View of Return of Bialystok Uniates to Orthodoxy

Pełen tekst

(1)R. E. C. E. N. Z. J. E. ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXI, zeszyt 7 – 2014. KRZYSZTOF LE NIEWSKI*. POWRÓT BIAOSTOCKICH UNITÓW DO PRAWOSAWIA. Irena M a t u s. Schyek unii i proces restytucji prawosawia w obwodzie biaostockim w latach 30. XIX wieku. Biaystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku 2013 ss. 620. ISBN 978-83-7431-364-3. Czowiek jest osob , której nie mona poj ani zrozumie , jeli nie uwzgldni si jego uwarunkowa religijnych, spoecznych, geograficznych i kulturowych. Tego rodzaju refleksja nie moe by ograniczona jedynie do teraniejszoci, ale musi wzi. pod uwag róne fakty i procesy, które zaistniay w przeszoci. wiadomo kulturowa jest zatem zawsze zanurzona w tradycjach przeszych pokole. Tradycje przejmowane od naszych przodków znajduj swój bezporedni wyraz w zwyczajach ludowych, praktykach religijnych czy stylu ycia. Kade pokolenie czerpie z otrzymanego dziedzictwa i stara si przekaza potomnym to wszystko, co uwaa za najcenniejsze. Nie zawsze si to jednak udaje, zwaszcza gdy pojawiaj si zagroenia powodowane przez wojny, procesy migracyjne czy zmian obyczajowoci. W duym stopniu na tosamo osobow i integracj spoeczn ma wpyw wiadomo przynalenoci eklezjalnej, czyli to wszystko, co si wi e z wiar w Boga, kultem religijnym i kultur danej spoecznoci. Cho gównym ródem kultury danej spoecznoci jest wiara oraz kult, to na takie czy inne jej uksztatowanie maj wpyw równie wielorakie czynniki pochodzenia historycznego, spoecznego, filozoficznego, gospodarczego, ekonomicznego… Kultura zatem jest bardzo zoonym procesem, jak i krystalizuj cym si skutkiem – tworz cych j rzeczywistoci duchowych, antropologicznych czy. Dr hab. KRZYSZTOF LE NIEWSKI, prof. KUL – kierownik Katedry Teologii Prawosawnej w Instytucie Teologii Dogmatycznej i Ekumenizmu KUL; adres do korespondencji – e-mail: lesni@data.home.pl.

(2) 154. RECENZJE. spoecznych. W pewnym sensie poprzez zgbianie kultury danej spoecznoci, istniej cej na danym terenie, mona lepiej zrozumie to wszystko, co stanowi o szeroko rozumianej tosamoci osoby ludzkiej i struktur spoecznych. To wane zadanie, które pomocne jest w rozwi zywaniu wielu problemów na poziomie jednostkowym i spoecznym. Z tego te wzgldu badania nad kultur danego regionu s istotne dla rozwoju nauk teologicznych, humanistycznych czy spoecznych. Przykadem takiej wanie interdyscyplinarnej monografii jest dzieo Ireny Matus, które dotyczy procesu restytucji prawosawia w obwodzie biaostockim w latach trzydziestych XIX wieku. Tytu recenzowanej ksi ki zosta sformuowany w sposób jednoznacznie wskazuj cy na rzeczywisto , która bdzie stanowi jej tre . Logicznie bowiem zostay wskazane dwa fakty, a mianowicie: schyek unii oraz proces restytucji prawosawia, z precyzyjnym dookreleniem miejsca czy te terytorium (obwód biaostocki – jednostka administracyjna utworzona w 1807 r. i w czona do guberni grodzieskiej w 1842 r.) i czasu czy te okresu (lata trzydzieste XIX wieku). Recenzowana monografia dr Ireny Matus z pewnoci jest dzieem pionierskim. Dotychczas bowiem nie ukazao si adne dzieo, które w sposób kompleksowy i uwzgldniaj cy materia ródowy z archiwów i dotychczasow literatur przedmiotu przedstawiaoby zespó zagadnie skadaj cych si na analizowan problematyk. Sama Autorka ma tego wiadomo , co wyraa we Wstpie: „Temat, któremu powicona jest niniejsza ksi ka, nie doczeka si odrbnego, kompleksowego opracowania. Poruszany by marginalnie, w pracach powiconych ogólnie unii brzeskiej, b d w monografiach skupionych na wybranych, w skich zagadnieniach. Niewiele miejsca zajmuje te w syntezach dziejów Kocioa katolickiego i Cerkwi prawosawnej” (s. 23). Cho Autorka wprost nie wyjania, dlaczego wanie zafascynowaa j tematyka monografii, to opisowo pod to podprowadza. Ju w pierwszym zdaniu swej monografii napisaa, i „Cerkiew unicka w Rzeczypospolitej od czasu powstania – unii brzeskiej – do pocz tku lat 30. XIX wieku, kiedy wiksza cz jej struktur leaa ju w granicach Imperium Rosyjskiego, ewoluowaa stale w stron Kocioa aciskiego, poddawana procesom latynizacji i polonizacji” (s. 19). W zwi zku z tymi dwoma procesami na pocz tku XIX wieku Cerkiew unicka, jako rzeczywisto eklezjalna, znalaza si w sytuacji, bd cej swoistym znakiem czasu, aby dokona wyboru: albo by cakowicie wchonit przez Koció aciski, albo powróci do Kocioa prawosawnego. Mimo daleko posunitej polonizacji i latynizacji unici zamieszkuj cy obwód biaostocki ci gle byli wiadomi swej odrbnoci, któr mona okreli jako „rusko ”. Ponadto ówczesne uwarunkowania polityczne oraz dziaania wybitnego hierarchy Józefa Siemaszko zdecydowanie sprzyjay powrotowi do wyznania swych przodków. Skuteczne metody, z jakich korzysta ów biskup litewski, polegay zasadniczo na powolnym wprowadzaniu zmian oraz stosowania restrykcji jedynie w kwestiach zasadniczych, a mianowicie korzystanie z synodalnych mszaów, szkolenie duchownych czy deklarowanie zgody na przy czenie si do prawosawia. Dziki tego rodzaju dziaaniom stosunkowo szybko, cho czasami z pewnym oporem niektórych.

(3) RECENZJE. 155. kapanów, dokonywa si powrót unitów do liturgicznej tradycji prawosawnej. Do dzi, zdaniem Autorki, „w Polsce kasata unii kocielnej […] budzi kontrowersj” (s. 24). Autorzy, zalenie od swej przynalenoci kocielnej, postrzegaj ten proces w sposób przeciwstawny. Prawdopodobnie ta wanie polaryzacja stanowisk w kwestii kasaty unii i restytucji prawosawia w okrgu biaostockim skonia dr Iren Matus do przeanalizowania tego zagadnienia w oparciu nie tylko o dotychczasow literatur przedmiotu, lecz przede wszystkim o materia ródowy, zaczerpnity z archiwów krajowych i zagranicznych. Trzeba przyzna , e podjty wysiek badawczy zaowocowa dzieem, które bdzie inspirowa do dalszych poszukiwa naukowych zarówno historyków, jak i teologów. Problemem badawczym monografii jest szczegóowe zobrazowanie procesu restytucji prawosawia na obszarze ograniczonym terytorialnie do obwodu biaostockiego. Autorka dopowiada, e niniejsza publikacja „nie ukazuje […] tego zagadnienia wycinkowo. Wszelkie dziaania maj czytelnie zarysowane to i odnosz si do caej diecezji litewskiej i sytuacji Cerkwi greckokatolickiej w okresie schykowego unityzmu. ledzi zmiany w liturgice, wystroju i wyposaeniu wi ty, przemiany w owiacie duchownej i pooeniu kleru, ujawnia reakcje duchownych, czciowo i wiernych. Przyblia sytuacj demograficzn , spoeczn i kulturow ludnoci zamieszkuj cej obwód biaostocki. Stara si odpowiedzie na pytanie o trafno i skuteczno w miar bezkonfliktowych metod dziaania biskupa Józefa Siemaszki” (s. 22). Tak przedstawiony problem jednoznacznie wskazuje, e jest to ksi ka nie tylko dla historyków, ale równie dla socjologów, kulturoznawców i teologów. Cho gównie skoncentrowana jest na problematyce historycznej, to stanowi opracowanie materiaów ródowych interesuj ce dla przedstawicieli take innych nauk humanistycznych i teologów. Warto zatem podkreli interdyscyplinarny charakter recenzowanej monografii. Podjcie bada naukowych nad procesem likwidacji unii kocielnej oraz restytucj. prawosawia na terenie obwodu biaostockiego w latach trzydziestych XX wieku stao si dla Autorki moliwe dziki dobrej znajomoci jzyka rosyjskiego oraz innych jzyków sowiaskich. Zapoznanie si z materiaami ródowymi wymagao kwerendy w rosyjskich, biaoruskich, litewskich i polskich archiwach pastwowych i kocielnych. Dr Irena Matus we Wstpie nie sprecyzowaa dokadnie metody pracy oraz sposobu realizacji zamierzonego dziea. Na podstawie struktury monografii, mona stwierdzi , i cechuje si ona logik i konsekwencj w podejciu do poszczególnych czci. Na zasadnicz struktur dziea skada si Wstp, dziewi rozdziaów, Zakoczenie, trzy aneksy oraz biogramy hierarchów i duchownych Kocioa unickiego, prawosawnego i aciskiego, jak równie sownik waniejszych terminów. Ponadto Autorka do czya streszczenia w jzyku rosyjskim i angielskim oraz bibliografi, spis tabel, spis ilustracji oraz trzy indeksy (osobowy, geograficzny i rzeczowy), a take czterdzieci trzy fotogramy, przedstawiaj ce zdjcia osób, dokumentów, ikon, obrazów religijnych, cerkwi i kapliczek, w celu ilustracji omawianych zagadnie,.

(4) 156. RECENZJE. oraz reprint mapy generalnej guberni grodzieskiej i obwodu biaostockiego. Szkoda, e poszczególne rozdziay nie zostay zaopatrzone we wstpy zapowiadaj ce przedstawian problematyk. W monografii brakuje równie, niestety, oceniaj cego wnioskowania na kocu poszczególnych rozdziaów. Znale je mona dopiero w jej Zakoczeniu. Ukad tematyczny podporz dkowany jest gównemu zaoeniu badawczemu i wynika z uwzgldnienia materiau ródowego oraz z zebranej bibliografii przedmiotowej. Pierwszy rozdzia, zatytuowany Z dziejów Cerkwi unickiej, stanowi wprowadzenie historyczne do analizowanej problematyki. Sam tytu tego rozdziau wydaje si jednak mao precyzyjny w odniesieniu do monografii naukowej. Przede wszystkim naleao w tytule tego rozdziau dookreli przedzia czasowy oraz bardziej jednoznacznie podkreli , e rozdzia ten stanowi historyczne wprowadzenie w problematyk. W drugim rozdziale zosta przedstawiony stan parafii unickich w latach trzydziestych XIX wieku w obwodzie biaostockim. Kolejny rozdzia pt. Od unickiego parocha do prawosawnego duchownego ukazuje sytuacj oraz rónego rodzaju zmiany, jakie byy udziaem unickich kapanów w powrocie prawosawia. W rozdziale czwartym Autorka koncentruje si na roli owiaty duchownej w procesie restytucji prawosawia, opisuj c zarówno sytuacj w seminariach duchownych oraz edukacj suby cerkiewnej i oddziaywanie kursów teologicznych przy konsystorzu w

(5) yrowicach. Pi ty rozdzia przedstawia najistotniejsze elementy powrotu unitów do liturgicznej tradycji wschodniej (wymiana utensyliów oraz ksi g liturgicznych i zmiana jzyka liturgicznego). W szóstym rozdziale zostao opisane, na czym polegay zmiany wystroju wntrz wi ty unickich. Rozdzia siódmy ukazuje postaw duchowiestwa unickiego wobec powrotu do prawosawia (zarówno deklarowanie gotowoci do przejcia na prawosawie, jak i sprzeciw kleru unickiego w dekanacie bielskim). Sytuacja w zakonie bazylianów stanowi tre przewodni rozdziau ósmego. Ostatni, dziewi ty rozdzia, wiecz cy monografi, dotyczy samego aktu oficjalnej kasaty unii kocielnej oraz sytuacji Cerkwi prawosawnej w latach 1839-1842. W syntetycznym Zakoczeniu Autorka przedstawia gówne osi gnicia analizy róde archiwalnych oraz literatury przedmiotu. Jej zdaniem na podstawie przebadanego materiau ródowego mona wyci gn pewne wnioski dotycz ce nie tylko przyjtych ogranicze terytorialnych i chronologicznych, lecz take odnosz ce si do caej diecezji litewskiej. W procesie powrotu unitów do prawosawia susznie zostaa podkrelona rola biskupa Józefa Siemaszki, który w swej strategii stara si w nierepresyjny sposób przekonywa kapanów unickich. Stereotypowy dotychczas pogl d, e biskup ten wobec niepokornych stosowa srogie kary, nie znalaz potwierdzenia w dokumentach archiwalnych. Interesuj cym odkryciem monografii jest wskazanie na fakt, e „sprawy dogmatyczne, maj ce najwiksze znaczenie przy zmianie wyznania, nie byy polem kontrowersji” (s. 486). Podobnie te ze róde nie wynika, e tzw. smuta kleszczelowska nie bya „aktem desperackiej obrony unii”, a samo pojcie zostao wprowadzone dopiero w XIX wieku. Warto zauway , e cho dr Irena Matus.

(6) RECENZJE. 157. napisaa w Zakoczeniu, i „zadaniem pracy nie byo obalanie mitów czy wchodzenie w polemik z autorami innych opracowa” (s. 487), to jednak taki wanie cel zosta urzeczywistniony, i to wanie na podstawie róde archiwalnych, które do tej pory nie zostay dokadnie przebadane. Autorka susznie te zauwaya, e prawosawie moskiewskie róni si kulturowo od prawosawia kijowskiego. Szkoda tylko, e nie wskazaa, na czym te rónice kulturowe polegaj . Wskazanie na rónorodn spucizn pounick , która czciowo przetrwaa w formie lokalnych tradycji liturgicznych i paraliturgicznych, z pewnoci bdzie dobr podstaw do dalszych prac dla teologów, socjologów religii i etnografów. Uwzgldnione w monografii zabytki sakralnej kultury materialnej, a wic cerkwie, kaplice i kapliczki oraz ikony, ikonostasy i rónorodne elementy zdobnicze stanowi te bd przedmiot prac badawczych historyków sztuki. Cakowicie uzasadniona jest zatem teza Autorki, i „zagadnienie unickiego dziedzictwa kulturowego wymaga odrbnych i szczegóowych bada interdyscyplinarnych (religioznawców, historyków, historyków sztuki, teologów, socjologów czy lingwistów), nowego spojrzenia i szerszego ujcia tematu” (s. 491). Objto rozdziaów nie jest proporcjonalna. Ich wielko uwarunkowana jest zapewne iloci materiau ródowego. Rozdziay zostay podzielone na mniejsze czci, które dotycz zagadnie szczegóowych. Tok wywodów zasadniczo jest spójny, deskryptywny i poprawnie udokumentowany. Autorka wyodrbnia w strukturze monografii szereg zagadnie zarówno historycznych, teologicznych, liturgicznych czy prawnych, co uatwia jej lektur. Monografia zostaa zaopatrzona w trzy indeksy: osobowy, geograficzny i rzeczowy, które uatwiaj dostp do zawartego w niej materiau. Autorka monografii zasadniczo rozgranicza opinie referowane od wasnych ocen. Bibliografia zostaa uporz dkowana w sposób nie do koca odpowiadaj cy normom przyjtym dla tego typu prac naukowych. Susznie, e róda zostay podzielone na dwie czci: archiwa i róda drukowane. Szkoda natomiast, i nie zostay wyodrbnione, jako osobne dziay, opracowania i literatura pomocnicza. Zamiast tego Autorka podzielia cao wykorzystanej literatury na periodyki, artykuy i ksi ki. W kadej z tych trzech czci najpierw zostay wskazane dziea napisane w jzyku rosyjskim i biaoruskimi, a nastpnie w jzyku polskim. Nie zostay uwzgldniona literatura przedmiotu w innych jzykach. Nie ulega w tpliwoci, e monografia dr Ireny Matus jest dzieem wartociowym i potrzebnym, które bdzie stanowi podstaw i inspiracj do dalszych prac naukowych w odniesieniu do podjtej w nim tematyki. Szczególnie naley doceni rzetelno Autorki w dociekaniu prawdy historycznej w oparciu o materia ródowy zaczerpnity z archiwów polskich i zagranicznych. Z ksi k t zapoznawaem si przede wszystkim z punktu widzenia mego warsztatu naukowego, a wic spogl daem na ni oczami teologa specjalizuj cego si w dogmatycznej, liturgicznej i duchowej tradycji chrzecijastwa wschodniego. W zwi zku z tym pojawiaj si uwagi dotycz ce uytej terminologii prawosawnej. Najpierw chodzi o uycie takich poj jak.

(7) 158. RECENZJE. „Koció prawosawny”, „Cerkiew prawosawna” czy w ogóle „cerkiew”. W monografii terminy: „Cerkiew prawosawna” (por. s. 21, 25), „Cerkiew unicka” (por. s. 19, 20, 21, 22, 25, 27), „Cerkiew greckokatolicka” (por. s. 22) czy „Cerkiew unicka” (por. s. 23) stosuje si jako okrelenie struktury eklezjalnej. W pewnym sensie mona zrozumie intencje Autorki, która odwouje si do terminologii obowi zuj cej w przeszoci, cho naley pamita , e wspóczenie termin „cerkiew” odnosi si zasadniczo jedynie do wi tyni prawosawnej, a okrelenie „Koció prawosawny” stosuje si, aby wskaza na rzeczywisto eklezjaln . Wszak oficjalna nazwa Kocioa prawosawnego w Polsce to Polski Autokefaliczny Koció (a nie Cerkiew!) Prawosawny. Zgodnie z t sam logik mówi si raczej o Kociele unickim czy greckokatolickim, a nie Cerkwi unickiej czy greckokatolickiej. Z teologicznego punktu widzenia pojcie „malarz” ma szerszy i mniej dookrelony zakres treciowy ni „ikonograf”, podobnie jak nie kady obraz jest ikon (por. s. 23). Ponadto w adnym jzyku, tak w przeszoci jak i wspóczenie, nie stosuje si zamiennie takich okrele jak „msza” i „liturgia”. W tradycji chrzecijastwa zachodniego funkcjonuje pojcie „Msza wita” a w tradycji chrzecijastwa wschodniego „Boska Liturgia” (gr. Theia Liturgia, cs. Boestwiennaja Liturgija). Cho obydwa pojcia odnosz si do Eucharystii (bd cej terminem wspólnym dla prawosawnych i katolików), to jednak zamienne ich stosowanie nie jest zasadne. Trudno recenzentowi zgodzi si z podan we Wstpie tez Autorki, e „nie kwestie konfesyjne jednak, rónice dogmatyczne czy uznawanie b d nie zwierzchnictwa papiea, s osi sporu. Uni postrzega si jako jedn z paszczyzn cywilizacyjnego zderzenia Wschodu i Zachodu, a take odwiecznego polsko-rosyjskiego konfliktu politycznego” (s. 23). Ostatecznie bowiem problem unii jest problemem eklezjologicznym, cho osadzonym w realiach spoecznych, politycznych, kulturowych czy cywilizacyjnych. Z tego te wzgldu nie mona stosowa w jej ocenie jedynie kryteriów obrzdowych czy polityczno-nacjonalistycznych. Unia kocielna czy jej owoc w postaci eklezjalnej, jakim by i jest Koció unicki (greckokatolicki), ostatecznie to rzeczywisto , której nie da si zrozumie i wyjani jedynie w kategoriach pozateologicznych. Mona sobie te zada pytanie, dlaczego Autorka we Wstpie szeroko omówia powszechnie znane opracowania dotycz ce unii brzeskiej i Kocioa unickiego, a nie skoncentrowaa si jedynie na przedstawieniu opracowa bezporednio zwi zanych z problematyk analizowan w monografii. W odniesieniu do struktury ksi ki naley zauway , i tytu pierwszego rozdziau – jak ju wspomniano – zosta sformuowany nieprecyzyjnie. Wskazane byoby dopenienie ram czasowych, czyli wskazanie, e zostanie w nim przedstawiona historia Kocioa unickiego do koca lat dwudziestych XIX wieku. Rozdzia ten bowiem dotyczy okresu poprzedzaj cego powrót Kocioa unickiego do Kocioa prawosawnego. W strukturze rozdziau drugiego punkt 2.6 zatytuowany zosta Zmiany obrzdku. Naleaoby w tytule tym dookreli , z jakiego obrz dku na jaki dokony-.

(8) RECENZJE. 159. way si te zmiany. Ponadto tytuy paragrafów w rozdziale drugim zostay sformuowane w taki sposób, e nie ma w strukturze tego rozdziau jednolitego porz dku logicznego. Dlaczego punkt 2.6.6. koczy paragraf 2.6., zamiast stanowi jego pocz tek? W tekcie pojawiaj si akapity jednozdaniowe (np. s. 66). Zarówno indeksy, jak i bibliografia powinny by sporz dzone na bazie jednego alfabetu, a nie podzielone na czci, zalenie od uywanego alfabetu. Autorka spolszcza niektóre pojcia rosyjskie, jak np. samodierawie czy narodno, nie wyjaniaj c ich znaczenia: samowadza, ludowo (por. s. 62). Nie dostrzega faktu, e w Kociele unickim nurt d cy do powstrzymania latynizacji niekoniecznie d y do zjednoczenia z Kocioem prawosawnym (por. s. 62-63). W punkcie 2.6.4., zatytuowanym Konwersje unitów w obwodzie biaostockim, jest mowa o przechodzeniu unitów na obrz dek aciski. Tego rodzaju zmian obrz dku nie mona nazwa konwersj , gdy dokonuje si ona w ramach jednego Kocioa. Tytu ten zatem zosta sformuowany w sposób niepoprawny i moe wprowadza w b d (por. s. 127). Punkt 2.6.5. pt. Próby pozyskania byych unitów jest sformuowany enigmatycznie, gdy nie odpowiada na pytanie, przez kogo… (por. s. 132). W Zakoczeniu monografii pojawia si sformuowanie „Budowanie odrbnoci Cerkwi prawosawnej”. Co Autorka chciaa przez nie wyrazi i jak je rozumie, gdy wydaje si niewystarczaj ce wskazanie, i dotyczyo ono sfery obrzdowej (por. s. 485). Autorka podkrela sam fakt odmiennoci kulturowej prawosawia moskiewskiego od prawosawia kijowskiego w odniesieniu do problemu wychodzenia z unii. Szkoda, e nie wyjania bliej, na czym ta odmienno kulturowa polegaa (por. s. 488). Godny rozwinicia jest równie w tek o procesie zamiany miejscowej tradycji liturgicznej na rosyjsk tradycj liturgiczn , a nie tylko usuwania naleciaoci aciskiej w obwodzie biaostockim. Podsumowuj c, recenzowane dzieo jest bardzo wartociowym interdyscyplinarnym wkadem w badania nad zoonym procesem restytucji prawosawia w obwodzie biaostockim w latach trzydziestych XIX wieku, które z pewnoci zainspiruje naukowców z rónych dziedzin do dalszych prac maj cych na celu wnikanie w problemy z przeszoci, aby lepiej zrozumie religijno-kulturowo-spoeczne czynniki, wpywaj ce na tosamo ludzi zamieszkuj cych tereny pónocno-wschodniej Polski..

(9)