BO G U SŁAW KREJA
EKSPRESYWNY PRZYROSTEK -O W S K O W H ISTORII I G W A RA CH JĘZYKA POLSKIEGO
1. Szereg polskich przyrostków tworzących rzeczow niki i przym iotniki ma obok form podstawowych również w arianty rozszerzone morfemem - o w - , np. - m a i - o w n ia , - s t w o i - o w s t w o (-o s t w o ), -isko i -o w is k o , -in a i - o w i n ą , - n y i - o w n y , -ski i - o w s k i itd.
Obok rzeczowników ekspresywnych na -sko, np. b a bsk o, tra w sk o , z i e l sko, w iń sk o, znanych zarówno współczesnej polszczyźnie ogólnej jak i gw a rom oraz staropolszczyźnie, są też rzeczowniki ekspresywne na - o w s k o ', współczesnej polszczyźnie ogólnej w ogóle nie znane. Ponieważ tego typu formacje są w języku polskim dość niezw ykłe, warto im poświęcić osobną uwagę.
2.1. Pierwszą poświadczoną w tekstach historycznych formacją na - o w s k o jest w yraz d z ia d o w s k o (< d z ia d ), zanotow any w S łow nik u p o ls z c z y z n y XVI w . (red. M. R. M ayenowa, w dalszym ciągu stosuję dla tego słownika skrót SP XVI) z jednego tylko źródła: H isto r y ja p r a w d z i w a f - J w L a n d z ie [—J (Kraków 1568). W owej H isto r y ji d z ia d o w s k o w ystąpiło 4 razy. C harakter ekspresywny (pejoratyw ny) tej formacji jest w yraźn y:
Bo kobietki z kaletki iuż dawno wymknęły W szytki iego pieniąszki, co dzyddowskomiało, Których było za młodu sobie nazbierało.
O autorze tego utworu nic pewnego nie da się powiedzieć. Jednak naj prawdopodobniej nie był nim Mikołaj Rej3,
1 Wymienia ten przyrostek H. Gaertner (Gramatyka współczesnego języka polskiego. Cz. III/l. Słowotwórstwo. Lwów -W arszaw a 1934 s. 310), dając po kilka przykładów gwa rowych (chloposko i chłopiosko, żydosko) i staropolskich (chloposko, dziadosko i dziadowsko,
gąsiorowsko, kumosko, miekowsko‘mieczysko’).
2 Zob. M. K a r p l u k ó w n a . „Historia w Landzie” nie jest utworem Re ja.SN-. Mikołaj Rej
w czterechsetlecie śmierci. Praca zbiorowa pod red. T. Bieńkowskiego, J. Pelca, K. Pisarkowej.
78 B O G U SŁ A W KREJA
W SP XVI (A - Mieg) znajduje się jeszcze jeden przykład formacji na - o w s k o : k o to w s k o (< k o t), zanotowany z Adama Czahrowskiego (T h re n y y r z e c z y ro z m a ite ... Poznań 1597):
Skowronek [...] iął do kotá mówić [...],
Kotowsko rozumiało że tego potrzeba.
Według wstępu do SP XVI A. Czahrow ski urodził się ok. 1565 r., prawdopodobnie w Czahrow ie (ówczesny pow. H alicz, Ruś Czerwona), zmarł po 1599 we Lwowie (?).
Trzeci X V I-w ieczny przykład formacji na - o w s k o : d o k to ro w sk o (< d o k to r ) wystąpił w komedii (nie uwgzlędnionej w kanonie źródeł SP XVI) P o d k a n ie I a n n a sa z G r e g o r ia s e m k lech ą . Kraków 15983:
Doktorowsko owe Niech tak wiele nie broi [...].
Kolejne formacje na - o w s k o pochodzą z XVII w. Augm entatywne g ą s io - r o w s k o (< g ą s io r ) zostało zanotowane w tym że zbiorze Badeckiego w K o m e d i i o W aw rzk u z r. 1612 (s. 243, w. 104):
Ho, panie kamałarzu, to też być nie miało A za coż sie tak wielkie gąsiorowsko dało?
A utor tej kom edii nie jest znany, ale według Z. Stiebera4 „uderzają tu przede w szystkim typowe południowomałopolskie formy tko, tk óry. Poza tym dialektyzm ów tu mało, chyba c z a m u i czakać, znane dziś głównie na Śląsku”.
W innej kom edii XVII-wiecznej ze zbioru Badeckiego, a mianowicie w Z w r ó c e n i u M atjasza z P o d o la (1617-1620) wystąpiła dwukrotnie formacja m ie k o w s k o ( < m i e c z ) ‘stary, zardzewiały miecz’ (s. 243):
Radem, iżem go [= kabaciska] pozbył, bo mi też lżej było,
Miekowsko zardzewiałe, jeszcze mię trapiło.
w. 140
A miekowsko tam dalej ode mnie leżało Ale mi blisko niego być się nie przydało.
w. 153
W kom edii Piotra Baryki Z ch łop a k ról (Kraków 1637), również w zbio rze Badeckiego przedrukowanej (s. 585-623) wystąpiła dwukrotnie formacja c h ł o p o w s k o :
3 P olsk a k o m e d ia r y b a lto w s k a . Pierwsze zbiorowe i krytyczne wydanie. Opr. K. Badecki.
Lw ów 1931 s. 100.
4 Uwagi o języku „komedii rybałtowskiej”. Łódź 1930 s. 59-63; cytat pochodzi ze s. 62. Prace Polonistyczne. Seria VIII.
A ż się znowu chłopowsko upije, jak cepy, O w i go rozebrawszy, każą mu do rzepy.
w. 44
O mój Boże, toćby chciał chłopowsko uciekać, G dyby mu ogień począł ze wszech stron dopiekać.
w. 267
Według P olsk iego słow nik a b i o g r a f i c z n e g o (odnośny zeszyt w ydan y w 1935 r.) „Baryka Piotr, mieszczanin, żył za Zygmunta III i W ładysława IV, brał udział w w yprawach hetmana S. Koniecpolskiego, osiadł na dworze możnego obywatela ziemi sieradzkiej A. Ł [ubieńskiego?]”. Z kolei Stieber stwierdził, że „w komedii B aryki Z chłop a k ról chłop mówi normalną polszczyzną z regionalnym zabarwieniem. Jedyna czysto chłopska południo- wopolska forma gwarowa w jego języku, to chyba ja c y , tj. ty lk o ”5.
Ta sama, co u B aryki, formacja c h ł o p o w s k o wystąpiła kilkakrotnie w również XVII-wiecznej L ib er c h a m o r u m , pisanej w latach 1624-1640°:
Ten drugi to Bener bawieł się u żołnierza któregoś [...] Leda jakie chłopowsko, fizyjonomija miernego plebeana.
s. 45, nr 67
Brodzki zowie się plebeus, chłopowsko z Krakowa się być powieda.
s. 68, nr 173
Maciej Drogosz beł też i szołtys w Gierczycach [...]; prostak ten wielki jest i grube chłopowsko.
s . 121, nr 378
Olszowski mianował się Stanisław, chłopowsko skądsi zapadło na Podolu, żeby tam, gdzie rodu jego nie znają, mógł ujść za ślachcica.
s. 373, nr 1412
Solecki zjawieł się chłopowsko do krak(owskiej) ziemie; udaje się z Wielgiej Polski.
s. 502, nr 1912
W satyrycznym utworze Jana Chądzyńskiego R e la c y ja a oraz suplika z b o r u w ile ń s k ie g o sa sk iego (W ilno 1623 ) znajdujem y formację k a t o w s k o :
Przeto się też to w Wilnie niedawno spełniło, Że katowsko tam jakieś ministrem ich było.
5 Tamże.
6 W . N. T r e p k a . Liber generationis pleheanorum [Liber chamorum]. Red. W . D wo- rzaczek. Cz. I. Wrocław 1963 s. VIII. Walerian Nekanda Trepka, żyjący prawdopodobnie w latach 1584-1640, pochodził z Czapę! w Miechowskiem.
7 U tw ór ten został przedrukowany w pracy Z. Nowaka Kontrreformacyjna satyra oby
czajowa w Polsce X V II wieku (Gdańsk 1968 s. 289-305). C ytow any fragment pochodzi ze
8 0 B O G U SŁ A W KREJA
O J. Chądzyńskim Polski słow nik b i o g r a f i c z n y pisze, że żył w latach 1600-1666, był jezuitą i poetą łacińskim. „Pochodził, wedle Poszakowskiego, z W ilna, wedle Rostowskiego z M azow sza; w W ilnie pobierał pierwsze nauki, tam w r. 1621 wstąpił do nowicjatu [...]”8.
W słowniku Lindego znajduje się kilka XVIII-wiecznych formacji na -o w s k o (- o s k o ). Są to przede w szystkim dwie następujące: d z ia d o w s k o (d z ia d o s- ko) ‘z przyganą, niechęcią: dziadzisko, brzydki, nieznośny staruch’ : „Przeklęte d z i a d o w s k o ” ( T ea tr Polski t. 28), „Poczciwe i dobrowolne d z ia d o s k o ” (T e a tr Polski t. 24), „I jest się czego bać, żeby zwątlon troską z samego przyw idzenia nie zamarł d z ia d o s k o ” (F. Zabłocki Z a b o b o n n ik 1781 r.); p a - n o w s k o : „Biedny p a n o w s k o , niewiele zyskuje na swoich um izgach” (T eatr Polski t. 16).
Do X VIII-wiecznych formacji na -o (w )s k o przytoczonych przez Lindego można zaliczyć z dużym prawdopodobieństwem również formację k um osk o (określoną jako rubaszną): „No no no, przystańcie na to k u m o sk o '’ (T ea tr Polski t. 14). Linde umieszcza ten w yraz pod samodzielnym hasłem k u mosko,, więc nie chodzi tu chyba o wolacz od zmazurzonej w ersji w yrazu k u m o sz k a , lecz o formację k u m o w s k o , utworzoną od rzeczownika kum .
Poza tym innych formacji na -o (w )s k o Linde nie notuje. Późniejsze słowniki język a polskiego żadnych now ych formacji na -o (w )s k o już nie re jestrują. SW odnotowuje co prawda kilka takich rzeczowników, ale chodzi wyłącznie o takie rzeczow niki (i z tych samych źródeł), które były omówione w yżej lub będą wspomniane niżej, a więc cb ło p o w sk o , d z ia d o w s k o , g ą s i o ro w s k o , m ie k o w s k o , p a n o w s k o . SJPD nie ma już żadnych formacji z tym formantem.
2.2. N a podstawie zebranych i omówionych w yżej formacji na -o (w )sk o można powiedzieć, że znane są one historii języka polskiego od XVI do XVIII w. W podziale na poszczególne w ieki w ygląda to następująco:
XVI w .: osobowe d z ia d o w s k o i d o k t o r o w s k o , zwierzęce k o to w sk o , XVII w .: osobowe cb ł o p o w s k o i k a to w sk o , zwierzęce g ą s io r o w s k o oraz rzeczowe m ie k o w s k o , XVIII w .: tylko osobowe: d z ia d o (w )sk o , k u m osk o, p a n o w s k o .
W spólną cechą tych w szystkich (ogółem 9 różnych) formacji jest to, że tworzone są od podstaw rodzaju męskiego, z reguły jednosylabowych (chłop,
8 XVII-wieczne przykłady formacji na -owsko należałoby jeszcze uzupełnić tymi, które wystąpiły w gramatyce Dobrackiego z 1669 r. O formacji ekspresywnej cbłopowsko w tej gra matyce wspomina - za informacją ustną prof. P. Zwolińskiego - M. Karplukówna (jw. s. 220 przyp. 21). Ta sama autorka w JPol (50:1970 s. 237) wymienia - za tym samym źródłem - formację panowsko. Na tym ogólnym dopisku muszę tu poprzestać, gdyż piszę to w końcu 1981 r. w Gdańsku, a więc w stanie wojennym, i przez jakiś trudny do określenia czas do wspom nianej gramatyki Dobrackiego (znajdującej się prawdopodobnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie) nie będę miał dostępu. Jednak z tego, co pisze Karplukówna, wynikałoby, że nowych przykładów formacji na - o w s k o u Dobrackiego me ma. Jedynie formacja p a n o w s k o miałaby poświadczenie o wiek wcześniejsze.
dziad, kat, kot, kum , m ie cz , p a n ), w yjątkow o dw usylabow ych (d o k t o r , gąsior). Regułą jest też zachowanie tematu (twardego) podstawy bez zm ian; jedynie w yjątkow o w rzeczowniku m i e c z (o wygłosie funkcjonalnie m iękkim ) doszło do alternacji „utw ardzającej” (m i e c z > m ie k o w sk o ).
Rodzaj gram atyczny formacji na - o w s k o jest z reguły nijaki, jak to w yn ika z tow arzyszących tym formacjom orzeczeń i przydaw ek, np. dziadowsko m iało (XVI w .), kotowsko ro z u m ia ło (XVI w .), miekowsko leż ało (XVII w .), chłopowsko zapad ło (XVII w .), katowsko b y ło (XVII w .); doktorowsko o w e (XVI w .), w ie lk ie gąsiorowsko (XVII w .), miekowsko z a r d z e w ia ł e (XVII w .), le d a ja k ie chłopowsko (XVII w .), g r u b e chłopowsko (XVII w .), katowsko ja k ieś (XVII w .), p r z e k lę t e dziadowsko (XVIII w .), p o c z c i w e i d o b r o w o l n e dziadosko (XVIII w .). Jednak w yjątkow o trafiają się orzeczenia i przydaw ki męskie, np. chcia ł chłopowsko u ciek a ć (XVII w .), n ie z a m a r ł dziadowsko (XVIII w .); b i e d n y panowsko (XVIII w.).
Z przydaw ek takich, jak w ie lk ie (gąsiorowsko), g r u b e (chłopowsko), z a rd z ew ia łe (miekowsko), l e d a ja k ie (chłopowsko), p r z e k l ę t e (dziadowsko), widoczna jest funkcja augm entatywna i pejoratyw na przyrostka - o w s k o . Jedynie przydaw ka p o c z c i w e i d o b r o w o l n e (dziadosko) w skazuje na od
m ienny stosunek emocjonalny (pobłażania, litości itp.) do desygnatu tej podstawy.
Augm entatyw no-pejoratyw ny przyrostek - o w s k o w ystępuje w staro- polszczyźnie obok przyrostków -sko i -isko. SP XVI notuje na przykład d z ia d o w sk o , ale obok tego b a b sk o i chłopisko. Formacje na -isko zdecydowanie w XVI w. przeważają. Z SP XVI (A - M ieg) wynotowałem następujących 16 formacji ekspresywnych na -isko: od podstaw męskich 11 przykładów (osobo we bo ż ysk o, chłopisko, zwierzęce baranisk o, cha rcisk o, k r u cz y sko, Iwisko, r z e c z o w e chrościsk o, k o b ier cz ysk o , k ościelisk o, Ibisko, z in n ych ,g r z esz y sk o ); od podstaw żeńskich 4 przykłady (osobowe d z ie w c z y s k o , zwierzęce ja s z c z o r c z y s - ko, rzeczowe d r o ż y sko, izbisk o); od podstaw y nijakiej 1 przykład (rzeczowe gżlisko). Zwraca uwagę, że wśród ow ych 5 rzeczow ników będących podstawa mi żeńskimi i nijaką są wyłącznie takie, z którym i przyrostek -isko łączy(ł) się przede w szystkim ze w zględów głosowych (w 4 przykładach w wygłosie tematu jest grupa spółgłoskowa, w jednym — spółgłoska „węzłotwórcza” -g). Trzeba tu jeszcze dodać, że wśród 16 X VI-wiecznych formacji na -isko aż 7 zostało przez SP XVI w ynotow anych wyłącznie z Reja (osobowe b o ż ysk o , chłopisk o - aż 8 przykładów użycia, zwierzęce ba ran isk o, cha rcisk o, ja sz cz o r cz y s k o , k r u cz y s- ko, Iwisko), poza tym jeden z Reja i W ujka (d z i e w c z y s k o ), wreszcie pozostałych 8 pochodzi z 8 różnych innych źródeł.
, Z tych samych 13 tomów SP XVI wynotowałem tylko 7 formacji na -sk o: 2 od podstaw męskich (chłop sk o, k ościelsk ó), 3 od podstaw żeńskich (b a b s k o , k om órsk o, koszulsko) i 2 od podstaw nijakich (cielsk o i zleksykalizow ane d r z e w s k o ‘m ary’).
8 2 B O G U SŁ A W KREJA
W reszcie w tym że SP XVI (A - M ieg) znalazły się tylko 2 formacje na -o w s k o : osobowe d z ia d o w s k o i zwierzęce k o to w s k o ; obie od podstaw męs kich. Trzecia X VI-wieczna formacja na -o w s k o : d o k t o r o w s k o pochodzi spoza SP XVI, więc jej w tych podliczeniach nie uwzględniam.
Z cytow anych w yżej przykładów widać, że tylko od dwu podstaw {chłop i kościół), obu męskich, utworzono deryw aty dwoma różnym i przyrostkam i ekspresyw nym i: chłopisko i chłopsko, kościelisk o i kościelsk o. Chłopisko pochodzi z Reja, zaś chłopsk o ze Stryjkow skiego, natomiast kościelisko (1 raz) i k ościelsk o (2 razy) tylko z jednego źródła - z E p istom ium M. Cze- chowica. Jest p rzy tym znamienne, że formacja kościelisk o została zanotowana tylko w dop. 1. m n.: d o [...] kościelisk ; formacja kościelsk o wystąpiła tylko w dop. J. p oj.: d o kościelsk a. M oże w yb ór przyrostka pozostaje tu w związku z różną sytuacją fonetyczną w wygłosie dop. 1. poj. i dop. ł. mn.? Rzecz w y magałaby osobnego zbadania.
W szystkie trzy omawiane tu przyrostki są ze sobą genetycznie najprawdo podobniej zw iązane. Funkcję ekspresywną przyrostka -isko da się w yprow a dzić z konkretnej, już przedpolskiej, formacji g r o d z is k o ‘stary, zniszczony gród’9. 2 kolei genezę przyrostka -sko, znanego w języku polskim od XV w. (por. d r z e w s k o ‘m ary’), można wiązać z przyrostkiem -is k o 10. Wreszcie przyrostek - o w s k o jest specyficznym wariantem przyrostka -sko. Schema tycznie można to ująć w sposób następujący:
-isko
. /
\
-isko -sko
2.3. W arunki wykształcenia się formantu - o w s k o w ym agają bliższego rozważenia. M ożna przypuszczać, że konkretną formacją, w której doszło do zaw iązania się formantu - o w s k o , była formacja d z ia d o w s k o . Powstała ona jako antonimiczna formacja ekspresywną do b a b sk o (notowane od XVI w .). Jednak w temacie d z ia d - były zupełnie inne warunki fonetyczne niż w temacie b a b - i przyrostkiem -sko nie można się tu było posłużyć. Musiał się tu pojawić element samogłoskowy tyln y, który by zneutralizował de strukcyjne działanie spółgłoskowego -sko na temat d z ia d -. W ariant -isko nie wchodził tu wówczas widocznie w rachubę, gdyż poza alternacją spółgło skową w ym agałby jeszcze alternacji samogłoskowej {dziad > 'A~dziedzisko). Dla
9 Zob. B. K r e j a . Słowotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w języku polskim.
Formacje na ,,-ik”, „ k- ”, isko” i „-ina". Gdańsk 1969 s. 212.
10 Zob. B. K r e j a . Rzeczowniki ekpresywne na ,,-sko” w języku polskim. JPol 48:1968 s.. 202-216.
uniknięcia niszczących temat przyrostków -sko i -isko sięgnięto więc po neutralizujący morfem - o w - . Było to tym łatwiejsze, ż e temat d z ia d - z tym morfemem łatwo się już łączył, co widać w SP XVI po szeregu deryw atów od dz ia d -, por. np. przym iotnik d z ia d o w s k i (też d z i a d ó w ) i rzeczow nik d z ia d o w iz n a . Podobną łatwość łączenia się z morfemem - o w - miał (w XVI w.) rzeczownik d o k to r, por. np. takie XVI-wieczne formacje, jak przym iotnik d o k to ro w sk i (w SP XVI 15 razy; przym iotnik do k torsk i - 4 razy, a d o k t o r o w y tylko 1 raz) oraz rzeczowniki d o k t o r o s t w o i d o k t o r o w ie .
Stopniowo zaczęła się ustalać m iędzy wariantam i -sko i - o w s k o w yraźna dystrybucja komplementarna. Podczas gdy przyrostek -sko obsługiwał przede w szystkim tem aty żeńskie (typu b a b a itd.) i nijakie, przyrostek - o w s k o zaczął się wiązać z tematami męskimi (typu d z iad). Szybkie zastąpienie XVI-wiecznej formacji chłopsko przez nowszą, zgodną z tym podziałem tematów, formacją cb ł o p o w s k o było porządkowaniem system u słowo twórczego. Ale tym samym przyrostek - o w s k o znalazł się na tym samym polu tem atycznym , na którym działał już od dawna silny, bo produktyw ny przyrostek -isko. Równoległe istnienie dla tego samego typu tematów dwóch identycznych funkcyjnie formantów mogło trwać tak długo, jak długo dysponowały one własnym zasięgiem terytorialnym czy środowiskowym . Postępująca ekspansja przyrostka -isko musiała doprowadzić do ostatecznego wycofania się przyrostka - o w s k o . Z języka literatury nastąpiło to ostate cznie w XVIII w.
O terytorialnym rozprzestrzenieniu przyrostka - o w s k o w staropol- szczyźnie nie da się nic konkretnego powiedzieć. N ie wiadomo nic ani o autorze H istorii p r a w d z i w e j w L a n d z ie (d z ia d o w s k o ), ani o tw órcy ko medii rybałtowskiej P o d k a n ie I a n n a sa z G r e g o r ia s e m k le ch ą (d o k t o r o w s k o ). Jedynie o A. Czahrowskim (k o t o w s k o ) wiadomo tyle, że najprawdopodobniej urodził się w Czahrowie na Rusi Czerwonej (pow. H alicz). O pochodzeniu autorów X VII-wiecznych, którzy posługiwali się formacjami na - o w s k o wiadomo już jakby trochę więcej. Autor zatem K o m e d i i o W aw rz k u (g ą sio ro w s k o ) używ ał - według Stiebera - pólnocnomalopolskich form tko, tk óry, a Piotr Baryka (cb ło p o w s k o ) mógł pochodzić z południowej Polski (używ a w yrazu j a c y ‘tylk o ’). W. N . Trepka (cb ł o p o w s k o ) pochodził z Czapel w M iechowskiem, wreszcie J. C hądzyński (k a tow sk o) pochodził prawdo podobnie z M azowsza. X V III-w ieczny F. Zabłocki, autor Z a b o b o n n ik a (d z ia d o w sk o ), urodził się prawdopodobnie na W ołyniu, a zmarł w Końsko woli.
Z przedstawionych w yżej danych niewiele konkretnego w yn ika dla za gadnienia staropolskiej geografii przyrostka - o w s k o . Zresztą trzeba pamiętać, że chodzi tu łącznie aż o trzy wieki.
3.1. Formacje z przyrostkiem - o w s k o notowane są również w różnych polskich źródłach gwarowych. I tak na przykład J. Karłowicza Słow nik g w a r
84 B O G U SŁ A W KREJA
p o lsk ich (K raków 1900-1911; dalej w skrócie SGP) notuje z Lubelskiego (?) chłop iosk o ‘chłopisko’ (s.v. chłop ) i k oniosk o ‘konisko’ (s.v. koń). W obu w ypadkach źródłem są materiały słownikowe H . Łopacińskiego, pochodzące głównie z Lubelskiego (tylko częściowo z innych terenów), a drukowane w Pracach Filologicznych, t. IV i V. Poza tym SGP notuje z Krakowskiego: ch łop osk o ‘chłopisko’ (s.v. chłop ) i Ż yd o sk o || ż y d o w s k o . Obie te formacje notowane są z O. Kolberga, Krakowskie IV, 1962 (Dzieła w sz ystk ie, t. 8). W rozdziale W łaściwości m ow y Krakowskiego ludu na s. 298 czytam y: „54. Zgrubiałe w yrażają się: ch łop osk o (w M azowszu i Lubels.: chłop isk o), Z y- d o sk o (M az. i Lub. z y d z isk o), ba bsk o, d z ieck a (d z iecisk a , p lu r.).” Interesujące jest tutaj przeciwstawienie krakowskiego -o (w )s k o mazowieckiemu i lu belskiemu -isko. Jednak z Lubelskiego, jak mogą o tym świadczyć przyto czone w yżej i niżej fakty, formacje na ~o(w)sko są również znane.
K ilka formacji na - o ( w ) s k o pojawiło się też w innych źródłach gwaro w ych. I tak np. W. K upiszew ski11 zanotował nazwę w ia t r o w s k o ‘wicher’ w trzech sąsiadujących ze sobą punktach małopolskich (Książnice W ielkie, pow. K azim ierza W ielka, W ola Radłowska, pow. Brzesko i Sienisławice), a także formację ch łop osk o ‘chłop’ w Książnicach W ielkich. Tę ostatnią formację (c h ł o p o sk o ) przytacza Kupiszewski również z pow. Krasnystaw, powołując się tu na informację prof. T. Brajerskiego.
Ze Śląska O polskiego (Góra Świętej Anny) formację d z ia d o w s k o (fonet. Ś a d o fsk o ) ‘alter Mann, Bettelemann’ przytacza R. O lesch12. Innych formacji na - o w s k o w tym słowniku nie ma.
Również tylko jedną formację na -o w s k o : k o m o w s k o (fonet. k u ń osk o) ‘pejor. od koń’ zapisał K. D ejna1’ z Ruskiego Brodu w woj. kieleckim (okolice P rzysuchy). W praw dzie formacja k o n io w s k o jest u D ejny SLKŁ (A-P) izolow a na w sensie formantu, to jednak na terenie objętym tym słownikiem występuje pewne charakterystyczne zjawisko morfologiczne. Przed szeregiem for- m antów z nagłosowym - i- pojawia się morfem - o w - , np. d e s k o w in a ‘licha deska’, d e s z c z o w i n a ‘deszcz’, k o t o w in a ‘kot’, p ł o t o w in a ’płot’ oraz k r op o- w id łk o ‘małe kropidło’, k r z e so w id ł o (obok krzesidło) ‘krzesiw o’ itd. O ile w odrzeczow nikowych strukturach typu k o to w in a morfem - o w - jest w gwa rach dosyć zrozum iały, bo służy potrzebie unikania zakłócającej strukturę słowotwórczą alternacji spółgłoskowej, o tyle zastanawiają odczasownikowe przykłady typu k r op ow id ł(k )o, gdzie - o w - pojawia się przed -i, które wcho dziło w skład tematu czasownikowego. Formacje typu k o n io w s k o mogłyby
11 Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego. Wrocław 1969 s. 48.
D er Wortschatz der polnischen Mundart von Santkt Annaberg. Bd. 1. Berlin 1958. Ost
europa - Institut an der freien Universität Berlin. Slavistische Veröffentlichungen. Band 17. 13 Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego (A-Por). „Rozprawy Komisji Językow ej ŁTN ” 20-26:1974-1980 - dalej cytuję jako SLKŁ.
być jeszcze jednym przykładem na szczególną ekspansywność morfemu - o w - na terenie objętym przez D ejny SLKŁ.
3.2. Jest wreszcie jeszcze jedno źródło, stosunkowo bogate właśnie w formacje na -o w s k o . We wsi Rachanie pod Tomaszowem Lubelskim* ' wystąpiła cała seria takich formacji, fonetycznie zapisyw anych jako -o f s k u : g a z e c io w s k o ‘duża gazeta’, ła ciow sk o ‘duża łata’, ł o p a cio w s k o ‘duża łopata’, k o ry cio w sk o ‘duże koryto’, p ł a c h c io w s k o ‘duża płachta’, ż e r d z io w s k o ‘długa, gruba żerdź’^ . W ym ienionych 6 formacji odbiega w yraźnie od w szystkich wyżej w ym ienionych formacji na -o w s k o . Ich w yraz y podstawowe są bądź rodzaju żeńskiego (5 razy), bądź rodzaju nijakiego (1 raz). W e w szystkich 6 przykładach wygłos tematu w yrazu podstawowego kończy się spółgłoską „węzłotwórczą” (5 razy -t-, 1 raz -d ź - ), w ystępuje tu więc typ tematu, z którym łączy się normalnie przyrostek -isko.
Co do przyrostka ekspresywnego -isko w tej gwarze to trzeba powiedzieć, że jest on tam szczególnie produktyw ny. W monografii M alca zostały zapisane łącznie 182 formacje ekspresywne na -isko, w tym 116 o podstawach męskich (.ba ran isk o...), 59 o podstawach żeńskich { dziew c z y nisko...) i 7 o podstawach nijakich {uszysko...). W 9-formacjach wystąpił również przyrostek ekspresyw ny -sko-. w 7 formacjach z podstawami żeńskimi {babsko, dupsk o, fu r sk o , k obylsk o, k row sk o, łapsko, tra w sk o rzad.) i w 2 formacjach z podstawami nijakimi (cielsk o, zielsko rzad.).
Dalej o formacjach na -isko w gwarze Rachań trzeba powiedzieć, że na 59 formacji z podstawami żeńskimi w aż 35 przykładach użycie przyrostka -isko (zamiast ewentualnego -sko) jest podyktowane warunkam i fonetycz nymi wygłosu tematu: bądź grupą spółgłoskową w 21 przykładach (np. p i e r - sisko, tru m nisk o...), bądź spółgłoską „węzłotwórczą” w 14 przykładach (np. gałęzisko, m usz ysk o...). N a 24 przykłady pozostałych formacji na -isko z podstawami żeńskimi, a więc tych formacji, które łączą się z podstawami „zw ykłym i” (np. św inisk o.,.) aż 5 formacjom tow arzyszy kw alifikator rzad. (np. fu r z y sk o , ja lo w isk o , k u rz y sko, żonisko, żylisk o); może to świadczyć o postępującej produktywności przyrostka -isko w tej gwarze.
O przyrostku ekspresywnym -isko wiadomo, że — przynajm niej w języku ogólnym - ma dwa główne zakresy w ystępow ania: tem aty męskie oraz żeńskie (i nijakie) „trudne”.
O ile o staropolskich (i niektórych współczesnych gw arow ych) formacjach na - o w s k o można powiedzieć, że konkurow ały (konkurują) z przyrostkiem -isko wyłącznie p rzy tematach męskich, o tyle o rachańskich formacjach
14T. M a l e c . Budowa słowotwórcza rzeczowników i przymiotników w gwarze wsi
Rachanie pod Tomaszowem Lubelskim. Wrocław 1976 s. 69.
15 T. Malec dodaje, że w gwarze Rachań formacje ekspresywne na -owsko mają rodzaj gramatyczny identyczny z rodzajem gramatycznym w yrazu podstawowego, a więc np. ta gaze
8 6 B O G U SŁ A W KREJA
na - o w s k o trzeba powiedzieć, że konkurują z przyrostkiem -isko wyłącznie p rzy tematach żeńskich „trudnych”.
P rzy formacjach rachańskich trzeba dodatkowo zwrócić uwagę na właści wości palatałizujące przyrostka - o w s k o . W staropolszczyźnie takiej właści wości on nie posiadał. O ddziaływanie palatałizujące przyrostka mamy jeszcze w gwarowej (lub.?) formacji chłop iosk o. Natomiast w formacji lub.(?) i kiel. k o n io (w )s k o już sam temat k o ń - był m iękki i taki się w derywacie utrzym ał; inaczej niż w stp. m ie k o w s k o , gdzie dokonał się proces stwardnienia tematu m i e c z - > m ie k - 16.
4. Przyrostek - o w s k o dla historii polskiego słowotwórstwa jest tylko pewnym epizodem, zasługującym jednak na uwagę choćby ze względu na charakter jego powiązań i zależności z pokrew nym i formantami ekspresywny- mi. Natom iast w polskich gwarach sytuacja tego przyrostka w ydaje się mniej przejrzysta. Z jednej strony może ze w zględu na większą różnorodność uw i kłań system ow ych, z drugiej zaś ~ ze względu na spore braki i luki w opi sach gw arow ych. Może zwrócenie uwagi na ten szczegół słowotwórczy gwar południowej Polski przyczyn i się do wprowadzenia dodatkowego punktu do kwestionariusza słowotwórczego polskiej dialektologii.
16 W pracy W . Cyrana (Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Łódź 1977), jak też i w innych źródłach gwarowych, żadnych formacji na -owsko nie znalazłem. Dodam tu jeszcze, że M. Karplukówna (jw. s. 217) na podstawie danych uzyskanych z Pracowni Polskiego Słownika Gwarowego w Krakowie ustaliła, że „przyrostek -owsko w dzisiejszych gwarach występuje w Pol sce południowej i południowo-wschodniej (krakowskie, kolbuszowskie, tarnobrzeskie, lubelskie)". Jak jednak wynika z gwarowych przykładów przytoczonych wyżej, indywidualne formacje na
