Od ³odzika do amonita — wystawa g³owonogów
na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Œl¹skiej
W ramach Œl¹skiej NocyNaukow-ców w dniu 25 wrzeœnia 2009 r. na Wydziale Górnictwa i Geologii Poli-techniki Œl¹skiej w Gliwicach zosta³a otwarta wystawa czasowa prezentu-j¹ca skamienia³oœci wybranych grup wymar³ych g³owonogów z kolekcji Muzeum Geologii Z³ó¿ w Gliwicach. Dotychczas organizowane ekspozycje czasowe obejmowa³y g³ównie zbiory mineralogiczne, m.in. pegmatyty ze Strzegomia oraz granaty i agaty z ró¿-nych stron œwiata. Jedyny wyj¹tek sta-nowi³a wystawa unikalnych jurajskich skamienia³oœci z Solnhofen i dewoñ-skich z Bundenbach.
Skamienia³oœci g³owonogów sta-nowi¹ najwiêksz¹ (obok ma³¿ów i œli-maków), licz¹c¹ oko³o 1000 okazów,
kolekcjê paleontologiczn¹, zgromadzon¹ w Muzeum Geo-logii Z³ó¿. Wiêkszoœæ okazów pochodzi z historycznych, przedwojennych kolekcji. Reprezentuj¹ one czêsto nieist-niej¹ce ju¿ stanowiska w Polsce, Niemczech, Francji, Austrii i Boœni. Kolekcja, przechowywana w magazynach muzeum, nie by³a dot¹d wystawiana. Okazy w ró¿nym sta-nie zachowania czêsto sta-nie posiada³y metryk b¹dŸ zachowa-ne metryki by³y nieczytelzachowa-ne lub uszkodzozachowa-ne.
Ograniczona powierzchnia wystawiennicza wymusi³a selekcjê okazów. Wybór pad³ na okazy najbardziej intere-suj¹ce, najlepiej zachowane i obrazuj¹ce ró¿norodnoœæ g³owonogów. W dwóch gablotach wyeksponowane zosta³y g³owonogi, nale¿¹ce do podgromady Nautiloidea (³odziko-wate) i Ammonoidea (amonito(³odziko-wate). Najliczniej reprezento-wane s¹ amonity w³aœciwe, oprócz nich ekspozycja obejmuje ³odziki, ortocerasy, goniatyty, klymenie, ceratyty, fylocera-sy i lytocerafylocera-sy.
Wœród ³odzikowatych znajduj¹ siê okazy z rodzaju
Nautilus z Niemiec i Czech, ortocerasy z utworów
dewo-ñskich z Maroka i triasowych z Boœni (ods³oniêcia utworów wapienia muszlowego w Hali Luci) oraz du¿y, o œrednicy ponad 20 cm, przedstawiciel rodzaju Eutrepoceras.
Przedstawiciele szeœciu prezentowanych rzêdów amo-nitowatych stanowi¹ najliczniejszy na wystawie zbiór ska-mienia³oœci. Wœród goniatytów i klymenii zwracaj¹ uwagê okazy z rodzajów Cosmoclymenia i Gonioclymenia z utworów dewoñskich Dzikowca w Sudetach i Ga³êzic w Górach Œwiêtokrzyskich oraz Glyphioceras z Czech (kar-bon). Liczne w kolekcji muzealnej ceratyty s¹ reprezento-wane przez rodzaje Ceratites, Ptychites, Cladiscites i
Gymnites z niemieckich ods³oniêæ wapienia muszlowego
w Badenii-Wirtembergii, Saksonii-Anhalt, a tak¿e z oko-lic Salzburga (Austria) i Sarajewa (Boœnia). Okazy ceraty-tów s¹ bardzo dobrze zachowane, a na oœródkach wyraŸnie widaæ przebieg linii lobowej.
Ostatecznie na wystawie znalaz³y siê okazy nale¿¹ce m.in. do powszechnie znanego i czêsto w Polsce spotyka-nego rodzaju Macrocephalites z obszaru Jury Krakow-sko-Czêstochowskiej (w tym kilka du¿ych, licz¹cych
oko³o 30 cm œrednicy, skamienia³oœci z utworów keloweju z Balina) oraz lokalizacji niemieckich, a tak¿e Harpoceras ze stanowisk we Francji, Anglii, Niemczech i Argentynie,
Aspidoceras, Amaltheus, Placenticeras, Morissiceras, Oppelia, Leioceras, Agassiceras, Parkinsonia, Euaspido-ceras i Reineckeia. Wiele z okazów jest spirytyzowanych,
niektóre posiadaj¹ czêœciowo widoczn¹ liniê lobow¹ oraz historyczne opisy.
W grupie lytocerasów zosta³y zaprezentowane skamie-nia³oœci z rodzajów Baculites (USA, Dakota), Turrilites (Opolszczyzna) oraz Crioceras (Niemcy, Saksonia). Wœród fylocerasów na wystawie mo¿na obejrzeæ okazy z rodzaju Phylloceras z W³och i Niemiec.
Zaprezentowano równie¿ czêœæ okazów zachowanych fragmentarycznie. Pos³u¿y³y one do pokazania elementów budowy, wa¿nych dla identyfikacji amonitowatych i ³odzi-kowatych: linii lobowych, ¿eberek oraz guzków. Inne eks-ponaty uwidaczniaj¹ przekroje zwojów — niektóre wype³nione osadem, inne puste b¹dŸ wtórnie wype³nione kryszta³ami kalcytu. Przekroje poprzeczne pokazuj¹ podzia³ muszli na komory powietrzne i mieszkalne ³odzi-kowatych i amonitowatych. Jednym z ciekawszych i rzad-szych okazów jest przekrój poprzeczny amonita z rodzaju
Macrocephalites z doskonale zachowanym pêpkiem.
Wystawie towarzyszy poster prezentuj¹cy systematykê g³owonogów przybli¿aj¹cy ich budowê, rozwój linii lobo-wej oraz zasiêgi stratygraficzne wybranych grup. Dodatko-wo wszystkie przedstawione na wystawie rzêdy opatrzone s¹ dodatkowymi tabliczkami z dok³adniejsz¹ informacj¹.
Ekspozycja ma du¿e znaczenie dydaktyczne, przybli¿a trudn¹ tematykê podstaw klasyfikacji i budowy g³owono-gów. Otwarciu wystawy towarzyszy³y dodatkowe atrakcje Œl¹skiej Nocy Naukowców, w tym konkurs geologiczny, wykonywanie odlewów gipsowych skamienia³oœci, makroskopowe oznaczanie minera³ów i ska³ oraz prezenta-cje zwi¹zane z histori¹ Muzeum Geologii Z³ó¿ na Wydzia-le Górnictwa i Geologii.
Marta Drogoœ-Ligenza, Iwona Mach³ajewska & Ewa Krzeszowska Zobacz serwis fotograficzny na str. 87
24
Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 1, 2010
Ryc. 1. Wystawa Od ³odzika do amonita na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Œl¹skiej. Fot. I. Mach³ajewska
87 Ryc. 7. Macrocephalites, jura, Chrzanów Ryc. 6. Harpoceras, jura, Argentyna
Ryc. 2. Cleoniceras, kreda, Madagaskar. Wszystkie fot. I. Mach-³ajewska
Ryc. 3. Muszla wspó³czesnego ³odzika Nautilus scrobiculatus, Ocean Spokojny
Ryc. 5. Nautilus sp., trias, lokalizacja nieznana Ryc. 4. Eutrephoceras, kreda (paleocen?), lokalizacja nieznana
