. ,

Na specjalną uwagę zasługuje grób 24, w którym stwierdzono ślady popiołu i węgli drzewnych. W grobie nie można było zaobserwować ana­ tomicznego układu zwłok( mimo że czaszka znajdowała się w części przy- zewnętrznej grobu) ponieważ kości w drobnych ułamkach leżały na roz­ m aitych poziomach. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z jedną z form rzadkich grobów ciałopalnych18).

Wyposażenie zmarłych jest nadzwyczaj skromne. W większości gro­ bów nie ma w ogóle żadnych darów. D ary występowały jedynie w gro­ bach 4, 6, 7, 9, 11, 21 i 22 oraz prawdopodobnie w grobach 23 i 25 w następującym stosunku: po jednym naczyniu w grobach 6, 11 i 21, jednym narzędziu w grobie 7, po dwa naczynia i jednym narzędziu w grobie 4 i 22, oraz w grobie 9 trzy naczynia i dwa narzędzia. Grób 9 jest jak na grób k u ltu ry czasz lejow atych bardzo bogato wyposażony. Jak dotąd bowiem znamy z terenu Lubelskiego jedynie jeden grób, w którym znajdowały się trzy naczynia 17).

15) por. J. K o w a l c z y k : Obrządek pogrzebowy w m łodszej epoce kam iennej

na ziemiach polskich. „Sprawozdania PAU”. 1951, t. III, n r 10, s. 98I—983.

la) L. G a j e w s k i : K ultura czasz lejow atych m iędzy Wisłą a Bugiem. Annales UMCS, sec. F, vol. IV, 1949, s. 82.

17) S. N o s e k: M ateriały do badań nad historią starożytną i wczesnośrednio­

154 Jan Gurba

Na tym miejscu wspomnieć itależy o grobie 13, w którym stw ier­ dzono, że nieboszczyk ma ręce silnie ściągnięte do tyłu. Prawdopodobnie m amy tu do czynienia ze skrępowaniem rąk nieboszczyka. Przypuszczam, że mamy tu do czynienia z jedną z form zabiegów magicznych, trudnych dzisiaj do w yjaśnienia 18).

Na podkreślenie również zasługuje obserwacja, że w e wszystkich grobach, naw et i tych, w których zm arły był przysypany w arstw ą ziemi, w ystępuje fak t rozbicia czaszki. Jest to tym ciekawsze, że naczynia z reguły nie są porozbijane.

Wśród zabytków zaw artych w zespołach grobowych naczelne miejsce zajm uje ceramika. Podzieliwszy naczynia według typów, wyróżnimy następujące rodzaje naczyń:

flasza z kryzą — groby 4, 6, 9, 11, 22,

kubek — 9, 21,

am fora — 4, 9, 22.

Najczęściej spotykanym więc naczyniem je st flasza z k ry z ą 1#). Flasze z kryzą należą wszystkie do typu flasz z lejow atą szyjką i dwustożkowym zarysem brzu śca2#). Na uwagę zasługuje flasza z grobu 11, posiadająca ornam entowaną krawędź szyjki i kryzy oraz flasza z grobu 4, pozbawiona ozdób, lecz na nóżkach. Przy okazji w arto wspomnieć o znalezieniu luźnie fragmentów innego większego naczynia na walcowatych nóżkach.

Wszystkie am fory należą do jednego typu o dwustożkowym brzuścu, z kolankowatymi uchami i lejkow atą szyjką. Różnice między nim i zachodzą jedynie w szczegółach ornam entu brzuśca czy ukształtow a­ niu krawędzi szyi.

Kubki z uchem typu ansa lunata są typem na terenie Lubelskiego często spo tyk an ym 21). W przeciwieństwie do kubka z grobu 9, egzem­ plarz z grobu 21 je st bogato zdobiony ornam entem stempelkowym.

Z innych zabytków częste są narzędzia, wykonywane na wiórach krzemiennych, z surowca przede wszystkim szarego, biało nakrapianego. Na uwagę zasługuje ostrze krzem ienne (sztyletu czy grotu?) z grobu 9. Topory z grobu 22 i z nasypu grobu 23 należą do typu toporów z gu­ zowatym obuchem. Egzemplarz z grobu 22 posiada najbliższą analogię

18) Zabiegi magiczne dokonywane na zmarłych znane są i z innych cm entarzysk tej kultury i związane są z w iarą w upiory. Por. np. L. G a j e w s k i : op. cit., s. 79—80. — 80. — Z. Ś l u s a r s k i : Nowe groby i cm entarzyska kultury czasz lejo-

watych z Lasu Stockiego i Stoku, w pow. puławskim . Annales UMCS, sec. F,

vol. V, 1950, s. 38. — S. N o s e k : op. cit. 19) Z. Ś 1 u s a r s k i: op. cit., s. 45. 20) L. G a j e w s k i: op. cit., s. 40. 21) Z. Ś l u s a r s k i : op. cit., s. 46.

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 155

w toporze z Lasu Stockiego22), zaś drugi topór w identycznym egzem­ plarzu z A ntopola2S).

Z innych narzędzi trzeba wspomnieć o fragmencie dłuta kościanego, jakie spotykane są i na innych stanowiskach tej k u ltu r y 24).

M ateriały z cm entarzyska w Kolonii Chruszczów nie odbiegają w zasadzie od znanych nam m ateriałów k u ltu ry czasz lejowatych z innych cmentarzysk. Stwierdzono tu jednak, w przeciwieństwie od innych stanowisk, brak obstawy w konstrukcji grobowej. Podstawowym kierunkiem w ułożeniu zwłok jest, jak i gdzie indziej, linia wschód — zachód, z tym że zwłoki leżą zwrócone głowami na zachód. W grobach uderza fak t •występowania rozbitych (czy celowo?) czaszek. Wyposażenie grobów jest bardzo skromne. Zaciekawienie budzi znaczne zgromadzenie m ateriału ceramicznego na przyległych do grobu 1 od południowego wschodu ćwiartkach. Brak jednak jakichkolwiek jam, polepy itp. suge­ ruje, że nie mamy tu do czynienia z w ystępowaniem osady. Może dalsze badania rozjaśnią tę kw estię *).

P race wykopaliskowe 1956 roku w Kolonii Chruszczów dostarczyły dalszych m ateriałów do poznania k u ltu ry czasz lejowatych.

4. G r ó b k u l t u r y c z a s z l e j o w a t y c h w m i e j s c o w o ś c i B r o n i e e, p o w. p u ł a w s k i . Dzięki uprzejm ej informacji m gr Teresy Wąsowicz z Instytutu Historii K u ltury M aterialnej z W arszawy uzyskano wiadomość o odkryciu grobu szkieletowego w Bronicach w powiecie puławskim na polu Aleksandra Adamczyka. Znaleziska dokonano przy kopaniu ziemniaków. Na miejscu od znalazcy uzyskano inform ację o odkryciu oraz otrzym ano do opra­ cowania w ydobyte z grobu naczynie.

Na głębokości około 25 cm pojawiły się luźnie rozrzucone kamienie granitowe. Pod pokrywą grobową spoczywał źle zachowany szkielet (odkrywcy udało się wydobyć jedynie kości długie). Nieboszczyk ułożony m iał być w pozycji w yprostowanej, głową zwrócony na zachód. W pobliżu czaszki znajdowała się flasza z kryzą.

!2) L. G a j e w s k i : op. cit., s. 142, ryc. 87.

!a) op. cif., s. 28, ryc. 6. G a j e w s k i podaje tu ryciny dwóch toporków z Anto­ pola (ryc. 2 i 6), gdy w opisie m ateriałów na s. 92 podany jest jedynie topór przed­ stawiony na ryc. 2.

!<) J. K o w a l c z y k : Osada ku ltu ry pucharów lejkow atych w miejsc. Gródek

N adbuźny, pow. Hrubieszów, w świetle badań 1594 roku. „Wiadomościj’ Archeolo­

giczne", 1956, t. XXIII, z. 1, tabl. V.

*) Po oddaniu pracy do druku, podczas badań w r. 1957 odkryto na przyle­ głych ćw iartkach jeszcze jeden grób szkieletowy bez wyposażenia oraz jamę nie­ wiadomego-przeznaczenia zaw ierającą znaczną ilość ułam ków naczyń.

Jan Gurba

Flasza z kryzą, z uchem, lejkowatą szyjką, na nóżkach. K ryza umieszczona w dolnej części szyjki. Od kryzy ku dołowi opada taśmo- w ate ucho, mające swój dolny przyczep poniżej przejścia szyi w b rzu - siec. Krawędzie szyjki, kryzy i krawędzie ucha przy górnym przyczepie karbowane są poprzecznymi nacięciami. Załam dwustożkowego brzuśca przeniesiony w dolną część naczynia. Na niewyodrębnionym dnie znaj­ duje się pięć guzkowa tych nóżek. Powierzchnia gładka barw y czerwono- żółtej. W ym iary naczynia: wysokość 11,5 cm, w tym wysokość szyjki z kryzą 3,8 cm i wysokość nóżek około 0,6 cm, średnica otworu 5,3 cm, średnica kryzy 5,4 cm, średnica brzuśca 10 cm, rozstęp nóżek około 2 cm (ryc. 23).

Grób w Bronicach jest pierwszym znanym na terenie Lubelskiego grobem k ultu ry czasz lejowatych, w którym na budowę konstrukcji gro­ bowej użyto m ateriału granitowego, mimo że surowiec w apienny z reguły stosowany w budowie grobów tej ludności (Kolonia Strzelce, Kolonia Chruszczów i inne) jest w tym terenie o wiele łatw iejszy do uzyskania.

Pozyskane naczynie przedstawia specjalnie ciekawy typ. Flasza z kryzą, z uchem i na pięciu nóżkach posiada jak dotąd jedyną analogię z terenu Lubelskiego w egzemplarzu ze Stoku w powiecie puławskim 26). Opisany okaz różni się tylko tym , że flasza ze Stoku jest nie ornam ento­ wana. Podobnie zdobione flasze na czterech nóżkach uzyskano w Kolonii S trzelce26) i w Kolonii Nałęczów w powiecie puławskim.

Nowoodkryty grób k ultury czasz lejow atych w Bronicach pomnaża ilość stanowisk tej k u ltu ry i stanowi dalszy przyczynek do jej poznania. 1

5. S i a d y c h a t y k u l t u r y c z a s z l e j o w a t y c h w m i e j s c o w o ś c i S k o w r o n n o D o l n e ,

w p o w. p i ń c z o w s k i m

Na ślady osadnictwa ku ltu ry czasz lejow atych w e wsi Skowronno D o ln e27) natrafiono na polach piaszczystych na wąskim wododziałowym cyplu ponad lewym brzegiem doliny Nidy. Stanowisko znajduje się w nieznacznej odległości od wieży triangulacyjnej na północ od kam ie­ niołomów.

25) Z. S 1 u s a r s k i: op. cit., s. 26 i podane analogie na s. 45.

“ ) J. G u r b a : C m entarzysko ku ltu ry czasz lejow atych w miejscowości

Kolonia Strzelce, w poro. puław skim . „Sprawozdania Archeologiczne", t. VI (w druku)

oraz J. G u r b a : 7 ■nowszych badań nad kulturą czasz lejowatych w Lubelskim .

„Archeologicke R' , iedy". 1957, t. IX, z. 4, s. 517.

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski 157

Na powierzchni występowało duże skupisko polepy o zarysie w planie ow alnym i w ym iarach około 180 X 350 cm, wyciągnięte w kierunku północ — południe. Polepa częściowo rozwleczona, posiadała w części południowej największą grubość sięgającą 20 cm. Bryły silnie wypalone. N iektóre z nich posiadały negatywy patyków. Poniżej najgrubszej w arstw y polepy, u południowego jej krańca zaobserwowano zarys p łytkiej jamy, w przybliżeniu okrągłej, o w ym iarach średnicy około 130 cm i głębokości 30 cm. Jam a zawierała drobne ułamki ceramiki. Ponadto wśród polepy znaleziono dalsze fragm enty naczyń oraz odłupki krzem ienne z krzem ienia szarego biało nakrapianego i pasiastego. W nie­ dalekiej odległości od jam y znaleziono w czystym piasku (calcu), to jest poza obrębem polepy, fragm ent wygładzonej siekierki i narzędzia, wyko­ nane na wiórach z krzem ienia szarego biało nakrapianego (ryc. 30).

i m

Hyc. 30. Skowronno Dolne, pow. Pińczów. Zarys chaty kultury czasz lejowatych. Intensywność w ystępowania polepy zaznaczona szarfowaniem. K — miejsce zna­

lezienia narzędzi krzemiennych. Podz. 1 : 40.

Wśród ułamków ceramicznych znajdowały się fragm enty brzegu naczynia o spłaszczonej krawędzi, zdobionego tuż pod krawędzią i niżej linią dołków utworzonych przez odciski końca patyka (ryc. 31).

Ryc. 31. Skowronno Dolne, pow. Pińczów. Ułamki ceram iki z chaty kultury czasz lejowatych (wielkość naturalna).

158 Jan Gurba

Ułamek naczynia zdobionego ornam entem kresek stempelkowych. Fragm ent ostrza siekierki czworościennej z grubym obuchem (?), gładzonej (ryc. 32).

Ryc. 32. Skowronno Dolne, pow. Pińczów. Fragm ent siekierki kam iennej

(‘U wielkości naturalnej).

Narządzie wykonane na wiórze, ze śladami silnego wyświecenia. Krawędzie załuskane drobnym retuszem. Szczyt zatąpiony, koniec pół­ koliście załuskany. Długość 11,5 cm, szerokość 3,2 cm (ryc. 33, 1).

Środkowy fragm ent narzędzia wykonanego na wiórze, ze śladami kory wapiennej. Silnie wyświecony. Krawędź załuskana drobnym re tu ­ szem. Szerokość około 3 cm (ryc. 33, 2).

Fragm ent narzędzia wykonanego na wiórze. K rawędzie silnie wyświecone, załuskana jedna z nich drobnym retuszem . Szczyt zatę- piony. Szerokość 2,8 cm zachowana długość 6 cm (ryc. 33, 3).

Narzędzie silnie wyświecone w ykonane na wiórze. Zatępione końce i krawędzie załuskane drobnym retuszem. Długość w ióra 13 cm, szero­ kość około 3,2 cm (ryc. 33, 4).

Fragm ent narzędzia wykonanego na wiórze z retuszem na kraw ę­ dziach bocznych. Słabo wyświecone. Długość w stanie obecnym 5,7 cm, szerokość 2 cm (ryc. 33, 5).

Wszystkie wyżej wymienione narzędzia zostały w ykonane z krze­ mienia szarego biało nakrapianego.

Narzędzie w ykonane na wiórze krzem iennym barw y brązowej. K ra­ wędzie i koniec załuskane drobnym retuszem. Długość 5 cm, szerokość 1,6 cm (ryc. 33, 6).

Zarówno ceramika, jak i narzędzia krzem ienne określają przynależ­ ność kulturow ą zespołu do ku ltu ry czasz lejowatych.

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski

Ryc. 33. Skowronno Dolne, pow. Pińczów. Narzędzia krzem ienne ze skarbu (?) (*/* wielkości naturalnej).

N iewątpliwie m am y tu do czynienia ze śladami chaty *8).

Narzędzia krzem ienne zgrupowane poza chatą mogły stanowić ja k ii skarb. Przeciwko tem u przemawia jednak występowanie razem z narzę­

dziami ich fragmentów. *

Na uwagę zasługuje gładzona siekierka krzem ienna. Jeżeli można oprzeć się na fragmencie, to należy stwierdzić, że siekierka ta jest bardzo starannie wykonana. W grupie południowej tej k u ltu ry siekierki są z zasady niestarannie w ykonywane i gładzone m ają jedynie same ostrza 20).

Stanowisko w Skowronnie Dolnym pomnaża ilość znalezisk ku ltu ry czasz lejow atych w Kieleckiem i w przeciwieństwie do większości zna­ nych nam zespołów reprezentuje rzadkie m ateriały z osady.

6. G r ó b k u l t u r y a m f o r k u l i s t y c h w m i e j s c o w o ś c i W y t y c z n o , p o w . W ł o d a w a

W lecie 1952 r. na terenie przylegającym bezpośrednio do parafial­ nego kościoła rzymsko-katolickiego w W ytycznie80) odkryto w czasie robót gospodarczych związanych z budową ogrodzenia grób szkieletowy. O odkryciu tym zostałem zawiadomiony jako Inspektor-Rzeczoznawca

*8) Por. J. K o w a l c z y k : op. cit., s. 33 ns.

**) K. J a ż d ż e w s k i : K ultura Puharów L ejkow atych w Polsce Zachodniej- ł Środkow ej. Poznań 1936, s. 287.

160 Jan Gurba

zabytków archeologicznych dopiero wiosną 1953 r. Na skutek tego zostałem delegowany do wymienionej miejscowości celem zabezpiecze­ nia uratowanych, a rozproszonych zabytków i poczynienia wywiadu co do szczegółowych w arunków odkrycia.

Po przybyciu na miejsce dzięki uprzejmości kierow nika miejscowej szkoły podstawowej uzyskałem wiadomości o wykopalisku. Grób, którego miejsce udało się jeszcze ustalić, był w kopany w gru nt piaszczysty z wielką ilością kam ieni (teren m oreny dennej). Obok kości ludzkich, (które po wyjęciu z wilgotnego środowiska na powierzchnię skruszały i nie zdołano ich zachować), znajdowały się częściowo potłuczone naczy­ nia gliniane, w większości zgrupowane w okolicy czaszki, ułamki których zostały zabezpieczone w szkole. Szkielet nie był obłożony żadnymi dają­ cymi się w yraźnie zauważyć większymi kamieniami. Inw entarz grobu składał się z co najmniej 4 naczyń oraz m iniaturowej motyczki (?) glinia­ nej 31). Żadnych narzędzi krzem iennych znalazcy nie zauważyli, co prze­ mawia raczej (przy równoczesnym znalezieniu wspomnianej m aleńkiej motyczki) za brakiem ich w wyposażeniu grobowym.

Naczynie (ryc. 34) z dnem płaskim w yraźnie wyodrębnionym i bania­ stym brzuścem. Górnej części brak. Górna część brzuśca naczynia zdo­ biona kombinacjami wiszących wsuwanych rytych kątów złożonych z 7—8 równoległych linii, z których dolna utworzona jest z kreski prze­ rywanej. Z miejsca połączenia * się kątów zwisają pasma utworzone z trzech w ykonanych stem pelkiem linii przerywanych. O rnam ent ry ty głęboko. Zachowana wysokość 16 cm, średnica brzuśca 23 cm, dna 9 cm. Powierzchnia gładka barw y czerwonożółtej z ciemnymi plamami.

Ryc. 34—35. Wytyczno, pow. Włodawa. Zniszczona am fora ('/« wielkości naturalnej) i m ianiaturow a motyczka (?) gliniana z grobu k u ltu ry am for kulistych (wielkości

naturalnej).

-5!) Na fakt, że zabytek ten może być motyczką glinianą a nie toporkiem , jak io początkowo określiłem, zwrócił mi łaskaw ie uwagą m gr Tadeusz W iślański

M ateriały do badań nad neolitem Małopolski ₁₆₁

Być może z tego naczynia pochodzi zachowany fragm ent walcowatej szyi naczynia (ryc. 36), oddzielonej od brzuśca w yraźnym załomem. Na

przejściu szyi w brzusiec znajdowały się 4 poziomo przekłute, sym etrycz­ nie umieszczone uszka. Całość pokryta bogatym ornam entem stem pel­ kowym „U”, umieszczonym u wylotu naczynia, na przejściu szyi w brzu­ siec, a także na górnej części brzuśca. Powierzchnia szyi między pasmam i ornam entu stempelkowego pokryta kom binacjam i wiszących kątów, utworzonych z 6 linii sznurowych, podkreślonych lekko ry tą prze­

ryw aną linią. Z połączeń kątów zwisają dwie sznurowe linie. Na brzuścu poniżej ornam entu z linii utworzonych stem pelkiem „U” widać fragm ent ornam entu ukośnie rytych linii, które mogą być nawiązaniem do o rn a­ m entu wyżej opisanego naczynia. Średnica w ylotu 11,5 cm, wysokość szyi 4,5 cm.

Ryc. 38. Wytyczno, pow. Włodawa. Fragm ent szyjki amfory z grobu kultury am for kulistych (nieco powiększone).

Dolna część naczynia o płaskim, wyodrębnionym dnie, średnicy 9 cm, barw y żółtoszarej z ciemnymi plamami.

' Fragm enty misy (?) z wyodrębnioną rozchylającą się szyjką bogato zdobioną (ryc. 37) nad przejściem w brzusiec kombinacjami Hnii rytych i ornam entu stempelkowego ,,U”. Między dwoma pasmami, utworzonymi z linii stempelkowych, na przem ian jodełki linii rytych i stem­ pelkowych.

Fragm enty górnej części naczynia z walcowatą, wyodrębnioną szyjką pokrytą 7 poziomymi liniami sznurowymi (ryc. 37). Przejście szyi w brzusiec pokrywa ornam ent utworzony z odcisków palcowych, umiesz­

1G2 Jan Gurba

czonych gęsto obok siebie. (Naczynie lepiła kobieta, na co w skazują m ałe odciski palców z paznokciami).

Drobne ułam ki górnej części naczynia barw y czarnej, gładkiej (ryc. 37), zdobione ornam entem stempelkowym „U” i rytym . O rnam ent stempelkowy tw orzy prostokąty, w k tó re są wstawione wiszące k ąty linii rytych.

Ryc. 37. Wytyczno, pow. W łodawa. O rnam entowane ułam ki ceram iki z grobu kultury am for kulistych (2/s wielkości naturalnej).