Naturalne i kulturowe uwarunkowania projektowanego ogrodu botanicznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Wiesława Gadomska, Krystyna

Kleszewska, Mariusz Antolak

Naturalne i kulturowe

uwarunkowania projektowanego

ogrodu botanicznego Uniwersytetu

Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Humanistyka i Przyrodoznawstwo 21, 385-398

Wiesława Gadomska

Krystyna Kuszewska

Mariusz Antolak

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Warmia and Mazury University w Olsztynie in Olsztyn

NATURALNE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA

PROJEKTOWANEGO OGRODU BOTANICZNEGO

UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

W OLSZTYNIE

Natural and Cultural Conditioning of the Planned

Botanical Garden of the University of Warmia

and Mazury in Olsztyn

S ł o w a k l u c z o w e : ogród botaniczny, Olsz­ tyn, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

S t r e s z c z e n i e

Idea p o w sta n ia ogrod u b o ta n iczn eg o w Olsztynie sięga lat 60. X X wieku. W 2014 r. powstała koncepcja urbanistyczno-architekto­ niczna projektowanego ogrodu botanicznego na terenie wykorzystywanym w przeszłości jako poligon wojskowy, położonym w odległości 2,5 km od ścisłego centrum miasta. Zrealizowany ogród stałby się w skali Olsztyna największym obszarem zieleni urządzonej, znacznie przekra­ czającym pow ierzchnię olsztyńskiego Parku Centralnego oraz parków dzielnicowych i osie­ dlow ych. W koncepcji zaplanowane zostały m.in. następujące strefy: kolekcje botaniczne, ogrody historyczne, ogród przyrodoleczniczy przylegający do rehabilitacyjnego centrum, ogrody sensoryczne, kolekcje roślin leczniczych i użytkowych. Wokół wewnętrznego zbiornika wodnego oraz wzdłuż linii brzegowej Jeziora

K e y w o r d s : botanical garden, Olsztyn, U ni­ versity o f Warmia and Mazury.

A b s t r a c t

The idea o f placing a botanical garden in Olsztyn originated in the 1960s. In 2014, there was a plan to locate the garden in the area lo­ cated 2.5 km from the city centre, on the for­ mer military training grounds. Such a garden would be the biggest “green” complex in Olsz­ tyn, with its total area surpassing O lsztyn’s Central Park and other district parks. According to the plan, following zones w ill be placed: bo­ tanical collections, historical gardens, natural healing garden w hich w ould be adjacent to a rehabilitation centre, sensory gardens, collec­ tions o f medicinal and utility plants. Around the inner reservoir and along the coastline o f Kor- towskie Lake, there w ill be jetties and collec­ tions o f hydrophytes. In the planned cubatural objects, a neutral architecture was suggested - transparent in the context o f scenery and

Kortowskiego powstałyby pomosty i kolekcje blending in the garden space with an appropria- hydrofitów. W zaprojektowanych obiektach ku- te scale, proportions and materials.

baturowych zaproponowano rozwiązania neu­ tralnej, transparentnej w stosunku do otaczają­ cego kontekstu krajobrazowego architektury, wpisującej się w przestrzeń ogrodu odpowied­ nią skalą, proporcjami oraz rozwiązaniami ma­ teriałowymi.

Wprowadzenie

Ostatnie badania dowodzą, że populacja ludzi osiągnęła liczebność określo­

n ą na m aksym alną pojemność Ziemi około 1978 r. W 1999 r. było nas ju ż 6 m i­

liardów i tym samym Homo sapiens przekroczył biomasę jakiegokolw iek gatun­

ku dużych zw ierząt lądow ych, k tó ry k iedykolw iek zam ieszkiw ał Ziem ię.

„Pojemność” biosfery jest ograniczona i zdolność do utrzymywania przy życiu

naszego gatunku dobiega kresu. W przeciwieństwie do innych planet Układu Sło­

necznego Ziemia nie znajduje się w stanie fizycznej równowagi. Specyficzne

warunki, w których może rozwijać się życie, powstają dzięki niesłychanie zło­

żonej warstwie organizmów żywych, a ich współistnienie określają wrażliwe na

zakłócenia cykle obiegu energii i materii organicznej1. Każdy gatunek m a swoje

miejsce w świecie, jego genom jest częścią ekosystemu, zaś historia liczy często

kilka milionów lat, z czego wynika, iż jest zbyt złożony i starożytny, by beztro­

sko być świadkiem jego wymarcia. Żeby czuć się zarządcą tego świata, trzeba

go poznać.

Szkody, jakie ludzkość wyrządza sama sobie, są wynikiem niewiedzy i lek­

komyślności. Krótkowzroczne działania w ynikają z przeświadczenia, że człowiek

podporządkował sobie środowisko. Tymczasem wciąż jeszcze jesteśm y zależni

od stanu zasobów środowiska: powietrza, którym oddychamy, wody, którą pije­

m y i produkcji żywności. Nasza pomyślna przyszłość zależy od tego, czy nastą­

pi radykalna zmiana w postrzeganiu relacji człowiek-środowisko2. Jednostkami

od lat działającymi na rzecz zachowania różnorodności biologicznej i jednocze­

śnie prowadzącymi nieustanną edukację są ogrody botaniczne. Zgodnie z defini­

cją Botanic Gardens Conservation International, za ogród botaniczny uznaje się

instytucję posiadającą udokum entowaną kolekcję żywych roślin do celów badań

naukowych, ochrony gatunków, ich ekspozycji i edukacji. Rośliny powinny być

oznaczone taksonomicznie, a ich pochodzenie znane. Powinna być prowadzona

dokumentacja wzrostu i rozwoju roślin, która udostępniana jest innym tego typu

1 E. O. Wilson, Przyszłość życia, Zysk i S-ka, Poznań 2003.

2 A. S. Pullin, B iologiczne p o d sta w y ochrony przyrody, Wyd. Naukowe PAN, Warszawa

jednostkom. W polskim prawodawstwie definicja ogrodu botanicznego zawarta

jest w ustawie o ochronie przyrody3. W myśl art. 5 pkt 10 jest to urządzony

i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjo­

nalnie z nim związanymi, będący miejscem ochrony ex situ, uprawy roślin róż­

nych stref klimatycznych i siedlisk, uprawy roślin określonego gatunku oraz pro­

wadzenia badań naukowych i edukacji.

W 2002 r. w Polsce znajdowało się 31 instytucji, które zaliczono do ogro­

dów botanicznych4, w 2015 r. jest ich 33, a wśród nich figuruje Leśne Arbore­

tum Warmii i M azur przy Nadleśnictwie Kudypy w okolicach Olsztyna, które

prowadzi kolekcje dendroflory. Od lat 60. ubiegłego wieku trw ają w Olsztynie

dyskusje nad utw orzeniem ogrodu botanicznego z praw dziw ego zdarzenia

i w 2014 r. powstała koncepcja projektowa urządzenia takiego obiektu. Artykuł

przedstawia złożone uwarunkowania naturalne i kulturowe związane z problema­

tyką powstania ogrodu botanicznego w Olsztynie.

Idea i geneza powstania ogrodu botanicznego

w Olsztynie

W całym regionie północno-wschodniej Polski nie ma ogrodu botanicznego

w pełnym wym iarze program owym . W spom niane Leśne A rboretum Warmii

i Mazur znajduje się około 6,5 km od centrum Olsztyna przy drodze wyjazdo­

wej z miasta w kierunku zachodnim, prowadzącej do Ostródy. Jest chętnie od­

wiedzane przez m ieszkańców i bywa celem wielu szkolnych wycieczek.

Organizowanie Leśnego Arboretum Warmii i M azur rozpoczęto w 1997 r.

przy pomocy Arboretum w Rogowie oraz Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody

Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Ogród zajmuje powierzchnię 15,69 ha.

Ze względu na brak w tej części kraju tego typu obiektów oraz niezbyt zróżni­

cowaną gatunkowo dendroflorę miasta Olsztyna5 bogate w gatunki arboretum

umożliwia poznanie i obserwacje niespotykanych powszechnie drzew, krzewów

i roślin zielnych. W 2004 r. arboretum zostało zgłoszone do międzynarodowej

instytucji Botanical Gardens Conservation International (BGCI), a w 2005 r. uzy­

skało zezwolenie na działalność z M inisterstwa Środowiska. W grudniu tego

roku Polskie Towarzystwo Leśne objęło arboretum patronatem naukowym .

W kwietniu 2012 r. otwarto nowy, piętrowy pawilon edukacyjny o powierzchni

3 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r., nr 151, poz. 1 2 2 0 z późn. zm.).

4 A. Lukasiewicz, J. Puchalski, Ogrody botaniczne w Polsce, ARW Arkadiusz Grzegorczyk

i Fundacja „Homeo et Planta”, Warszawa 2002.

5 P. Stypiński, D endroflora Olsztyna i j e j środowisko ekologiczne, „Rocznik Dendrologicz­

u ż y t k o w e j 2 6 4 m2 z s a lk ą w y k ła d o w ą , m u z e u m i p o m i e s z c z e n i a m i p o m o c n i c z y ­

m i, a p r z e d b u d y n k ie m p o w s t a ł d u ż y p a r k in g o r a z p la c d o ć w i c z e ń 6 .

M o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e z e w z g lę d u n a n ie s p r z y ja ją c e w a r u n k i k lim a t y c z n e p a ­ n u ją c e w o k o lic a c h O ls z ty n a , tj. k r ó t s z y o k r e s w e g e t a c y j n y , n iż s z e te m p e r a tu r y i m r o ź n e z im y , w ła ś n ie o g r ó d b o ta n ic z n y u m o ż liw ia łb y p o z n a w a n ie b o g a c tw a ś w ia ­ ta r o ś lin z in n y c h s t r e f k lim a ty c z n y c h . W p o z o s t a ły c h r e g io n a c h k raju ła tw ie j b o ­ w ie m h o d o w a ć i e k s p o n o w a ć o b c e g a tu n k i r o ś lin z e w z g lę d u n a sp r z y ja ją c e w a ­ ru n k i te r m ic z n e . T r u d n o śc i w u tr z y m a n iu o b c y c h g a tu n k ó w w s u r o w s z y m k lim a c ie w y n a g r a d z a ła b y s a ty sfa k c ja , ż e z w ie d z a j ą c y m a j ą s z a n s ę p o z n a ć c ie k a w e r o ś lin y w p o b lis k im o g r o d z ie b o ta n ic z n y m . M ie s z k a ń c y p ó łn o c n o - w s c h o d n ie g o r e g io n u P o ls k i s ą p o s z k o d o w a n i p o d w ó jn ie . P o p ie r w s z e - s u r o w y k lim a t o g r a n ic z a w y s t ę ­ p o w a n ie w ie lu g a tu n k ó w o b e c n y c h j u ż w centralnej i p o łu d n io w e j P o ls c e , p o d ru g ie - n a w e t w o g r o d z ie b o ta n ic z n y m n ie m o g ą ic h z o b a c z y ć , b o ta k ie g o o g r o d u n ie m a. I d e a p o w s t a n ia o g r o d u b o t a n i c z n e g o w O l s z t y n i e s ię g a la t 6 0 . X X w . i z w i ą ­ z a n a b y ła z ó w c z e s n y m i p r o p o z y c j a m i W o j e w ó d z k ie g o K o m it e t u O c h r o n y P r z y ­ ro d y . J e d n a k z e w z g l ę d u n a b r a k w o w y m c z a s ie o d p o w ie d n ie g o k lim a tu d la tej i n i c j a t y w y , p o n o w i o n o s t a r a n ia w r o k u 1 9 7 5 . R a d a O g r o d ó w B o t a n i c z n y c h 1 A r b o r e t ó w w P o ls c e p r z y K o m it e c ie B o t a n ic z n y m P A N z w r ó c ił a s i ę d o w ła d z w o j e w ó d z t w a , w s k a z u j ą c n a p o t r z e b ę z a ło ż e n i a w O l s z t y n i e o g r o d u b o t a n i c z n e ­ g o . J a k o p r o p o z y c j ę lo k a l iz a c j i w s k a z a n o te r e n n a d j e z i o r e m P o d k ó w k a , s i ę g a ­ j ą c y r z e k i Ł y n y i L a s u M ie j s k ie g o o p o w ie r z c h n i o k . 6 0 h a 7 . J u ż w ó w c z a s w s k a ­ z y w a n o n a p o w ią z a n ie p r z y s z łe g o o g r o d u b o t a n i c z n e g o z u c z e ln i ą - ó w c z e s n ą A k a d e m ią R o ln ic z o - T e c h n i c z n ą w O l s z t y n i e . W k o le j n y c h la t a c h k ilk u k r o tn ie p o d e j m o w a n o t e n te m a t, r o z p a tr y w a n o ta k ż e in n e lo k a liz a c j e . W 2 0 0 3 r. p o w o ­ ła n o z e s p ó ł 8, k tó r e g o z a d a n ie m b y ło w y p r a c o w a n ie k o n c e p c j i o g r o d u b o t a n i c z ­ n e g o , j e g o fo r m y o r g a n iz a c y jn o -p r a w n e j o r a z p o s z u k iw a n ie ź r ó d e ł fin a n s o w a n ia . P o w s t a ł w ó w c z a s p i e r w s z y z a r y s k o n c e p c j i p r o g r a m o w e j o g r o d u . W 2 0 0 9 r. t e m a t p o n o w n i e p o w r ó c i ł i p o w o ła n o K o m i s j ę d s. O r g a n iz a c ji O g r o d u B o t a n ic z n e g o U n iw e r s y t e t u W a r m iń s k o -M a z u r s k ie g o w O ls z t y n ie 9 . Z jej

6 J. Tumiłowicz, Cz. Hołdyński, K. Kuszewska, W. Szumarski, D w adzieścia lat Leśnego

A rboretum w K udypach koło O lsztyna, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego”

2012, t. 60, s. 69-75.

7 N a podstawie materiałów archiwalnych udostępnionych przez Katedrę Botaniki i Ochro­

ny Przyrody UWM.

8 D ecyzja nr 4/2003 Rektora Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia

15 stycznia 2003 r. w sprawie powołania zespołu do spraw ogrodu botanicznego w składzie: prof. dr hab. Cz. Hołdyński (przewodniczący), prof. dr hab. T. Korniak, dr hab. K. Młynarczyk, prof. UWM, prof. dr hab. J. Waźbińska, dr M. Środa, dr K. Kuszewska, mgr inż. arch. W. Gadomska.

9 Decyzja nr 53/2009 Rektora Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia

2 grudnia 2009 r. w sprawie powołania Komisji ds. Organizacji Ogrodu Botanicznego Uniwer­ sytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie w składzie: dr hab. W. Kordan, prof UWM (prze­ wodniczący), prof. dr hab. Cz. Hołdyński, prof. dr hab. K. Młynarczyk, dr inż. arch. W. Ga­ domska, dr inż. K. Kuszewska.

in ic j a t y w y 2 2 lis to p a d a 2 0 1 0 r. o d b y ł s i ę p a n e l d y s k u s y j n y z u d z ia łe m w y b it n y c h z n a w c ó w te m a tu z p o ls k ic h o g r o d ó w b o t a n i c z n y c h n t. p r ó b y s t w o r z e n ia p r o g r a ­ m u f u n k c j o n a ln o - u ż y t k o w e g o p r z y s z ł e g o o g r o d u b o t a n ic z n e g o w O ls z t y n ie . D a l­ s z e p r a c e k o n t y n u o w a ł Z e s p ó ł d s. K s z t a łt o w a n ia P r z e s tr z e n i P r z y r o d n ic z o - K r a - j o b r a z o w e j 10, w s k ła d k t ó r e g o w e s z l i p r a c o w n ic y k a te d r : B o t a n ik i i O c h r o n y P r z y r o d y ( W y d z ia ł B i o l o g i i i B i o t e c h n o lo g ii ) o r a z A r c h ite k tu r y K r a jo b r a z u ( W y ­ d z ia ł K s z t a łt o w a n ia Ś r o d o w is k a i R o ln ic t w a ) . D z ię k i l i c z n y m s p o t k a n io m z e s p o ­ łu p o w s t a ł a k o n c e p c j a p r o g r a m o w o - u ż y t k o w a p r z y s z ł e g o o g r o d u . Z e b r a n e m a ­ t e r ia ły i w y p r a c o w a n y p r o g r a m s ta ł s i ę m a t e r ia łe m w y j ś c i o w y m d o s t w o r z e n ia p r o je k tu k o n c e p c y j n e g o 11.

Lokalizacja i funkcjonowanie w obszarze miasta

projektowanego ogrodu botanicznego

T e r e n p r z y s z ł e g o o g r o d u b o t a n i c z n e g o p o ł o ż o n y j e s t w p o łu d n i o w o - z a c h o d ­ n ie j c z ę ś c i O ls z t y n a , w o d le g ł o ś c i 2 ,5 k m o d ś c i s ł e g o c e n tr u m m ia s ta i s t a n o w i w ła s n o ś ć U n iw e r s y t e t u W a r m iń s k o -M a z u r s k ie g o . Z a jm u je a tr a k c y jn y o b s z a r p o ­ m i ę d z y c e n tr u m O ls z t y n a a o b s z e r n y m k a m p u s e m a k a d e m ic k im i w y r ó ż n ia s ię d o s t ę p e m d o J e z io r a K o r t o w s k ie g o . C z y t e ln ie z a r y s o w a n e g r a n ic e b a d a n e g o o b ­ sz a r u s ta n o w ią : o d s t r o n y w s c h o d n ie j p a s d r o g o w y al. W a r s z a w s k ie j, o d str o n y z a c h o d n ie j li n ia b r z e g o w a J e z io r a K o r t o w s k ie g o , o d s t r o n y p ó łn o c n e j o b s z a r b a d a ń s ą s ia d u je z z a b u d o w a n y m i te r e n a m i a d m in is tr a c ji w o j s k o w e j , n a to m ia s t o d p o łu d n ia b e z p o ś r e d n io łą c z y s i ę z te r e n a m i h is t o r y c z n e g o K o r t o w a 12, s t a n o ­ w i ą c e g o c z ę ś ć d z is i e j s z e g o o ś r o d k a u n iw e r s y t e c k ie g o . W s p ó łr z ę d n e g e o g r a f i c z ­ n e sk r a jn y c h p u n k tó w teren u : p o łu d n io w y - N : 5 3 o4 5 ’3 0 ’’; E : 2 0 o2 7 ’ 1 0 ’’, z a c h o d ­ n i - N : 5 3 o 4 5 ’ 3 9 ’’ ; E : 2 0 o 2 6 ’ 5 0 ’’ , p ó ł n o c n y - N : 5 3 o 4 5 ’4 7 ’’ ; E : 2 0 o 2 7 ’ 1 ’’ , w s c h o d n i - N : 5 3 o4 5 ’4 3 ’’; E : 2 0 o2 7 ’4 7 ’’ . L in ia b r z e g o w a z w y s t a w ą p o łu d n i o w ą l i c z y o k o ło 4 0 0 m i o b r a m o w u je p ła s k i t e r e n o g r o d u d o ś w ia d c z a l n e g o U W M . D a ls z e 3 5 0 m li n ii b r z e g o w e j o z a c h o d n ie j w y s t a w i e p o s ia d a z r ó ż n ic o w a n y w y

-1 0 Decyzja nr 42/3013 Rektora Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia

29 sierpnia 2013 r. w sprawie powołania zespołów do realizacji w Uniwersytecie Warmińsko- Mazurskim w Olsztynie Programu Green University. N a mocy tej decyzji powołano m.in. Z e­ spół ds. Kształtowania Przestrzeni Przyrodniczo-Krajobrazowej w składzie: prof, dr hab. C ze­ sław Hołdyński, prof. dr hab. Krzysztof Młynarczyk, dr inż. arch. Wiesława Gadomska, dr inż. Krystyna Kuszewska, dr inż. Mariusz Antolak, dr inż. M ieczysława Aldona Fenyk.

1 1 Projekt koncepcyjny urbanistyczno-architektonicznym zagospodarowania terenu - Ogród

Botaniczny Olsztyn-Kortowo powstał w Biurze Architektonicznym GADOMSCY. Został dofi­ nansowany ze środków W ojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie. Projekt złożono w lipcu 2014 r.

1 2 Ta część Kortowa (Kortowo I - dawny zespół szpitala psychiatrycznego) jest wpisana do re­

s o k o ś c io w o b r z e g - o d p ła s k ie g o d o k ilk u m e t r o w y c h sk a rp , p r z e z d z i e s i ę c i o l e ­ c ia w y k o r z y s t y w a n y j a k o p o l i g o n w o j s k o w y . W y r ó ż n ić tu m o ż n a tr z y r e jo n y . N a jb a r d z ie j d o s t ę p n y m i n a tu r a ln ie p r e d e s t y n o w a n y m j a k o s tr e fa w e j ś c i o w a j e s t d w u h e k t a r o w y b e z d r z e w n y o b s z a r p r z y le g a j ą c y d o d w u p a s m o w e j tr a s y w y j a z ­ d o w e j z O ls z t y n a d o W a r sz a w y , n a k tó r y m u lo k o w a n e b y ło b o is k o d o ć w ic z e ń . W c z ę ś c i ś r o d k o w e j z n a jd u je s i ę s t a w o p o w ie r z c h n i o k . 1 ,5 h a ( w z a le ż n o ś c i o d in t e n s y w n o ś c i o p a d ó w w s e z o n i e p o w ie r z c h n ia ta z m n i e j s z a s i ę lu b z w i ę k ­ s z a ) . P o łu d n io w o - z a c h o d n ia c z ę ś ć tr z e c ia o b e jm u je p r z y le g a j ą c y d o j e z i o r a o k o ło p ię c i o h e k t a r o w y w y p ł a s z c z o n y o b s z a r b ę d ą c y o d k i l k u d z ie s ię c i u la t w u p r a w ie o r a z o k o ło 15 h a z r ó ż n ic o w a n e g o w y s o k o ś c i o w o te r e n u b y łe g o p o li g o n u w o j s k o ­ w e g o . B r z e g j e z i o r a z n a jd u je s i ę n a w y s o k o ś c i 1 0 3 m n .p .m ., a n a j w y ż s z y p u n k t n a w z n i e s i e n i u w tr z e c ie j c z ę ś c i n a w y s o k o ś c i 1 1 6 m n .p .m . P o d s t a w o w ą fu n k c j ą p la n o w a n e g o o g r o d u b o t a n i c z n e g o b ę d z ie fu n k c j a d y ­ d a k t y c z n o - n a u k o w a - b e z p o ś r e d n ie s ą s ie d z t w o o ś r o d k a u n iw e r s y t e c k ie g o o r a z is t n ie j ą c e o b e c n ie i p la n o w a n e w p r z y s z ł o ś c i p o w ią z a n ia f u n k c j o n a ln e te r e n u u c z e ln i z o b s z a r e m p r z y s z ł e g o o g r o d u c z y t e l n ie d e f in iu j ą j e g o a k a d e m ic k i c h a ­ rakter. J e d n o c z e ś n i e b a d a n y o b s z a r m o ż n a r o z p a tr y w a ć w s z e r s z y m k o n t e k ś c ie u r b a n is ty c z n y m - te r e n p la n o w a n e g o o g r o d u m o ż e w p r z y s z ł o ś c i s t a n o w ić l i c z ą ­ c e s i ę u z u p e łn ie n ie fu n k c j i m i e j s k ic h w z a k r e s ie u r z ą d z o n y c h t e r e n ó w z i e l o n y c h i r e k r e a c y j n y c h 13. Z r e a liz o w a n y o g r ó d s t a łb y s i ę w s k a li O ls z t y n a n a j w ię k s z y m o b s z a r e m z i e l e n i u r z ą d z o n e j, z n a c z n ie p r z e k r a c z a ją c y m p o w ie r z c h n ię o ls z t y ń ­ s k i e g o P a rk u C e n tr a ln e g o (1 3 h a ) o r a z p a r k ó w d z ie l n i c o w y c h i o s i e d l o w y c h 14. T a k r o z p a tr y w a n e j fu n k c j i s p r z y ja m .in . d o g o d n a lo k a liz a c j a w g r a n ic a c h a d m i­ n is tr a c y jn y c h m ia s ta , ś w ie t n ie s k o m u n ik o w a n a z j e g o c e n tr u m i g łó w n y m i d z i e l ­ n ic a m i m ie s z k a n io w y m i , z a p e w n ia j ą c a ła t w y d o s t ę p ś r o d k a m i k o m u n ik a c j i p u ­ b lic z n e j lu b r o z b u d o w a n ą s i e c i ą tra s r o w e r o w y c h . P o n a d to r o z p a tr y w a n y o b s z a r p r z y le g a b e z p o ś r e d n io d o a tr a k c y jn y c h t e r e n ó w s p a c e r o w y c h b ie g n ą c y c h w z d łu ż p o łu d n io w e g o b r z e g u J e z io r a K o r t o w s k ie g o , łą c z ą c s i ę z d u ż y m k o m p l e k s e m l e ­ ś n y m o k a la j ą c y m O l s z t y n o d s t r o n y p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j 15. P r o j e k t o w a n y

1 3 A. Zachariasz, Zieleń ja k o współczesny czynnik m iastotwórczy ze szczególnym uw zględ­

nieniem roli parków publicznych, Kraków 2006.

1 4 Tereny zieleni Olsztyna na podstawie danych GUS za 2013 r. stanowią: parki - 72,4 ha,

zieleńce - 23,3 ha, zieleń uliczna - 119,8 ha, tereny zieleni osiedlowej - 209,5 ha, cmentarze - 80,9 ha, lasy gminne - 1313 ha, ogródki działkowe - 230 ha. W granicach miasta leżą znacz­ ne obszary zieleni nieurządzonej, które usytuowane są w dolinie rzeki Łyny i w sąsiedztwie licznych jezior.

1 5 Od terenu projektowanego ogrodu botanicznego m ożna przejść lasami należącym i do

Nadleśnictwa Kudypy trasą o długości ok. 6 km do Leśnego Arboretum. W przyszłości m ogła­

by to być popularna trasa spacerowa, prowadząca dalej do ponadtysiąchektarowego Lasu M iej­ skiego i ciekawych terenów wzdłuż linii brzegowej jeziora U kiel. Wraz z odradzającą się dla mieszkańców, po dziesięcioleciach zaniedbania, doliną rzeki Łyny powstałaby duża pętla umoż­ liwiająca spacery, biegi, ćwiczenia w terenie.

o g r ó d , p o z a w z m o c n i e n i e m p o z y c j i n a u k o w e j U W M , w s p ó ł t w o r z y ł b y is t o t n y e le m e n t stru k tu ry fu n k c j o n a ln e j m ia s t a w z a k r e s ie t e r e n ó w r e k r e a c y j n o - w y p o ­ c z y n k o w y c h z r e a ln ą p e r s p e k t y w ą u z y s k a n ia s ta tu s u fu n k c j i u z d r o w is k o w e j 16.

Uwarunkowania naturalne

n i c z n e g o z n a jd u je s i ę w tr z e c ie j , n a j c h ło d n ie j s z e j s t r e fie P o ls k i n iż o w e j , a w e ­ d łu g U S D A F r o s t H a r d in e s s Z o n e s w p o d s t r e f ie 6a, w k tó rej ś r e d n ie , w ie lo l e t n i e

te m p e r a tu r y m in im a ln e m i e s z c z ą s i ę w p r z e d z ia le o d - 2 0 ,6 d o - 2 3 ,3 oC 18. K lim a t p a n u ją c y w tej c z ę ś c i d z i e l n ic y P o j e z ie r z a M a z u r s k ie g o m o ż n a z a l i c z y ć d o ty p u p r z e j ś c io w e g o . J e s t c h ło d n i e j s z y o d k lim a tu p o j e z i e r z y p o łu d n io w o b a łt y c k ic h n a z a c h o d z ie , N i z i n y S ta r o p r u s k ie j n a p ó łn o c y i n iz i n m a z o w i e c k i c h n a p o łu d n iu . W k ie r u n k u p ó ł n o c n o - w s c h o d n i m w z r a s ta li c z b a d n i z p r z y m r o z k a m i, m r o z e m i p o k r y w ą ś n ie ż n ą , m a le j e ś r e d n ia r o c z n a te m p e r a tu r a i ś r e d n ie te m p e r a tu r y m i e ­ s i ę c y z im o w y c h . N o t u j e s i ę t a k ż e w t y m r e g io n i e n a j n iż s z e w P o l s c e w a r t o ś c i e n e r g ii p r o m i e n io w a n ia s ł o n e c z n e g o , j a k a d o c h o d z i d o p o w ie r z c h n i z i e m i 19.

1 6 Dnia 17 lutego 2015 r. rektor UWM prof. dr hab. Ryszard Górecki zaprosił na spotkanie

prezydenta Olsztyna dr Piotra Grzymowicza wraz z wiceprezydentami. Poruszono m.in. temat współpracy przy zakładaniu ogrodu botanicznego, który byłby przewidziany jako placówka o charakterze miejskim, a nawet regionalnym.

1 7 T. Bojarczuk i in., Zrejonizow any dobór drzew i krzew ów do uprawy w Polsce, Arbor.

Kórnickie, Warszawa - Poznań 1980, s. 329-375.

1 8 W. Heinze, D. Schreiber, E ine neue K artierung der Winterhärte Zonen f ü r G ehölze in

Europa, „Mitt. Dtsch. Dendrol. Ges.“ 1984, nr 75, s. 11-56.

1 9 E. Hohendorf, K lim at P ojezierza M azurskiego a p otrzeby rolnictwa, „Zeszyty Naukowe

W e d łu g w ie lo l e t n ic h d a n y c h ś r e d n ia r o c z n a te m p e r a tu r a p o w ie t r z a w y n o s i 7 ,0 oC , s t y c z n ia - 2 , 6 oC , li p c a 1 7 ,2 oC . W c z a s i e s u r o w y c h z im te m p e r a tu r y s p a d a ją p o ­ n iż e j 3 0 oC , a p ó ź n e p r z y m r o z k i z d a r z a ją s i ę n a w e t w p ie r w s z e j d e k a d z ie c z e r w ­ ca . O k r e s w e g e t a c y j n y tr w a 1 9 8 d n i. P o k r y w a ś n ie ż n a z a le g a ś r e d n io 9 0 - 1 1 0 d n i, w l e s i e 1 4 d n i d łu ż e j . O p a d y a t m o s f e r y c z n e w y n o s z ą ś r e d n io 5 9 7 m m r o c z n ie 20.

Uwarunkowania kulturowe i prace projektowe

O b s z a r p la n o w a n e g o o g r o d u b o t a n ic z n e g o o b ję t y j e s t z a p is a m i M i e j s c o w e ­ g o p la n u z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n n e g o c z ę ś c i te r e n u d a w n y c h K o s z a r p r z y al. W a r s z a w s k ie j w O l s z t y n i e 21. P o w ie r z c h n ia o b ję ta p la n e m w y n o s i o k . 4 5 h a , z c z e g o 2 4 h a p r z e z n a c z o n o n a „ p o s t u lo w a n y o g r ó d b o ta n ic z n y p e łn ią c y fu n k c je n a u k o w e , p o p u la r y z a c y jn e i r e k r e a c y jn e ” . P o z o s ta ła p o w ie r z c h n ia , w z a k r e s ie p o d ­ s t a w o w e g o p r z e z n a c z e n ia te r e n u , o b e jm u je : te r e n y o fu n k c ji u s ł u g s z k o ln ic t w a w y ż s z e g o i n a u k i, u s łu g sp o rtu i r e k rea cji, z ie l e ń iz o la c y jn ą , d r o g i p u b lic z n e i w e ­ w n ę tr z n e o r a z p a r k in g i. P la n w p o d s t a w o w y c h z a k r e s a c h t e m a t y c z n y c h o k r e ś la m .in . „ z a s a d y o c h r o n y i k s z t a łt o w a n ia ła d u p r z e s t r z e n n e g o , z a s a d y o c h r o n y ś r o ­ d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o i k r a jo b r a z u k u lt u r o w e g o , z a s a d y o c h r o n y d z ie d z ic t w a k u lt u r o w e g o , z a b y t k ó w i d ó b r k u ltu r y w s p ó łc z e s n e j , z a s a d y k s z t a łt o w a n ia z a b u ­ d o w y , z a g o s p o d a r o w a n ia te r e n u i k s z t a łt o w a n ia p r z e s t r z e n i p u b lic z n e j ” 22. R o z w ią z a n ia k o m p o z y c y j n e z a p r o p o n o w a n e w P r o je k c ie k o n c e p c y j n y m u rb a ­ n is t y c z n o - a r c h it e k t o n ic z n y m z a g o s p o d a r o w a n ia te r e n u - O g r ó d B o t a n ic z n y O ls z - ty n - K o r to w o z a k ła d a ją p o w ią z a n ie is t n ie j ą c y c h r o z p r o s z o n y c h s t r e f o b s z a r o w y c h w s p ó j n ą s e k w e n c j ę s p r z ę ż o n y c h w n ę t r z k r a jo b r a z o w y c h 23. S y n t e z a w n ę t r z k r a ­ j o b r a z o w y c h , is t o t n ie z r ó ż n ic o w a n y c h w z a k r e s ie c h a r a k te r u , s k a li i g e n e z y p o ­ c h o d z e n ia , u m o ż l iw ia w y r ó ż n ie n ie p r z e s t r z e n i e k s p o z y c y j n e j o in te r e s u ją c e j o r y ­ g i n a l n o ś c i i t o ż s a m o ś c i (r y c . 1. ). P r o j e k t o w a n y s c e n a r i u s z z w i e d z a n i a p a r k u p o z w a la n a p r z e m ie n n ą p e r c e p c j ę s e k w e n c j i w n ę t r z o c h a r a k te r z e k u lt u r o w y m : d a w n e b o is k o , s t r z e ln ic e w o j s k o w e , o g r o d y d o ś w ia d c z a l n e i n a tu r a ln y m : te r e n y b a g ie n n e , r o z le g ła n ie c k a z b io r n ik a w o d n e g o (r y c . 2 .) , b r z e g i J e z io r a K o r t o w - s k i e g o . P r z y j ę t e r o z w ią z a n i a p r o j e k t o w e u m o ż l i w i a j ą p o w s t a n i e a tr a k c y j n e j, z m ie n n e j n a rra cji w k ilk u tr a s a c h z w ie d z a n ia o g r o d u . N i e ł a t w y t e r e n z d e t e r m i­

20

fery c zn e w okresie 45-lecia 1951-1991, „Fragm. Agronomica” 2002, nr 2 (74), s. 285-296.

21

Warszawska, autor planu: mgr inż. arch. Ewa Piekarska - Uchwała nr VII/60/11 Rady Miasta

Olsztyna z dnia 11 marca 2011 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części terenu dawnych koszar przy al. Warszawskiej w Olsztynie.

22

n o w a ł r ó ż n ic o w a n y c h a ra k ter i s k a lę g ł ó w n y c h w n ę t r z k r a jo b r a z o w y c h o r a z p o ­ w s t a n ie l i c z n y c h w n ę t r z p o d r z ę d n y c h , c o s tw a r z a p r z e s t r z e n n e r a m y l o k a l iz o w a ­ n ia s t r e f te m a t y c z n y c h . W o b r ę b ie o g r o d u p la n o w a n y c h j e s t k ilk a r ó ż n y c h str e f. S tr e fa w e j ś c i o w a 0 c h a r a k te r z e p u b lic z n y m , o g ó ln o d o s t ę p n y m i r e p r e z e n ta c y j n y m w y p o s a ż o n a z o ­ s t a n ie w a tr a k c y jn e e le m e n t y m a łe j a r ch itek tu ry . B u d y n e k w e j ś c i o w y o t o c z o n y z o s t a n ie o g r o d e m n o w o c z e s n y m i g a le r ią n a o tw a rtej p r z e s tr z e n i. S tr e fa o g r o d ó w h i s t o r y c z n y c h p r z e z n a c z o n a b ę d z i e d o p r e z e n t a c j i r o z w o j u s z t u k i o g r o d o w e j . W w y d z ie lo n y c h k w a te r a c h z a p r e z e n to w a n e z o sta n ą : o g r ó d ś r e d n io w ie c z n y z w i- r y d a r z e m , o g r ó d r e n e s a n s o w y o u k ła d z ie k w a t e r o w y m , g e o m e t r y c z n y o g r ó d b a ­ r o k o w y w s t y lu fr a n c u s k im , s w o b o d n y o g r ó d k r a jo b r a z o w y w s t y lu a n g ie ls k im . O g r ó d p r z y r o d o le c z n ic z y z a p e w n i m i e j s c e d la p a s y w n e j i a k ty w n e j r e h a b ili­ ta c j i k u r a c ju s z y 24. P o w s t a n ie o b s z a r p r z e z n a c z o n y n a c e l e r e h a b ilit a c ji te r e n o ­ w e j , p e łn i ą c y r ó w n ie ż fu n k c j e p r o z d r o w o tn e . S p e c j a ln ie z a p r o je k t o w a n e s t r e fy z a p e w n ią m o ż l i w o ś ć f iz y c z n e j a k t y w n o ś c i o r a z w y p o c z y n k u , a s tr e fa r u c h o w o - r e h a b ilit a c y jn a ć w ic z e n i a z w ó z k i e m in w a lid z k im . W o g r o d z ie d la n ie w id o m y c h z n a j d ą s i ę o z n a k o w a n ia w j ę z y k u B r a il le ’a. O g r ó d s y lw o t e r a p ii u m o ż l i w i b e z ­ p o ś r e d n i d o s t ę p d o d r z e w z s ie d z is k a m i i o p is a m i ic h w p ł y w u n a o r g a n iz m c z ł o ­ w ie k a . O g r ó d b a rw , o b s a d z o n y o d p o w ie d n io d o b r a n y m i k o m p o z y c j a m i r o ś lin n y ­ m i , w y p o s a ż o n y z o s t a n ie w a tr a k c y j n e e l e m e n t y m a łe j a r c h ite k tu r y . K o l e j n ą s t r e f ę b ę d ą s t a n o w i ły o g r o d y s e n s o r y c z n e : d o t y k o w y , z a p a c h o w y , d ź w ię k o w y , „ b o s e s t o p y ” , o g r ó d a k t y w n e g o w y p o c z y n k u , h ortiterap ii. K o le jn a strefa to d y d a k ­ t y c z n y o g r ó d d la d z ie c i z r o ś lin a m i u ż y t k o w y m i, o g r ó d z i o ł o w y z r o ś lin a m i p r z y ­ p r a w o w y m i i le c z n ic z y m i o ra z o g r ó d r u sty k a ln y s k o m p o n o w a n y z c h a r a k te r y sty c z ­ n y c h w ie j s k i c h g a t u n k ó w r o ś lin . B o t a n ic z n e k o le k c j e o b e j m ą m .in . r o ś lin n o ś ć w o d n ą i n a d w o d n ą , k r z e w y o z d o b n e , d e n d r o flo r ę ig la s t ą i liś c ia s tą . S tr e fa p r z y ­ b r z e ż n a J e z io r a K o r t o w s k ie g o z k o le k c j a m i h y d r o f i t ó w w y p o s a ż o n a z o s t a n ie w p o m o s ty . K o le k c je r o ś lin u p r a w n y c h i o z d o b n y c h u z u p e łn ią p o d s t a w o w e k o le k ­ c j e b o t a n ic z n e . W y p o c z y n e k w p o b li ż u li n i i b r z e g o w e j j e z i o r a u m o ż l i w i łą k a k w ie t n a . Z a p la n o w a n o r ó w n ie ż n i e w i e l k i a m fite a tr z z a d a s z e n i e m n a p o t r z e b y d y d a k t y c z n e i a r ty s ty c z n e .

2 4 D ziałalność planow anego Centrum M edycznego i P rzyrodoleczniczego w płynie na

wzrost atrakcyjności regionu jako miejsca zamieszkania i inwestowania poprzez stworzenie no­ w ego dobra publicznego. Region Warmii i Mazur ze w zględu na potencjał, jakim jest czyste 1 w zględnie nieprzetworzone środowisko naturalne, tudzież różnorodność dziedzictwa kulturo­ wego i kulturalnego, posiada ogromny potencjał rezydencjonalny w obszarze turystyki, w tym turystyki zdrowotnej i rehabilitacyjnej. Inwestycja w sektor usług medycznych i rehabilitacyj­ nych bezpośrednio przyczyni się do wzrostu zainteresowania regionem w tzw. okresie posezo­ nowym, umożliwiając tworzenie stałych miejsc pracy w sektorze turystycznym i wzrost zatrud­ n ienia w sektorze m edycznym . Stw orzenie Centrum M edycznego i P rzyrodoleczniczego przyczyni się także do wzm ocnienia potencjału turystyki specjalistycznej, ukierunkowanej na całoroczne usługi prozdrowotne.

onnfeamnsfipggiB® = ®№[fcöü®feü®[ran©g[rag7

Ryc. 2. Wizualizacja zagospodarowania naturalnego zbiornika wodnego

Z a łą c z n ik g r a f ic z n y d o p la n u z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n n e g o w o b s z a r z e „ p o s t u lo w a n e g o o g r o d u b o t a n ic z n e g o ” p r z e w id u je tr z y r e jo n y lo k a liz a c j i o b ie k t ó w k u b a tu r o w y c h z w ią z a n y c h z fu n k c j o n o w a n ie m p la n o w a n e g o o g r o d u . W k u lm in a ­ c y jn y m p u n k c ie w y s o k o ś c i o w y m z a c h o d n ie j c z ę ś c i te r e n u z a p r o je k to w a n o h e r b a ­ c ia r n ię z p a lm ia rn ią , o b ie k t b ę d z ie r ó w n ie ż p e łn ił fu n k c ję w y s t a w ie n n ic z ą (ry c. 3 .).

Ryc. 3. Wizualizacja linii brzegowej Jeziora Kortowskiego z budynkiem palmiarni

S z k la r n ie , m a g a z y n y i p o m i e s z c z e n i a t e c h n ic z n e z lo k a l iz o w a n e b ę d ą n a te r e n ie o b e c n e g o u n iw e r s y t e c k ie g o o g r o d u d o ś w ia d c z a ln e g o . O b ie k ty z w ią z a n e z e str e fą w e j ś c i o w ą ( k a s y b il e t o w e , r e c e p c j a it p .) z o s t a n ą z lo k a l iz o w a n e w e w s c h o d n ie j c z ę ś c i te r e n u , w s ą s ie d z t w ie p a s a d r o g o w e g o al. W a r s z a w s k ie j. J a k o z a s a d ę p r o ­ j e k t o w ą p r z y j ę t o s t w o r z e n i e m o d u la r n e j str u k tu r y n o ś n e j z d r e w n a k le j o n e g o ,

wypełnionej arkuszami szkła niskoemisyjnego, a w niezbędnych fragmentach

ścianami osłonowymi z drewna elewacyjnego. Inspiracje przyjętych rozwiązań

architektonicznych weszły do kanonu współczesnej architektury w połowie ubie­

głego wieku25. Cytowana zasada transparentnego kształtowania bryły budynku

nadal jest stosowana w wielu wymagających krajobrazowo lokalizacjach26 oraz

rozwijana w pokrewnych obszarach twórczych, np. land artu.

Podsumowanie

Powstanie ogrodu botanicznego w Olsztynie znacząco poszerzy możliwości

dydaktyczne i naukowe olsztyńskich uczelni i placówek edukacyjnych. Trudne

i złożone uwarunkowania naturalne, prawidłowo wykorzystane przy realizacji

ogrodu, wpłyną na jego atrakcyjność. Unikatowy dostęp do linii brzegowej jezio­

ra stworzy możliwości prowadzenia bogatej kolekcji hydro- i higrofitów. Zreali­

zowanie części kolekcji botanicznych w postaci ogrodów sensorycznych i histo­

rycznych połączy funkcje dydaktyczne z aktywnym wypoczynkiem.

Oprócz typowych kolekcji program obejmie działania związane z rehabilita­

cją oraz potrzebami osób starszych i niepełnosprawnych. Ogród botaniczny bę­

dzie współtworzył istotny element struktury funkcjonalnej m iasta w zakresie te­

renów rekreacyjno-w ypoczynkow ych z realną perspektyw ą uzyskania statusu

funkcji uzdrowiskowej, a także znacząco poszerzy ofertę turystyczną miasta.

Zaproponowane w opracowaniu koncepcyjnym proekologiczne rozwiązania

instalacyjne w obiekcie herbaciarni z palm iarnią wraz z niezbędną infrastruktu­

rą (czerpnie, wyrzutnie powietrza wymienników gruntowych, kolektory słonecz­

ne, systemy retencji w ody opadowej biologicznie czynnych dachów, systemy

zacieniania itp.) w spółtw orzą architekturę obiektu, uzupełniając jednocześnie

jego funkcje o aspekty edukacyjne i popularyzatorskie w coraz bardziej aktual­

nej problematyce zrównoważonego funkcjonowania obiektu w otaczającym śro­

dowisku.

2 5 Szklany Dom, N ew Canaan Philip Johnson w: Ch. Jencks, Architektura późnego m oder­

nizmu, Arkady, Warszawa 1989, s. 146.

2 6 M. Lewandowski, Pawilon obserwacyjny w Norwegii, „Architektura-Murator” 2015, nr 1,