A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 8, 1981
Janusz Socha
STRON NICTW A LUDOWE W WYBORACH SAM ORZĄDOW YCH DO
R A D G M I N N Y C H W 1 9 2 7 I 1Ç 3 0 r. Z B A D A N N A D A K T Y W N O Ś C I Ą
SPOŁECZNO-POLITYCZNĄ RUCHU LUDOWEGO
1. K A M P A N IA W Y B O R C Z A 1927 r.
Pierw sze z o m aw ianych w niniejszym a rty k u le w yb o ry do rad gm innych ogłoszone zostały 28 m aja 1927 r. P rzeprow adzono je na tere n ie całego p ań stw a z w yjątk iem w ojew ództw zachodnich — pom or skiego i poznańskiego. M imo iż czynniki rządow e spodziew ały się za kończyć w y b ory w ostatnim ty g o d n iu c zerw ca1, kam pania w yborcza w n iek tó ry ch rejo n a ch k ra ju szła opieszale i p rzeciągała się naw et do początków 1928 r.
Z naczenie w yb oró w polegało przed e w szystkim na rozw iązaniu rad gm innych u stę p u ją ce j, nadm iernie w yd łużo n ej kaden cji i na w yborze now ego zespołu radnych. O bok tego w ażnym elem entem , k tó ry to w a rzyszył decyzji czynników rządow ych i stro n n ictw p o litycznych o p rz e prow adzen iu w y b o ró w było polityczne znaczenie sam orządo w ej kam panii w yborczej, p o przed zającej w y bo ry p a rla m e n tarn e . Spodziew ano się, że układ sił w now ych rad ach gm innych odzw ierciedlać będzie stru k tu rę w pływ ów partii politycznych, zw łaszcza stronnictw ludow ych na wsi. K am pania w ybo rcza m iała też spełnić rolę w skaźnika n astro jó w politycznych społeczeństwa*.
Przygotow anie w ybo ró w ze stro n y czynników ad m in istracy jn y ch
1 A . Ł u c z a k , S a m o r z ą d t e r y t o r i a l n y w p r o g r a m a c h i d z i a ł a l n o ś c i s t r o n n i c t w l u d o w y c h . W a r s z a w a 1973, s. 138.
2 „ G a z e ta C h ło p sk a " 1927, n r 15: „K to n ie b ę d z ie m ia ) w r ę k u r a d y g m in n e , w ó j tó w i s e jm ik i — te n m a p o ło w ę w y g r a n y c h w y b o r ó w d o se jm u " .
było popraw ne, zalecen ia m in isterialn e zobow iązyw ały do bezstro n n o ś ci w kom isjach w y b o rczy ch !l.
Z ain tereso w an ie ludności w iejsk iej wiyborami gm innym i było różne w poszczególnych rejo n ach k ra ju i zm ieniało się n a w e t w są sia d u ją cych ze sobą grom adach. W m ateriałach źródłow ych spoiro jest in form acji o z ain tereso w an iu m iern y m 4. N ajlep szą ocenę m ogłyby tu taj stanow ić d an e o frekw en cji w y bo rczej. Z w y jątk iem w oj. kieleckiego nie zach o w ały się jedn ak że zestaw ien ia um ożliw iające w y ro b ien ie po glądu w skali całego pań stw a. W K ieleckiem do u rn w y b o rczy ch p rz y stąpiło tylko 197 230 (27%) n a 722 461 u p raw n io n y ch do głosow ania - m ieszkańców wsi®. O czyw iście, że cyfry te nie m ogą stanow ić m iern i ka aktyw n ości p rzed w y b orczej i zainteresow an ia chłopów w yboram i do rad gm innych, sk łan iają do w ypro w ad zen ia niezibyt o p ty m isty cz nego w niosku. W n iek tó ry ch rejo n ach zain tereso w an ie w yboram i m og ło być jeszcze m niejsze, np. w gm inie Sam oklęski pow. lu b arto w sk ie go na 2400 u p raw nio n ych, do g łosow ania p rzy stąp iło zaledw ie 266 osób (11%)®.
W y d a je się jed n ak że iż przew ażała, p rzy n a jm n ie j w Polsce śro d kow ej i w M ałopolsce zachodniej, a k ty w n a po staw a wsi w y ra ż ają ce j duże zain tereso w an ie zarów no sam ym i tylko w yboram i, jak i p ro b lem a ty k ą sam orządow ą w o g ó le 7. In te resu jąc e g o przy k ład u d o starcza Z. Ja- kim iak, a u to r m onografii wsi g m in n ej K rześlin pow. siedleckiego, k tó rej m ieszk ań cy w y k azyw ali duże zaznajom ienie się z „w yboram i gm in nym i i g o sp od arką gm inną". Posługując się zw rotem a u to ra pracy, m ożna stw ierdzić, że k rześliń scy gospodarze byli „bardzo w yrobieni w sp raw ach sam orządu g m inn eg o8. Rów nież w gm. C zem ierniki pow. lu b arto w sk ieg o w y b o ry do rad y gm innej o d b y ły się 24 czerw ca przy
3 A rch iw u m P o w ia to w e m. Łodzi (d alej APŁ), U W Łódzki, W yd z. B ezp iecz eń stw a , sy g n . 169/1 k. 17. O k ó l n i k M S W z 2 V I 1027. O d m ien ną o cen ą atm oisfery w y b o rczej zob.: A. L i t w i n , S a m o r z ą d w P o l s c e b u r ż u a z y j n o - o b s z a r n i c z e j w l a t a c h 1918— 1939, W a rsza w a 1954, s. 28— 31.
* A rch iw u m A k t N o w y c h (dalej A A N ), M in ister stw o Sp raw W e w n ę tr z n y c h (da lej M SW ), sy g n . 117, k. 6— 7, P r o t o k ó ł z j a z d u s t a r o s t ó w w o j . ł ó d z k i e g o z 22 V I 1927.
5 D an e za: Ł u c z a k , o p . ci t., s. 146, tabl. 8.
0 C en tra ln e A rch iw u m K om itetu C en tra ln eg o P o lsk iej Z jed n o c zo n ej Partii R ob ot n ic ze j (d alej C A КС PZPR), U W L ub elski, AM 1749/3, k. 230, Spraw . sy ł. z 9 V I 1927.
7 C en tra ln e A rch iw u m M in isterstw a Spraw W e w n ę trz n y c h (dalej C A M S W ), U W K rak ow sk i, sy g n . 218, t. 25a, k. 9, S p r a w . s y ł. * 3 V I I 1927-, C A КС PZPR, U W L ubelski, A M 1749/3, k. 315— 317, S p r a w . s y t . z 30 V I II 1927/ zob. tąkże: Z ż y cia o r g a n i z a c y j n e g o , „G azeta C h łop sk a" 1926, nr 25, 38.
8 Z. J а к i m i a k, K r z e ś l i n w i e ś p o w i a t u s i e d l e c k i e g o , M a szy n o p is Bibl. A k ad em ii R o ln iczej w W a rsza w ie, 1933— 1934, s. 66, 74.
,,dużym zain tereso w an iu " m iejscow ej ludności, a do u rn przy stąpiło 45% u p raw n io n y ch do głosowania*. Podobne inform acje dochodziły z gm in m ałopolskich10, m. in. z Choczni pow . w adow ickiego, gdzie w y bory do rad y gm innej 21 i 22 lutego 1927 r. przep row adzono ,,przy licznym udziale w y b o rcó w "11. N ależy dodać, iż p e łn a fre k w e n c ja w y borcza w gm inach zbiorow ych n a te re n ie byłego zaboru ro sy jsk ieg o b y ła raczej niem ożliw a z uw agi na o gran iczo n e m ożliw ości je d n o ra zow ego zgrom adzenia kilk u ty sięczn ej g rom ady u p raw n io n y ch do gło so w a n ia 12.
A k ty w n a p o staw a chłopów w w y b o rach sam orządow ych u w aru n k o w ana była gospodarczym i i politycznym i czynnikam i działalności rad gm innych. M om enty gospodarcze m iały przew ażać, m. in. w pow. h ru bieszow skim , gdzie, zdaniem staro sty , ,,w y b o rcy kierow ali się raczej w zględam i gospodarczym i niż po lity czn y m i13. Podobnio sam orządow ą kam panię w yborczą o cen ia na tere n ie sw o jeg o p o w ia tu s ta ro s ta w ęg row ski, w skazu jąc p rzy tym n a dobór k a n d y d a tó w spośród ,,ludzi czys ty ch rąk " (i) sam orządow e w y ro b io n y ch "14. Rów nież w rolniczych gm i nach Łosień, W o jk ow ice K ościelne i O żarow ice w ysoko uprzem ysłow io nego pow. będzińskiego rad ny ch w y b ie ra n o ,,pod hasłam i n a tu ry gos p o d a rc z e j"1*.
Z darzają się rów nież ocen y p rzy p isu ją c e kam panii w yb orczej do rad gm innych jed y n ie ry w alizację m iejsco w y ch grup in te re su i ^posz czególnych jed n o stek ", ja k stw ierd zał sta ro sta łódzki. W jego pow ie cie w y b o ry m iały być pozbaw ione „jak ieg ok olw iek k ieru n k u po litycz n e g o "18. W K rasnostaw skiem zain tereso w an ie ludności w iejsk iej w y boram i gm innym i nie w zbudzało kw estii n a tu ry politycznej, lecz o so bow ej — tw ierdził spraw ozdaw ca U rzędu W ojew ód zkiego w Lublinie17. W y d a je się jednakże, iż p o lity czn y asp ek t gm innej kam panii w y b o r
• C A KC PZPR, U W L ub elski, AM 1749/3, k.. 230, S p r a w . s y t . z 9 V II 1927. 10 W i e ś c i z p o w i a t ó w i g m i n w M a l o p o l s c e , „ W y z w o len ie " 1927, nr 42.; C A M SW , U W K rak ow sk i, sy g n . 218, t. 25a, k. 9, S p r a w . s y t . z 22 I 1927; S. S i k a ń , C i e r n i s t a d r o g a . W s p o m n i e n i a , W a rszaw a 1971, s. 15, 154— 155. 11 S p r a w y s a m o r z ą d o w e w M a l o p o l s c e . .W y z w o le n ie ” 1927, nr 10. !t Por.: Ł u c z a k , o p . c i t ., s. 24. C A M S W , U W L ub elsk i, sy g n . 227, t. 134, k. 62, S p r a w . s y t . s t a r o s t y h r u b i e s z o w s k i e g o z 26 I X 1927. 14 C A KC PZPR, U W L ub elski, A M 1749/3, k. 227, S p r a w . s y t . > 9 V I I 1927. 18 W o je w ó d z k ie A rch iw u m P a ń stw o w e w K ielcach (dalej W A P K ie lce), UW K ieleck i, W ydz. B e z p .,sy g n . 2643, nlb. Spraw . s y t . s t a r o s t y b ę d z i ń s k i e g o z 11 V I I 1927.
18 A A N , M SW , sy g n . 117, k. 6, P r o t o k ó ł z j a z d u s t a r o s t ó w w o j . ł ó d z k i e g o w d n iu 22 V I 1927; sy g n . 76, k. 26, P r o t o k ó ł z z e b r a n i a k i e r o w n i k ó w w ł a d z i u r z ę d ó w I - s z e j i n s t a n c j i p o w . ł ó d z k i e g o w d n i u 15 X 1927. R e f e r a t s t a r o s t y ł ó d z k i e g o .
czej był o w iele szerszy i w pływ ał na g e n e ra ln ą o cen ę u k ład u sił w sam o rząd ach now ej k adencji. Na p rzy kład sta ro sta m iechow ski tw ier dził, że kam pania sam orządow a na tere n ie jego pow iatu toczyła się ,.przew ażnie pod znakiem h aseł politycznych, sp ra w y gospodarcze zna lazły się n a drugim p la n ie " 18. Podobną o p in ię w y rażał sta ro sta włosz- czow ski p o sług ując się n aw et p rzy n ależn ością p a rty jn ą radnym gm in nych now ej k ad en cji dla o k reśle n ia w pływ ów poszczególnych k ieru n ków p o lity czn y ch w po w iecie1*. Dla m ieszkańców K rześlina w y bo ry gm inne b y ły w ydarzeniem politycznym w któ rym najw ięk szą rolę od gryw ali m iejscow i ludow cy 30. W tej atm osferze p rzeb iegała kam pania w yborcza w całym pow. siedleckim *1 i w Małopolsce**.
U św iadom ionej społecznie części chłopów nie b y ły o b o jętn e p rze k onania p olityczne rad n y c h gm innych now ej kadencji. N ie tracąc z oczu sp raw g o sp od arczo-adm inistracy jn y ch , chcieli oni w idzieć w radzie gm innej przed staw icieli sw oich stronnictw , ludzi o podobnych p rze k on aniach politycznych.
W y b o ry sam orządow e stały się też jed ny m z w ażn iejszy ch p rz e jaw ów działalności stro n n ictw ludow ych na wsi. P rzy stęp u jąc do akcji w y b o rczej w każdym ze stro n n ictw liczono n a zm obilizow anie m ożli w ie n ajsz e rsz y c h k ręg ó w ludności w iejsk iej i w prow adzenie ja k n a j w ięcej zw olenników do rad gm innych i na stanow iska w ójtów .
Zgodnie z przepisam i statutow ym i, o rg an izacja kam panii w yborczej g en eraln ie lażała w gestii w ładz n aczeln y ch każdego stronnictw a. W PSL Piast in dy w id ualnie od p o w ied zialn y był za nią F. Bardel, w PSL W y zw olen ie A. B ogusław ski — p rzew odniczący W y d ziału Sam orządo wego w Zarządzie G łów nym Stronnictw a, a w S tronnictw ie C hłopskim p rzypuszczalnie S tanisław W ro n a — przew od n iczący W y d ziału O rg a n izacy jn eg o Stronnictw a. W tere n ie zasadnicza rola p rzy p ad ała gm in nym kom itetom w yborczym , w S tronnictw ie C hłopskim nazyw ano ich także kom itetam i chłopskim i. Podlegały o n e b ezpośrednio zw ierzchnic tw u w ładz pow iato w ych p o szczególnych stronnictw**.
K om itety gm inne prow adziły w szystkie piraoe ag ita cy jn e stron n ictw a na podległym sobie tere n ie , jed nak że ich zadaniem było u stalen ie k a n d y d a tu r do rad gm innych spośród członków i zw olenników
stronnic-11 W A P K ielce, U W K ie leck i, W yd z. Bezp., sy g n . 2643, nlb. S p r a w , s t a r o s t y m i e c h o w s k i e g o i 8 V I I 1927. l ł I b i d e m , S p r a w , s t a r o s t y w l o s z c z o w s k i e g o z 30 V I 1927. K J а к i m i a k, o p . ci t., s. 74. 11 C A КС PZPR, U W L ub elski, AM 1749/3, k . 107— 108, S p r a w . s y t . z 11 V I 1927. a J. S t r y c z e k , C h ł o p s k i m p i ó r e m , W a rsza w a 1957, s. 251 ; S p r a w y s a m o r z ą d o w e w M a l o p o l s c e , „ W y z w o len ie " 1927, nr 10. ,s S z e r z e j o tyni p isze Ł u c z a k , o p. ci t., s. 139— 143.
twa. N iekiedy, w- zależności o d sytuacji, m ogli to być rów nież kan dydaci zgłaszani spośród o só b b e z p arty jn y c h lub n ależących do innych ug ru p o w ań p o lity cz n y c h “ .
Spośród trzech stro n n ictw szczególnie tru d n e w aru n k i a g ita cji w y b orczej m iało PSL Piast, atak o w an e z w ielu stro n nie w yłączając endecji. Zw alczani przez W yzw olenie i S tro nn ictw o C hłopskie k a n dydaci p iasto w cy trafiali na siln iejszą niż inni ludow cy — pisze J. R. Szaflik — k o n tra k c ję czyn n ik ó w rządow ych, zain tereso w an y ch osłabieniem pozycji teg ę stro n n ictw a w rad ach gm innych now ej ka d en cji2*. Te w zględy w p ły n ęły p rzypuszczalnie na dw oistość ak cji w y b orczej Piasta. O bok zd ecy dow anego faw o ry zo w an ia sw oich k a n d y d a tów do rad gm innych i forsow nej ag itacji praso w ej w sp raw ach w y b o r czych, zgodnej z in teresam i tego stro n n ictw a, sp o ty k a m y często p rz y k ład y p rzem aw iające za ostro żn y m w ysuw aniem list k a n d y d a tó w pias tow skich. D otyczy to zw łaszcza rejo n ó w Polski cen traln e j, gdzie stro n nictw o nie czuło się tak pew nie jak w K rakow skiem .
Św iadom i d ep o pu lary zacji i k u rczen ia się w p ływ ó w sw ojego s tro n nictw a, k ierow n icy ak c ji w y b o rczej Piasta u n ik ali n iejed n o k ro tn ie im iennego w skazy w an ia kan d y dató w na radnych. W m iejscow ościach, gdzie piasto w cy znajdow ali się w m niejszości lub gdzie w śró d zw o lenników stro n n ictw a b rako w ało osób o w y sta rc z a ją c y c h k w alifik a cjach m oralnych, su g ero w an o raczej w y b ó r osób b e z p arty jn y c h . P o d k re ślano przy tym w ym agane w alo ry osobiste kandydatów , takie ja k u czci w ość, sum ienność, p raco w ito ść i św iadom ość obow iązków w y n ik a ją cych z w y b o ru do sam o rządu gm innego26. Choć stro n n ictw o nie za m ierzało u k ry w a ć fak ty czn y ch założeń tej form y a g ita cji przed w y b o r czej27, na wsi n ie zaw sze p o trafio n o w n iej d ostrzec in te res p a rty jn y ag itato ró w piastow ców . N a zręczność tak u k ieru n k o w a n e j a k c ji zw ró cił uw agę staro sta siedlecki. W spraw o zd an iu z dw óch w ieców zorga n izo w an ych 19 VI 1927 r. w ty m pow iecie w gm inach D om anice i Skó rzec przez posła z listy PSL Piast A lek san d ra N iedbalsk iego zapisał
*4 W kom entarzu do w y n ik ó w w y b o ró w sa m o rzą d o w y ch na te re n ie p ow . w ę g r o w sk ie g o w o je w o d a lu b elsk i w s k a z a ł na c h a r a k te ry sty c z n y , Jego zd an iem , „fakt, że ugru p ow an ia le w ic o w e [czytaj: PSL W y z w o le n ie — przyp. autora] na lis ty sw o je s ta w iły k a n d y d a tó w o p o lity c z n y c h p rzek o n a n ia ch p r a w ic o w y ch , jak to m iało m iejs ce w gm. M ied zn a i S in ołęka" , C A KC PZPR, U W L ub elski, AM 1749/3, k. 227, S p ra w , s y t . z 9 V I I 1927.
15 J. R. S z a f l i k , P o l s k i e . S t r o n n i c t w o L u d o w e P ia st, 1926— 1931, W a rsza w » 1970, s. 383.
>6 W A P K ie lce , U W K ie lec k i, W ydz. Bezp., sy g n . 2587, nlb. Spraw , s ta r o s ty k o z i e n i c k i e g o z 29 V I 1927.
on, że N iedbalski „pouczał zeb rany ch o doniosłości w yborów do rad gm innych, staran n y m d o b ieran iu ludzi (czytaj: rad n ych przyp. autora) bez w zględu na p rze k o n a n ia polity czne". Z jego przem ów ienia p rz e b ija ła tro sk a o dobro sam o rząd u pow iatow ego, k tó ry m iał się przecież składać z delegatów w y b ran y ch przez rad y gm inne. S taro sta p o d k reś lił, że przem ów ienie to nie btyło „p rzy padkow ym czy okolicznościow ym zajęciem stanow iska, lecz gru n to w n ie p rzem y ślan ą b[ard.zo] zręczną ta k ty k ą w y b orczą" stronnictw a*8. S tronnictw o Piast dysponow ało bo w iem sp o rą k a d rą aktywni sam orządow ego w śród chłopów zam ożniej szych, niezależn ych m aterialn ie i zaznajom ionych z działalnością spo łeczną, zwłaszcza sam orządow ą29. Do tego dochodził w zględnie w ysoki o d se te k zw olenników P iasta w adm in istracji tere n o w e j i w śró d człon ków rad gm innych u stę p u ją c e j kadencji. W rezu ltacie PSL Piast, a k c e n tu ją c pragm atyzm w yborczy i pozornie o m ijająco sp raw y p rzy n ależ ności p a rty jn e j k an d y d ató w n a radnych, m ogła liczyć na w pro w ad ze nie w ielu sw ych zw olenników d o now ych rad gm innych*0.
R ów nie in ten sy w n ą a g ita cję w yborczą rozw inęły S tronnictw o C hłop skie i PSL W yzw olenie. Z adania S tronnictw a C hłopskiego w nad ch o dzących w y b orach sam orządow ych o k reślił A. W alero n już w sierp n iu 1926 r.31 W kw ietniu n astęp n eg o roku p isał on, że S tronnictw o „musi w y stąp ić do w alki o w szystkie rad y gm inne i o w szystkie sejm iki w c a łe j P o lsce ". D ążenie to pism o u zasadniało adm in istracy jn y m i gos p odarczym znaczeniem w y m ienionych instancji, przez 'które „p rzelew a ją się setk i m ilionów p o datkow ego g ro sza"3*. Z am ierzeniom tym (pod porządko w ana została działalność S tro n n ictw a w okresie kam panii w y borczej. Jedniym z przy k ład ó w św iadczących o tym jak dużą w agę przyw iązy w ało S tronnictw o C hłopskie do w y b orów m oże być zgrom a dzenie publiczne zorganizow ane w dniu 8 I 1927 r. w N iepołom icach w pow. bocheńskim . Przem aw iający do zgrom adzenia F ranciszek Lach z p obliskiej w si Podgrabie, członek S tronnictw a, w ezw ał „w szystkich w łościan zam ieszkujących w o b ręb ie gm iny N iepołom ice, ażeby zor ganizow ali się celem p rzep ro w ad zenia p rzy zbliżających się w yb orach do Tady gm innej w N iepołom icach jak n ajw iększej ilości w łasnych k an d y d ató w ". M ów ca zastrzeg ał przy tym w yraźnie, żeby w ysuw ali
18 C A KC PZPR, U W L ub elski,' A M 1749/3, k. 245, S p ra w . syf. t 9 V i l 1927. ** K la s o w o -w a r stw o w e u w a ru n k o w a n ia a k ty w n o śc i sp o łe c zn ej c h ło p ó w in te re su ją co p rezen tu je W . A d a m s k i , D w a m o d e le s t r u k t u r y i s to s u n k ó w s p o łe c z n y c h w si, „Studia S o c jo lo g ic z n e ” 1965, nr 4, s. 171— 172.
50 D o ść w sze ch str o n n ą o c e n ę m eto d a g ita cji i su k c esu w y b o r c z e g o z e s ta w ił Ł u- c z a k , op. cit., s. 193— 197, u w z g lę d n ia ją c y w y n ik i b ad ań J. R. Szaflik a.
51 A. W a l e r o n , S a m o r zą d , ,,G azeta C h ło p sk a ” 1926, nr 25. ** „G azeta C h łop sk a" 1927, nr 15.
k an d y d a tu ry sipośród „tylko tych, k tó rzy zgłosili przy stąp ien ie do m ie j scow ej o rg anizacji S tronn ictw a C h ło p sk ieg o "” . M ieli to więc być k a n dydaci Stronnictw a. Podobnie było w pow. w łoszczow skim , gdzie S tro n n ictw o C hłopskie k iero w an e przez Ja n a Ledw ocha rozw inęło n a jb a r dziej o żyw ioną a k cję w y borczą sipośród w szystkich pozostałych, dzia łający ch tam u g rup ow ań politycznych. Spraw ozdaw ca sta ro stw a zw ra cał uw agę na w y ją tk o w e zaangażow anie Ledw ocha, „k tó ry niem al we w szystkich gm inach [pow. w łoszczow skiego — przyp. a u to ra] podczas w yborów osobiście ag ito w ał i sw oich zw olenników o rg an iz o w a ł’'31.
W pow. łow ickim a k cją w y bo rczą S tro nn ictw a C hłopskiego k ie ro w ał osobiście prezes Z arządu P o w iatow ego K azim ierz M asztanow icz. Na jed n y m z zeb ra ń w y borczych zorganizow anym 27 XI 1927 r. w e wsi Jam no w gm. D ąbkow ice polecał ,,zebranym w y b ó r w ójta i rad n y ch ze S tron n ictw a СШорбИедо"**. W tym duchu u trzym yw ał M asztanow icz sw oje przem ów ienia na w ielu pozostałych zgrom adzeniach chłopskich, w k tó ry ch uczestniczył.
Z ain teresow anie S tronnictw a C hłopskiego w yboram i do rad gm in n ych jednoznacznie o ce n ia ł s ta ro s ta k rasno staw ski. N a tere n ie jego po w iatu m iało ono być „najw yższe" w p o ró w n an iu do innych partii d ziałający ch n a wsi. K rasno staw sk a o rg an iz ac ja S tronnictw a C hło pskie go dąży ła do całk o w iteg o o panow ania ciał sam orządow ych w pow iecie i po dpo rządk o w ania ich działalności swoim d y rek ty w o m "36. O d p rze jęcia w piyw ów w rad ach gm innych, a n a stę p n ie w o rg an a c h sam orządu pow iatow ego, działacze k rasn o staw scy kierow ani przez S tan isław a W ro nę uzależniali w drażanie n a swoim tere n ie w y ty c z n y ch prog ram ow y ch S tronnictw a w dziedzinie sam orządow ej.
O działalności S tronnictw a C hłopskiego, m ają ce j na celu o p an o w a nie sam orządu gm innego donoszono rów nież z pow . biłg o rajsk ieg o 37 i pio trk o w sk ieg o 38.
PSL W yzw olenie, podobnie ja k PSL Piast i S tronnictw o C hłopskie, prow adziło rów nież in ten sy w n ą a k cję w yborczą o rg an iz u ją c liczne w
ie-u C A M S W , U W K rak ow sk i, sy g n . 218, t. 25a, k. 12, S p r a w , s t a r o s t y b o c h e ń s k i e g o z 2 4 1 1927.
M W A P K ielce, U W K ie lec k i, W yd z. Bezp., sy g n . 2643, nlb. S p r a w , s t a r o s t y w ł o s z c z o w s k i e g o z 30 V I 1927.
,5 P o w ia to w e A rch iw u m P a ń stw o w e w Ł ow iczu (dalej PAP Ł ow icz), S tarostw o P ow . Ł ow ick ie, sy g n . 34, k. 9, b. n.
3‘ W o je w ó d z k ie A rch iw u m P a ń stw o w e w L ublin ie (d alej W A P Lublin), S tarostw o Pow . k r a sn o sta w sk ie, sy g n . 64, s. 151, Spraw , s t a r o s t y k r a s n o s t a w s k i e g o z 2 9 X I I 1927.
31 C A KC PZPR, U W L ub elski, A M 1749/3, k. 243, S p r a w . s y t . z 9 V I I 1927.
8 A A N , M SW , sy g n . 117, k. 7, P r o t o k ó ł z e z j a z d u s t a r o s t ó w w o j . ł ó d z k i e g o
ce i zgrom adzenia chłopskie. R yw alizując o m andaty sam orządow e z o b u k o n k u ren cy jn y m i stronnictw am i ludow ym i zm uszone było zw al czać rów nocześnie a g ita cją p raw ic y e n d e c k ie j,B. W ryw alizacji w y borczej z Piastem i e n d e cją prop agan d a W yzw olenia ek sp o n o w ała k ry tyczną ocenę rad gm innych u stę p u ją c e j k ad encji, w w ielu rejon ach Polski op an o w an y ch przez oba u g ru p ow an ia, któ ry ch „rządy — dały jak najg orsze re z u lta ty '40. Szczególnie o stro problem ten rysow ał się przy w yborach w ójtów . W y staw ian y ch do tej ,.ostatniej chłopskiej placów ki" — ja k stw ierd zo no w gm. Policzna pow . kozienickiego — k an d y d a tó w W yzw olenia w ielo kro tn ie p rzychodziło bronić z dużą w y trw a ło śc ią "41.
G eneralnie, k am pania w y b orcza do rad gm innych przeb ieg ała w os tre j w alce pom iędzy Piastem , W yzw oleniem i Stronnictw em C hłopskim oraz pom iędzy tym i stronnictw am i a pozostałym i u grupow aniam i poli tycznym i działającym i na wsi. Sam odzielnie p row ad zon ej ak cji w ybor czej stronnictw ludow ych tow arzy szy ły n iek ied y lokalne sojusze ta k tyczne. N a p rzy k ła d w Siedleckiem zjazd pow iatow y d elegató w PSL W y zw o lenie w czerw cu 1927 r. uchw alił „na po dstaw ie porozum ienia z PPS” w spółdziałanie w yborcze w ty ch gm inach, gdzie PPS posiadała liczniejsze g ru p y zw olenników 4*. W gm. S tara W ieś tegoż pow iatu m iejscow e k om itety w yborcze Piasta i W y zw olen ia za w a rły z kolei eojusz przeciw ko PPS4’, a w gm. k rześliń sk iej zw olennicy W yzw olenia rozJbili przedw yborczy w iec A. N ied balskieg o z PSL P iast44.
N ależy rów nież w skazać na dość silne m om enty a n ty in te lig e n c k ie i antyob szarnicze. an im u jąc uczestnik ó w zgrom adzeń przedw yb orczych, zw łaszcza o rganizow anych przez PSL W y zw o lenie4*.
3* M. M a l i n o w s k i , W o b e c b l i s k i c h w y b o r ó w d o r a d g m i n n y c h , „ W y z w o le nie" 1927, nr 22. 4" C A КС PZPR, AM 1749/3, k. 107— 108, S p r a w . s y t . z U V I 1027. łl G ł o s у w si, „ W y zw o len ie " 1927, nr 4. « C A КС PZPR, AM 1749/3, k. 108, S p r a w . s y t. z U V I 1927. ° I b i d e m , k. 278, S p r a w . s y t . z 9 V I I 1927. I b i d e m , k. 109, S p r a w . s y t . z 11 V I 1927.
45 Np. w gm. R am utkow o pow . p ło c k ie g o ch ło p i z o rg a n izo w a n i przez PSL W y z w o le n ie odrzucili p ro p o zy cję z a s tę p c y sta ro sty p o w ia to w e g o , k tó ry „próbow ał k o n ie cz n ie w sa d zić na rad n ych d w ó ch obszarników ". G ł o s y w s i , „ W y zw o len ie" 1927, nr 4,- w pow . tom aszow sko>-lubelskim a k c ję przed w y b o rczą S tro n n ictw a C h ło p sk ie g o z p o w o d zen iem prow ad ził J ó zef K arw an, k tó ry „ ob jeżd żał w s z y s tk ie rady gm in n e — i w s ze lk im i sp osob am i starał s ię w p ły n ą ć na w y b o r c ó w ab y ci n ie w y b ie r a li do rad g m in n y ch in te lig e n tó w " . C A КС PZPR, AM 1749/3, k. 249, S p r a w . s y t . z 18 V I I 1927; w gm. O lk u sk o -S ie w ier sk a i Ł agisza pow . b ę d z iń sk ieg o bardzo czy n n i w ak cji w y borczej d u ch o w n i i n a u c z y c ie le n ie m ieli p o w o d z en ia na zeb ra n ia ch g m in n y ch . W A P K ielce, W yd z. Bezp., sy g n . 2643, nlb. S p r a w . s y t . s t a r o s t y b ę d z i ń s k i e g o z U V I I 1927.
T a b e l a 1
W p ły w y stro n n ictw lu d o w y c h w rad ach g m in n y ch sz e śc iu w o je w ó d z tw po w y b o ra c h w 1927 r.*a W o je w ó d z tw o P o d zia ł m an d a tó w PSL PSL P ia st W y z w o le n ie S tron n ic tw o C h łop sk ie str o n n ictw a lu d o w e łą cz n ie p o z o sta łe u g ru p o w a nia p o li ty c zn e b ez p artyjn i og ó łem B ia ło sto ck ie 198 155 123 476 286 u 596 1 358 K ie lec k ie 861 614 515 1 990 960 1 188 4 138 L u b elsk ie 205 317 257 779 477 412 1 668 Łódzkie 418 647 129 1 194 546 456 2 196 K ra k o w sk ie . 4 158 475 937 5 570 2 492 476 8 538 W ile ń s k ie 55 44 7 106 470 475 1 051 w % B ia ło sto ck ie 14,6 11,3 9,1 35,0 21,1 43,9 100,0 K ie lec k ie 20,8 14,7 12,4 48,1 23,2 28,7 100,0 L u b elsk ie 12,3 19,0 15,4 46,7 28,6 24,7 100,0 Ł ódzkie 19,1 29,6 5,8 54,5 24,9 20,6 100,0 K ra k o w sk ie 48,6 5,6 11,0 65,2 29,2 5,6 100,0 W ile ń s k ie 5,2 4,2 0,7 10,1 44,7 45,2 100,0
Z estaw ien ie n iek o m p le tn y c h danych o w y n ik ach w yborów do rad gm innych zaw arto w tab. 1.
T rzy stro n n ictw a ludow e: PSL Piast, PSL W y zw o len ie i S tro n n ict w o C hłopskie u zysk ały , biorąc łącznie, p rzew agę bezw zględną w r a dach gm innych w oj. k rak o w sk ie g o dzięki d om inującej p o zy cji PSL Piast i woj. łódzkiego, gdzie sam orząd gm inny złożony b y ł z w ię k szości w yzw oleniow o-piastow cow ej. W K ieleckiem i Lubelskiem ludow cy stanow ili niem al p ołow ę członków ra d gm innych, w B iałostockiem co trzeci ra d n y b ył ludow cem , na W ileń szczy źnie — co d z ie siąty . W ty c h czterech w ojew ód ztw ach n ajw ięcej radn ych -ludow có w re k ru tow ało się z PSL Piast, n astęp n ie z W yzw olenia, n ajm n iej ze S tro n nictw a C hłopskiego. W skali całego p a ń stw a n a jw y ż sz y udział w śród polityczn ie z d e k laro w an y ch członków ra d gm innych — ja k w y nik a z u sta le ń A. Łuczaka — m iało PSL P iast — 18,9%, PSL W yzw olenie m iało 10,2%, a S tro n n ictw o C hłopskie 8,7% . N a te re n ie Polski Środ kow ej przew aga n ależała do PSL W y zw o lenie (18%). W p ły w y PSL Piast oblicza się tu ta j na 16% w śró d rad n ych , a S tro n n ictw a C h ło p sk ie
go n a 10%. N asuw a się w ięc sp o strzeżenie, że K rako w skie i Łódzkie o raz K ieleckie i L ubelskie, a w ięc M ałopolska zach o d n ia i Polska środ kow a, tw o rz y ły silne o śro d k i ru ch u ludow ego. T rudno jed n ak że w y c ią g ać d alej idące w n io sk i o sk ali w p ły w ó w po lity czn y ch trz e c h om aw ianych stro n n ic tw lu d o w y c h w o p a rc iu o w y n ik i w y b o ró w gm in nych; u czestniczy ła w nich ty lk o średn io b io rąc trz e cia część u p ra w n io n y ch do głosow ania m ieszk ań có w w si. Była to jed n ak że m niejszo ść n a jb a rd z ie j a k ty w n a pod w zględem sp o łeczno-politycznym i w po w aż nym sto p n iu zw iązana z ru ch em ludow ym .
M imo iż w o cen ie w y b o ró w Ikażde stro n n ictw o ludow e pod k reślało sw ój su k c es W yborczy i pom niejszało w y niki u z y sk an e przez s tro n nictw o k o n k u ren c y jn e, to n a le ż y stw ierd zić w y soki udział członków i zw olenników PSL P iast w now o w y b ra n y c h rad a c h gm innych.
M ając na uw ad ze s k ru p u la tn ą analizę su k c e su w y b o rczeg o Piasta, dok o n an ą przez J. R. Szaflika i A. Ł uczaka47, n ależy p a n a d to s tw ie r dzić p rzy w ró c e n ie w pły w ó w i a u to ry te tu p o lity czn eg o stro n n ictw a w śró d ch ło p ó w całeg o niem al k ra ju . In te n sy w n a p rac a o rg an izacy jn a w te re n ie , jak ie j w .rok od zam ach u m ajow eg o dokonało stro n n ictw o pod k ierunkiem W . W itosa, p rzy nio sła rezu ltaty . Stan w p ływ ó w Piasta w now o w y b ra n y c h ra d a c h gm innych nie sp a d ł w p o ró w n a n iu do rad u b iegłej k a d e n c ji43, w o d ró żn ien iu od k lęsk i p olity czn ej i s tra t o rg a n iza c y jn y c h tego s tro n n ic tw a w ok resie „m ajow y m ’'. N ie po pełnim y om yłki jeśli p rz y to c zy m y słow a W> W itosa, k tó ry w dośw iadczeniach z kam panii o rg an iz ac y jn e j stro n n ictw a p ro w adzonej od je sie n i 1926 r. zapisał: „m iałem się m ożność p rze k o n a ć naocznie że w b re w tem u co głoszono, daw ne sy m p atie ta k do stro n n ictw a ja k i do m nie n iew iele się zm ien iły ”49. Dla PSL W y zw o lenie w y b o ry sam o rząd o w e rów nież zakoń czy ły się sukcesem , zw łaszcza gdy w ziąć p o d uw ag ę s tr a ty o rg a n iza c y jn e spow odow ane Tozłamem S tran n ictw a C h łopsk iego 50. Dla S tron n ictw a C hłopskiego w y n ik i w y b o ró w z 1927 r. m ożna o k reślić, n ie z a leżnie od sukcesów lo kalny ch , jak o m iern e. N ie zdołało ono w y robić sobie znaczniejszej p ozycji w sam orządzie gm innym , m imo iż w
nie-47 Ib id e m , s. 194— 196.
4* Ib id e m , por. tab. 8, 13, 20, 23, 27.
4* W . W i t o s , M o je w s p o m n ie n ia , t. 3, P aryż 1965, s. 144.
so A. B o g u s ł a w s k i o c e n ia ją c w y b o r y sa m o rzą d o w e p isa ł, że w w y b o ra ch do rad g m in n y ch PSL W y z w o le n ie ,,o d n io sło su k c es s z c z e g ó ln ie w b [y łej] K on gre só w c e . K rak anie Str[cVmictwa] C h ło p sk ie g o i P iasta, że W y z w o le n ia po rozłam ach już n ie ma na w s i o k a za ło s ię fa łsz y w e" , (W s p o m n ie n ia , t. 4, s. 540 — m a sz y n o p is w A rch iw u m Z akład u H isto rii Ruchu L u d ow ego p rzy N K ZSL).
k tó ry c h p o w iatach p rze jęło do sw ej o rg an iz ac ji zespoły rad n y ch z PSL W y zw olen ie51.
N ależy rów n ież p o d k reślić , że w rad a c h gm innych u trz y m y w a ła się sp o ra g ru p a zw olenników en d e cji; w p ro w ad ził ich rów n ież o bóz rz ą dow y. Je d n ak ż e w sum ie zw olennicy p ro g ra m u ludow ego tw o rzy li pod staw o w y trzon rad gm innych. M ożna w ięc p rz y ją ć , że w d z ia łaln o ś ci sam orządow ej ły c h rad w iele d okonało się z ud ziałem ludow ców . P rzedstaw ienie rozm iarów teg o udziału, o g raniczo ne p rzek azam i źró d łow ym i, przekracza nasze m ożliw ości badaw cze.
2. K A M P A N IA W Y B O R C Z A 1930 r.
D rugie spośród o m aw ian y ch w y b o ry d o ra d gm innych w 1930 r. p rzeprow ad zone b y ły na te re n a c h b yłeg o zabo ru ro sy jsk ie g o i ty lk o w ty ch gm inach, gdzie k a d e n cja p o p rzed n ich ra d k o ń c z y ła s ię z dniem 31 p aźd ziern ik a52.
W śró d p rzyw ódcó w ch łopskich, p o p rz y k re j w sk u tk a c h dla sp ra w y ru ch u ludow ego stra c ie w pływ ów po lity czn y ch stro n n ictw lu dow ych w ru ch u m łodzieżow ym i w k ó łk ach ro ln iczy ch 53, zw yciężały tym ra zem gło sy zw olenników w spólnego działania celem o b ro n y d o ty ch c z a sow ych p o z y c ji w rad a c h gm innych. W k w ietn iu 1930 r. osiągn ięto po rozum ienie i rolę k o o rd y n ato ra akcji w y b o rczej trz e c h stro n n ictw p rz e jęła K om isja Porozum iew aw cza S tro n n ictw Ludow ych51. W odezw ie p rzed w y b o rczej K om isja w ezw ała ch ło p ó w do uczestn ictw a „zjedno- - czonym fro n te m ” w zgrom adzeniach gm innych i opanow ania rad 53. S ta
51 N p. sta ro sta k r a sn o sta w s k i o c e n ia ją c w y n ik i w y b o ró w sa m o rzą d o w y ch w p o w i e c i e z a n o to w a ł, że c z ło n k o w ie rad g m in n y c h n a le ż ą c y do S tro n n ictw a C h ło p sk ie g o „są to d a w n iejsi w y z w o le ń c y , k tó ry ch po p rzejściu p o sła [S.] W ro n y do S tro n n ictw a [C h ło p sk ieg o ! p r z y d z i e l a [podkr. autora] do te g o ż stron n ictw a" . W A P Lublin, Star. P ow . K ra sn y sta w sk ie , sy g n . 39, s. 37, S p r a w . s y t . s t a r o s t y k r a s n y s t a w s k i e g o z 2 6 1 1927. 52 S p r a w y s a m o r z ą d o w e , „ W y zw o len ie " 1930, nr 15. 53 Por.: J. S o c h a , P o w s t a n i e ZM W „ W i c i ” w ś w i e t l e p o l i t y k i s t r o n n i c t w l u d o w y c h , „W ieś w sp ó łczesn a " 1975, nr 1, s. 145— 147; i d e m , A k t y w n o ś ć p o l i t y c z n a i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z a s t r o n n i c t w l u d o w y c h (PSL P ia s t , P S L W y z w o l e n i e , S t r o n n i c t w o C h ł o p s k i e ) w l a t a c h 1926— 1931, 1973, s. 288— 301, m a sz y n o p is Bibl. U niw . Ł ódzkiego.
54 S zerzej o p o w sta n iu i d z ia ła ln o śc i K om isji P o ro zu m iew a w czej S tro n n ictw Lu d o w y ch , zob.: A. W i ę z i k o w a , Z j e d n o c z e n i e s t r o n n i c t w l u d o w y c h w 1931 r o k u , „ W ieś w sp ó łcz e sn a " 1959, nr 6, s. 99.
55 Z j e d n o c z o n y I r o n t l u d o w y s t r o n n i c t w : P SL W y z w o l e n i e , S t r o n n i c t w a C h ł o p s k i e
g o i PSL P i a s t , D o L ud u W i e j s k i e g o , „ W y zw o len ie" 1930, nr 28; Z j e d n o c z o n y F r o n t L u d o w y , „G azeta C hłop ska" 1930, nr 23.
now isko Kom isji zaap ro b o w ały k lu b y p a rla m e n ta rn e trzech stro n n ic tw 80. W k ró tc e op raco w ano p rz e p isy w yk o n aw cze d o odezw y w form ie ins tru k c ji zale c ają c ej u tw o rze n ie w k a ż d e j gm inie Ludow ego K om itetu W y borczego, złożonego z p rzed staw icieli trzech stro n n ictw . K om itet ten, poro zu m iaw szy się z w y b o rcam i, p o w in ien u sta lić listy k a n d y d a tów d o ra d y gm innej n a stan o w isk o w ó jta i jeg o zastępcy®7.
P orozum ienie stro n n ictw lu dow ych na szczeblu w ładz c e n traln y c h . w celach w y b o rc z y ch z zadow oleniem zostało p rz y ję te w te re n ie 58. W czerw cu doszło jed n ak że do n iep o ro zum ień w obozie stro n n ictw lu d o w y ch w sp raw ie zjazd u Z w iązku Gm in W iejsk ich . Z w iązek ten, d ziałający na o b szarze Polski śro d k o w ej i w schodniej, po p rzew rocie m ajo w ym po d p o rząd k o w an y został sa n ac ji59. M ając na celu o p an o w a n ie je g o w ładz, p rz e d zjazdem w yznaczonym na 2 i 3 c z erw c a k ie ro w n ictw a trzech stro n n ictw u staliły w sp ó ln ą ta k ty k ę d ziałania. Jed n ak ż e ju ż w to k u o b rad zjazd u p rze d staw ic iele S tronnictw a C hłopskiego z Jan em Zalew skim i A ndrzejem C zapskim na czele o d stą p ili od p rz y ję te j ta k ty k i i poro zu m ieli się z p rzedstaw icielam i sa n ac ji. W te n sp o sób zapew nili sobie m an d aty w Radzie Z w iązku80. O d stęp stw o g ru p y d eleg ató w S tro n n ictw a C hłopskiego na zjeździe w p ły n ęło n ie k o rz y st nie n a w sp ó łd ziałanie w y b o rcze trzech stro n n ic tw w tere n ie . M imo to k am p an ię w y b o rczą cechow ało znaczne osłab ienie lub w ręcz zan iech a nie ry w a liz ac ji po m iędzy stro n n ictw am i ludow ym i.
P rzebieg kam panii w y b o rczej w sk azu je, że w y siłk i san acji, zm ie rzające do o g ran iczenia i w y elim in o w ania o p o zycji lu d ow ej ze składu rad gm innych n o w ej k a d e n c ji, n ie w y trą c iły stro n n ictw o m ludow ym in ic ja ty w y . W re jo n a c h siln iejszy ch sw y c h w p ływ ów stro n n ictw a lu dow e n ie pozw oliły zepchnąć s ię do p o z y c ji o b ro n n y ch i pro w adziły a k cję ofensyw ną. U w agę w ładz a d m in istra c y jn y ch zw racało PSL W y z w olenie, k tó re prow adziło n a jsiln ie j k am panię w y b o rczą o rg an izując licznie zjazdy p ow iatow e, zeb ran ia ikół w iejsk ich i k o m itetó w gm in nych. W ięcej niż zw ykle o rganizow ano w ieców i zgrom adzeń p o se ls kich stro n n ictw a 61. W y razem z ain tereso w an ia PSL W yzw olenie w
ybo-"c R e z o lu c je K lu b ó w P a r la m e n ta r n y c h P o ls k ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o P iast, P o ls k ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o W y z w o l e n i e , S tr o n n ic tw a C h ło p s k ie g o , W a r s z a w a 10 ma4 1930 r. [w:] M a te r ia ły ź r ó d ło w e d o h is to r ii p o ls k ie g o m c h u lu d o w e g o , t. 2,
1918— 1931, W a rsza w a 1967, 6. 3G4.
Z je d n o c z o n y F ro n t L u d o w y , „G azeta C h ło p sk a ” 1930, nr 23.
5» O b r a d y Z a rzą d u O k r ę g o w e g o P SL P ia st", „Piast" 1930, nr 15; Z ja z d p o w ia to w y PSL P iast w K ra k o w ie, „Piast" 1930, nr 18; Z ze b r a ń p o sła P ie n ią ż k a , „Piast" 1930, nr 21; I m p o n u ją c e z g r o m a d z e n ie c h ło p ó w w J a r o s ła w c u , „G azeta C h łop sk a", nr 23.
Le B a c z n o ść R a d y G m in n e , „G azeta C h łop sk a" 1930, nr 23.
co P od s ą d u c z c iw e j o p in ii c h ło p s k ie j, „ W y z w o len ie " 1930, nr 24. 61 N ie c o od m ien n y p o g lą d r ep re ze n tu je Ł u c z a k , o p . c it., s. 208,
ram i do rad gm innych, ja k i w ogóle sp raw am i sam orządo w ym i, było organizow anie pod p a tro n a te m W y d ziału S am orządow ego w Z arządzie G łów nym licznych k u rsó w i zjazdów d ziałaczy sam o rząd o w y ch s tro n nictw a. O bok W y zw o len ia in te n sy w n ą a k c ję w y b o rczą p ro w ad ziło S tronnictw o C h ło p sk ie82. S tosunkow o m ałą ak ty w n o ść w y b o rczą w y k a zyw ało n ato m iast PSL Piast.
A kcja w y b o rcza stro n n ictw lu dow ych to czy ła się w atm osferze w a l ki polity cznej z siłam i obozu rządow ego. S ta ro sto w ie p o w iato w i s ta ra li się taik p o k iero w ać w yboram i, by uniem ożliw ić w y b ó r ludow ców . G dy im się to nie u d aw ało , ingerow ali w d ziałaln o ść lub w p ro st ro zw iązy wali opanow ane przez ludow ców „n iep o k o rn e ra d y g m inne".
Pełne u sta le n ie w y n ik ó w w y b o ró w do ra d gm innych je s t tru d n e . F rag m en tary czn e dane, jakim i dy sp on u jem y , w sk a z u ją n a sp a d ek licz by p iasto w có w w rad ach . W Lubelskiem np. w śró d 285 rad n y c h w 24 gm inach n a te re n ie k ilk u p o w iató w w y b ra n o ich zaledw ie sie d m iu ’, co stanow iło 2,5%. W p o ró w n an iu do sk ład u rad p o p rze d n iej k ad en cji spadek był pięcio k ro tn y . Dla tere n ó w K ielecczyzny znam y w y n ik i w y borów w dw óch p o w iatach — w m iech o w sk im i opatow skim . W m ie chow skim liczba 'radnych gm innych z Piasta sp a d ła z 38,0% d o 8,1% , w opatow skim z 19,2% d o 23% 63. Z te re n u w oj. łódzkiego d y sp o n u je m y w yn ik am i w y b o ró w ty lk o w pow . w ieluńskim . W śró d 240 rad n y c h w y b ra n y c h w 20 gm inach p o w ia tu p iastow cam i b y ło 35, ti. 14,6%. W u b ieg łej k a d e n cji b y ło ich 83, tj. 31,4% w śró d 264 ra d n y c h z 22 gm in pow iatu . S p ad ek d w u k ro tn y 64. W y n ik ten n a le ż y u zn ać za k lę skę w ybo rczą Piasta, zw łaszcza gdy w eźm iem y pod uw ag ę fakt, że W ielu ń sk ie było n a jle p ie j o p an o w an y m p rze z to stro n n ictw o pow iatem w ojew ództw a.
сг C A M S W U W W a rsza w sk i, sy g n . 209, t. 6, k: 37, S p r a w . s y t . z 10 V I 1930; U W K ieleck i, sy g n . 205, t. 32a, k. 3, S p r a w , s t a r o s t y o p a t o w s k i e g o z 12 V 1930; k. 5, S p r a w , s t a r o s t y z a w i e r c i a ń s k i e g o z 16 V I 1930; U W K rak ow sk i, sy g n . 218, t. 22b, k. 28, d ok u m en t b ez n a z w y i d a ta cji [1930 r. ?]. Trafną o c e n ę sa m o rzą d o w ej a k cji w y b o rc ze j PSL W y z w o le n ie d a je sta r o sta r a d zy m iń sk i, k tó r y pisał: „D aje s ię z a u w a ż y ć p la n o w ą pracę S tro n n ictw a [PSL W y z w o le n ie — przyp. autora] p ro w a d zo ną p rzez p o sła N o sk a . S y ste m a ty c z n ie o d w ie d z a on w s ie i p row ad zi pracfj o rg a n i z a cy jn ą tam przed e w szy stk im , g d z ie sp o d z ie w a n e są w y b o r y w ó jta lub ra d y gm in nej. S k u tk iem teg o n a le ż y p r z ew id y w a ć o p a n o w a n ie przez W y z w o le n ie za rzą d ó w gm in, g d z ie w k ró tc e m ają b y ć p rzep ro w a d zo n e w y b o ry . C A M S W U W W a rsza w sk i, sy g n . 209, t. 5, k. 436, S p r a w . s y t . z 1 V I 1930.
M C A M S W D ep. P olit., sy g n . 202, t. 15, k. 26, P o li t . K o m . Inf. n r 4 z a 1— 31 III 1931; U W W a rsza w sk i, sy g n . 209, t. 6, k. 291, S p r a w . s y t . z 10 V 1930; U W L ub elski, sy g n . 227, t. 36, k. 149, S p r a w , w o j e w o d y l u b e l s k i e g o z 2 I V 1930.
64 O b liczo n o w g d a n y ch w p r a c y S z a f l i k a , op. c it., s. 279, tabl. 11 ; s. 288, tabl. 16; s. 298, tabl. 20.
PSL W yzw o lenie w zm ocniło sw ó j s ta n p o siad an ia w rad a c h gm in n y c h w oj. lubelskiego. W p o d a n e j liczbie gm in w y b ra n o 64 członków lub zw olenników te g o stro n n ictw a. Stanow i to 22,5% ogółu rad ny ch i w p o ró w n a n iu do u b ieg łe j k a d e n cji d a je w zrost o 3,5%. N ie zdołało nato m iast W y zw olen ie u trzy m ać s ta n u p o siadania w pow iatach m ie chow skim i opatow skim . W p ierw szy m zw o lennicy tego stro n n ictw a stan o w ili 6,7%, a w drugim 21,2% zespołu radnych. B ardziej pom yślno dla W y zw olen ia m ogły b yć w y b o ry w dw óch d alszych pow iatach K ie lecczy zn y — w sandom ierskim i kozienickim , gdzie m iejscow i d ziała cze s tro n n ic tw a w y k azy w ali znaczną in w en cję w opanow yw an iu ciał sam o rząd o w y ch 85. P ew ne su k c e sy m ogło to stro n n ictw o osiąg n ąć ró w nież w pow. radzym ińskim i w sp ó ln ie ze Stron nictw em C hłopskim w k ilk u in n ych pow iatach w oj. warszawskiego®8. W pow. w ieluń sk im W y zw olenie zachow ało sta n p o sia d a n ia w p ro w a d z a ją c do rad 20 sw o ich zw olenników . Stanow iło to 8,3%.
S tro nn ictw o C hłopskie u z y sk ało pom yślne w y n ik i w w y b o rach do ra d gm in n y ch n a te re n ie Lubelszczyzny, w p ro w ad zając do rad 58 sw o ich zw olenników . Stanow iło to 20,3% u w zględnionego zespołu 285 ra d n y ch . W p o ró w n a n iu do po p rzedn ich w y b o ró w o d se te k ten był w y ż szy o 1,3%. Do n a jle p ie j o p an ow an y ch przez S tronnictw o C hłopskie n ależały ra d y gm inne w pow . k rasn y staw sk im , uw ażanym n ad al za r e jo n d o m in u jących w pływ ó w S. W ro n y i jeg o zw olenników . O p an o w a li oni w tak im sto p n iu sam orząd i u rzę d y gm inne, że w U rzędzie W o jew ódzkim p rzy p isy w a n o im sp e łn ie n ie funkcji instan cji p a rty jn y c h S tro n n ictw a87. D rugim po w iatem Lubelszczyzny, gdzie S tronnictw o C hłopskie odnio sło su k c es w y b o rczy b y ł zam ojski88. W 5 gm inach po w iatu, dla k tó ry c h znam y w yniki g ło so w an ia89, S tronnictw o w p ro w a dziło do ra d 37 sw oich zw olenników , tj. 51,4% ogólnej liczby 72 człon kó w ty ch rad. Je śli do te g o doliczym y 6 rad n y c h z PSL W yzw olenie, to stw ierdzim y , że lu d ow cy łącznie stanow ili tam 43-osobcw ą (59,7%) g ru p ę rad n y c h i u zyskali d e c y d u ją c ą przew agę n a d obozem rządow ym . Do BBWR n ależało ty lk o 7 rad n y c h (9,7%) u w zględnionych gmin. En dekam i by ło ty lk o 3, tj. 4,2% rad n y ch . Bez przynależności p a rty jn e j o k reślo n o 13, tj. 18% rad nych .
cs P o w ia to w e A rch iw u m P a ń stw o w e w Sierad zu (dalej PAP Sierad z), S ta ro stw o P ow . W ie lu ń sk ie , sy g n . 186, nlb. 68 C A M S W , U W K ieleck i, sy g n . 205, t. 53, k. 1, 17. " C A M S W , U W W a rsza w sk i, sy g n . 209, t. 6; S p ra w . s y t. i 10 V I 1930. ce PAP Sierad z, S ta ro stw o P ow . W ie lu ń sk ie , sy g n . 186, nlb. “ C A M S W , U W L ub elski, sy g n . 227, t. 136, k. 150, 156, S p ra w , w o j e w o d y lu b e ls k ie g o z 2 I V 1930.
W p ły w y S tro n nictw a C h ło p sk iego w z ro sły ró w nież w now o w y b ra n y ch rad ach gm innych n a te re n ie o m aw ian y ch p o w ia tó w K ielecczyz ny. W pow. m iechow skim d o S tro n n ictw a C hłopskiego n ale ż a ło 17, tj. 24,3%, a w o p ato w sk im 31, tj. 23,7% rad n y ch . W p oró w n an iu do p o p rzednich w y b o ró w o b serw u jem y w zro st o 2,3% w m iechow skim , a o 10,4% w o patow skim . S tan p o sia d a n ia S tro n n ictw a C hłopskiego zw iększył się ró w n ież o 8,1% w ja d a c h gm innych pow. w ielu ńsk ieg o .
P rzed staw io n e d a n e o sta n ie w p ły w ó w .p o lityczn ych stro n n ic tw lu dow ych u z y sk an e w w y b o rach do rad gm innych w 1930 r. są niep ełn e i nie m ogą stan o w ić p o d staw y do w y c ią g an ia o g ó ln y ch w niosków . M i m o sw ej frag m entaryczn o ści, w sk azu ją n a sp a d ek udziału zw olenni ków PSL Piast w now o w y b ra n y c h rad a c h . PSL P iast n ie p o tra fiło ob ro n ić sw ych p o zy cji u z y sk an y ch w rad ach p o p rzed n iej k a d e n cji. U stę pow ało m iejsca zw olennikom obozu rządow ego. PSL W yzw o len ie i S tron nictw o C hłopskie n ato m ia st zach o w ały z niew ielkim u szczerb kiem (a n a w e t w zm ocniły) sw o ją p ozy cję w rad a c h gm innych i rek o m p en so w ały częściow o u tra tę p o zy cji obozu ludow ego p oniesioną przez Piasta.
I n sty tu t H isto rii Z ak ład H istorii P o lsk i N o w o ż y tn e j Я н у ш C o x a Н А Р О Д Н Ы Е Г Р У П П И Р О В К И В С А М О У П РА В Л Е Н Н Ы Х ВЫ Б О РА Х В ГМ И НН Ы Е СОВЕТЫ В 1927 И 1930 г.' И З И С С Л Е Д О В А Н И И О БЩ ЕС ТВЕН Н О - -П О Л И Т И Ч Е С К О й АКТИ ВН ОС ТИ Н А Р О Д Н О Г О Д В И Ж Е Н И Я И збирательная кампания в тминные советы в 1927 г. активизировала основную часть деревни. Число ж ителей сельских гмин, имеющих право голосования, невоз м ож но вычислить в целом. Оно было дифференцировано территориально и региональ но, составляло от нескольких д о нескольких десятков процентов. В избирательной деятельности проявлялась политическая и внеполитическая мотивация. Н ародны е группировки: Польская Н ародная Группировка „Пиаст", Польская Н ародная Группи ровка „Вызволеие" и Крестьянская Группировка, с одной стороны соперничали м еж д у собой в борьбе за кажды й голос крестьянского населения и влияние в тминных советах, а с другой стороны с правительственными силами и силами Н ародной Д е мократии (эндеции). Избирательная деятельность народных группировок носила организованный х а рактер и представляла собой одну из важнейш их форм их деятельности на сельской
территории. Результаты голосования в глинные- советы в 1927 г. показали 'п р ево сходство народного движ ения (П Н Г „Пиаст", П Н Г „Вызволене" и Крестьянская Группировка) в гмиииых правлениях краковского воеводства (62% голосов) и ло- дзинского (54,5% ), немного меньше в келецком воеводстве (48,1% ) и любельском (46,7% ). В 1930 г. выборы муниципалитета в гминные советы, проходящ ие в атмосфере заостряю щ ейся правительственной диктатуры, показали только незначительный спад влияния П Н Г „Пиаст" и сохранение влияния, сущ ествую щ их до настоящ его времени П Н Г „Вызволене" и Крестьянской Группировки.
!["Notatnik sceptyka : fakty i fantazje", Ryszard Chrzanowski, Warszawa 2014 : [recenzja]]()