Kamień w architekturze zespołu kościelno-klasztornego na Karczówce w Kielcach (Góry Świętokrzyskie)

(1)

Kamieñ w architekturze zespo³u koœcielno-klasztornego

na Karczówce w Kielcach (Góry Œwiêtokrzyskie)

Zbigniew Z³onkiewicz

1

, Anna Fija³kowska-Mader

1

Building stones in architecture of the church and monastery complex on the Karczówka Hill in Kielce (Holy Cross Mts., south-central Poland). Prz. Geol., 66: 421–435.

A b s t r a c t. The baroque church and monastery from the 17/18thcentury, located atop the pic-turesque Karczówka Hill in SW Kielce (capital of the Holy Cross Mts. region), document a variety of local building stones dominating in architecture of that place by the middle of the 20thcentury. They were used here also in renovation and modernization works in the 21th cen-tury. The high altar and portal of decorative Bolechowice limestones (Upper Devonian) incru-sted with Zelejowa ’rose-like’ calcite (Upper Permian-Lower Triassic) was built in the early flourishing period of application of these stones. They also include portals made of Kunów sandstones and Szyd³owiec sandstones (Lower Jurassic), as well as doorframes, stairs, balu-strades and daises composed of Do³y Biskupie sandstones and W¹chock sandstones (Lower Triassic) showing high resistance to weathering processes. They were also used in various minor stone details (figures, stoups, candleholders, inscription tables). Stone-floors composed of local stones and Sudetic marbles document reconstruction works in the second half of the 20thcentury.

Keywords: Karczówka, architecture, building stones

Wzniesienie Karczówki (340 m n.p.m.) góruje w za-chodniej czêœci Kielc (ryc. 1A), jest w przewadze zbudo-wane z dewoñskich wapieni formacji z Kowali. Stanowi centraln¹ czêœæ Pasma Kadzielniañskiego, uformowanego w po³udniowym skrzydle synkliny kieleckiej (Czarnocki, 1956; Kotañski, 1959; Filonowicz, 1971, 1973; Narkie-wicz i in., 1990, 2006; Racki, 1993).

Pierwsze wzmianki o Karczówce pochodz¹ z XIII w. Odnosz¹ siê do wydobycia galeny, której wystêpowanie wi¹¿e siê z okruszcowaniem tutejszych ¿y³ kalcytu, przeci-naj¹cych ska³y ¿ywetu i franu (Czarnocki, 1931, 1948; Rubinowski, 1971, 1995; Wróblewski, 2014). Prace gór-nicze w tym rejonie trwa³y do pocz¹tku XX w. Wa¿nym wydarzeniem by³a budowa, z inicjatywy biskupa Marcina Szyszkowskiego, na szczycie góry, koœcio³a pw. œw. Karola Boromeusza (Stobiecka, 1973; Adamczyk, 1995; Olszew-ski, 1995; Piasecka, 1995; Pieni¹¿ek-Samek, 2012; ¯ak, 2017). Wzniesiony w 1628 r., w podziêce za ustanie zarazy, sta³ siê œwi¹tyni¹ tutejszych górników. W 1631 r. koœció³ przekazano oo. bernardynom, którzy kontynuowali prace budowlane. Biskupa ofiarodawcê upamiêtniono umiesz-czeniem herbu Szyszkowskich w zwieñczeniu o³tarza g³ównego, frontonach wszystkich trzech portali koœcio³a i nad bram¹ wejœciow¹ do baszty w po³udniowo-wschod-nim naro¿u zabudowañ. Z powodu zaanga¿owania zakon-ników w powstanie styczniowe w 1864 r. dosz³o do kasaty zakonu i odebrania im klasztoru. Od roku 1957 przebywaj¹ w nim ksiê¿a pallotyni.

Walory przyrodnicze i urok miejsca sprawi³y, ¿e w 1953 r. utworzono tu jeden z pierwszych kieleckich re-zerwatów przyrody, a w 1996 r. zosta³o ono w³¹czone do Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. W 2012 r.

na Karczówce otwarto edukacyjn¹ „Œcie¿kê geologiczno--kruszcowo-górnicz¹”, która prowadzi przez naturalne od-s³oniêcia ska³ dewonu i permu oraz dawne „szpary” i szyby górnicze.

W interesuj¹cym pod wzglêdem architektonicznym, pochodz¹cym z prze³omu XVII i XVIII w., zespole koœ-cielno-klasztornym Karczówki (ryc. 1B) z powodzeniem po³¹czono rozwi¹zania wyp³ywaj¹ce z ma³opolskich tra-dycji prowincjonalnych, które wzorowa³y siê na póŸnym gotyku, oraz inspiracje nowatorskie, czerpi¹ce przede wszystkim z barokowych koœcio³ów krakowskich (Zda-nowski, 1928; Stobiecka, 1973; Adamczyk, 1995; Pie-ni¹¿ek-Samek, 2012).

W czasach historycznych, tak jak obecnie, pochodze-nie zastosowanego kamienia znajdowa³o siê zwykle poza sfer¹ zainteresowañ inwestorów, a dla wykonawców mog³o stanowiæ czêœæ tajemnicy handlowej, dlatego w materia-³ach Ÿród³owych jest niewiele informacji na ich temat. Pod-czas prac budowlanych i renowacyjnych prowadzonych na Karczówce od 2007 r., wspó³finansowanych przez Uniê Europejsk¹, usuniêto warstewkê patyny i zwietrzelin z elementów architektonicznych, co umo¿liwi³o bli¿sze rozpoznanie u¿ytego kamienia (Jêdrychowski, 2010, 2014; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014).

CHARAKTERYSTYKA SUROWCÓW SKALNYCH Do po³owy XX w. do budowy zespo³u sakralnego Karczówki stosowano niemal wy³¹cznie lokalny materia³ œwiêtokrzyski (dewoñskie i permskie ska³y wêglanowe oraz triasowe i jurajskie piaskowce), sporadycznie te¿ g³azy narzutowe (ryc. 2).

Z. Z³onkiewicz A. Fija³kowska--Mader

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, ul. Zgoda 21, 25-953 Kielce; zbigniew.zlonkiewicz@pgi.gov.pl; anna.mader@pgi.gov.pl.

(2)

Ryc. 1. A – lokalizacja zespo³u koœcielno-klasztornego na Karczówce na uproszczonym planie Kielc; B, C – lokalizacja kamiennych detali architektonicznych, omówionych w tekœcie, na planie koœcio³a i klasztoru na Karczówce (plan wg Piaseckiej, 1995)

Fig. 1. A – Location of the church and monastery complex on the Karczówka Hill on the simplified plan of Kielce; B, C – location of the architectural stone details, described in the text, on the plan of the church and monastery complex on the Karczówka Hill

Ryc. 2. Pochodzenie surowców skalnych wykorzystanych do budowy i wystroju koœcio³a i klasztoru na Karczówce Fig. 2. Origin of stones used for building and decoration of the church and monastery complex on the Karczówka Hill

(3)

Ska³y wêglanowe

Stosunkowo ³atwe jest wskazanie pochodzenia ska³ wêglanowych. Pocz¹tkowo korzystano przede wszystkim z miejscowych wapieni, nale¿¹cych do formacji z Kowali, identycznych z wynurzaj¹cymi siê spod murów i na majdanie (dziedziñcu gospo-darczym). Datowane na œrodkowy i póŸny dewon (póŸny eifel–póŸny fran) wêglanowe utwory tej formacji powstawa³y w œrodowiskach szelfowych regionu kieleckiego, na p³ytkowodnej platformie wêglanowej (Narkiewicz i in., 1990, 2006; Racki, 1993). Jako kamieni budowlanych u¿yto ich w murach koœcio³a (ryc. 1C: 1; 3 – patrz str. 458) w la-tach 1622–1628. Pochodzi³y zapewne z wyrobisk górniczych, ewentualnie z ³omów na Karczówce oraz pobliskich wzgórzach: Dalni i Grabinie. Wy-korzystywano je tak¿e podczas adaptacji oraz roz-budowy obiektu w póŸnych latach 30. i 40. XVII w., kiedy oo. bernardyni odrêbnym pomieszczeniem zamknêli przestrzeñ miêdzy koœcio³em i wie¿¹, dobudowali korytarz wzd³u¿ pó³nocnej œciany koœcio³a, wznieœli zabudowania klasztorne i gos-podarcze, ponadto otoczyli je zewnêtrznymi mura-mi (ryc. 1B: 1). Przyjêty swobodny charakter barokowej budowli sprzyja³ dostosowaniu jej do urozmaiconej morfologii pod³o¿a i ograniczonej przestrzeni. Powsta³y wewnêtrzne, krête ci¹gi komunikacyjne, a tak¿e niekonwencjonalne pomieszczenia, czasem trudne do zdefiniowania, np. zespó³, obejmuj¹cy sieñ (okreœlan¹ te¿ jako kruchta po³udniowa), przestronn¹ kruchtê (nar-teks) i korytarz wzd³u¿ pó³nocnej œciany koœcio³a (kruchta pó³nocna) (Stobiecka, 1973 versus Adam-czyk, 1995; Piasecka, 1995). Prace remontowe ujawni³y dewoñskie wapienie tak¿e w murach kaplicy œw. Antoniego, dobudowanej do koœcio³a od po³udnia w 1907 r. (ryc. 1C).

W wystroju architektonicznym koœcio³a wyko-rzystywano przede wszystkim wapienie bolecho-wickie (tab. 1). Wydobywano je w kamienio³omie Panek w Bolechowicach, który wraz z oœrodkiem kamieniarskim w rejonie Chêcin prze¿ywa³ swój rozkwit w pierwszej po³owie XVII w. (Wardzyñ-ski, 2014). Razem z innymi wapieniami dewoñski-mi tego rejonu s¹ znane pod wspóln¹ nazwa techniczn¹, jako marmury chêciñskie. Oprócz mo¿liwoœci uzyskiwania bloków, podatnoœci na obróbkê i wysokiej odpornoœci mechanicznej, wapienie te cechuj¹ siê wyj¹tkowymi walorami dekoracyjnymi, zwi¹zanymi ze znacznym uroz-maiceniem strukturalnym i barwnym. Wykonane z nich ok³adziny i rzeŸby, umieszczone wewn¹trz budynków, zachowuj¹ sw¹ œwie¿oœæ przez stule-cia. Powy¿sze w³aœciwoœci sprawiaj¹, ¿e obszar, na którym stosowano je w architekturze barokowych koœcio³ów i rezydencji pa³acowych, znacznie prze-kracza granice Królestwa Polskiego. Wspó³czeœ-nie wapieWspó³czeœ-nie bolechowickie s¹ uznawane za suro-wiec bloczny o znaczeniu krajowym (Wardzyñski, 2004, 2014, 2018; Bromowicz, Figarska-Warcho³, 2012; Bromowicz, 2014).

Pozosta³e ska³y wêglanowe, w ró¿nym czasie wykorzystywane na Karczówce, s¹

reprezentowa-T ab. 1. Charakterystyka œwiêtokrzyskich wêglanowych surowców skalnych wykorzystanych w architekturze zespo³u sakralnego na Karczówce Table 1. Characteristic of the Holy Cross carbonate building stones used in the architecture of the K arczówka church and monastery complex Nazwa ska³y Stone name W iek 1 Age 1 Jednostka litostratygraficzna 2 Lithostratigraphic unit 2 Dominuj¹ca barwa Dominating color Charakterystyka petr ograficzna Petrographical characteristic Geneza/œr odowisko sedymentacji 3 Genesis/depositional environment 3 Nazwa z³o¿a Name of bed Okr es eksploatacji 4 Mining period 4 W apieñ morawicki Morawica limestones póŸna jura, oksford Late Jurassic, Oxfor dian wapienie morawickie Morawica Limestones be¿owa beige mikryty , biomikryty micrites, biomicrites otwarty szelf wêglanowy open carbonate shelf W ola Morawicka XIX w .–czasy obecne 19 th century–r ecent Ró¿anka zelejowska 'Rose-like' Zelejowa calcite

perm/trias Permian/ Triassic

brak lack bia³o-ró¿owa white-r ose grubokrystaliczny kalcyt ¿y³owy coarsecrystalline, veined calcite hydrotermalna hydr othermal Zelejowa XVI w .–1954 r. 16 th century–1954

Zlepieniec zygmuntowski 'Zygmuntówka' conglomerate

perm Permian czerwony sp¹gowiec, cechsztyn Rotliegend, Zechstein czerwona red zlepieñce: okruchy ska³ wêglanowych, t³o ¿elazisto-mar glisto-wapniste conglomerates: carbonate chips, micritic-ferruginous-clayey matrix przybrze¿no-morskie sto¿ki deltowe marine near -shor e delta fans „Zygmuntówka” Czerwona Góra lata 80. XVI w ..–90 XX w . 80s of the 16 th century–90s of the 20 th century W apieñ bolechowicki Bolechowice limestone póŸny dewon, fran Late Devonian, Frasnian formacja z Kowali Kowala Formation br¹zowa brown mudstony , biomikryty , flotstony , rudstony mudstones, biomicrtites, floatstones, rudstones laguna na przedpoluu obszaru rafowego lagoon of the for e-r eef ar ea Panek, Bolechowice XVII w .–czasy obecne 17 th century–r ecent W apieñ z Szewców Szewce limestone póŸny dewon, fran Late Devonian, Frasnian formacja z Kowali Kowala Formation be¿owa beige mudstony , biomikryty mudstones, biomicrtites laguna na przedpolu obszaru rafowego lagoon of the for e-r eef ar ea Szewce II po³owa XVII w .–lata 60. XX w . 2 nd half of the 17 th century–60s of 20 th century 1, 2Matyja, 1977; Narkiewicz i in., 1990, 2006; Racki, 1993; Migaszewski i in., 1996; 3Matyja, 1977; Migaszewski i in., 1996; Zbroja i in., 1998; Z³onkiewicz, 2009; 4W ardzyñski, 2014, 2018. 1, 2Matyja, 1977; Narkiewicz et al., 1990, 2006; Racki, 1993; Migaszewski et al., 1996; 3Matyja, 1977; Migaszewski et al., 1996; Zbroja i in., 1998; Z³onkiewicz, 2009; 4Wardzyñski, 2014, 2018.

(4)

T ab. 2. Charakterystyka piaskowców wykorzystanych w architekturze zespo³u sakralnego na Karczówce Table. 2. Characteristic o f sandstones used in the architecture of the Karczówka church and monastery complex Nazwa ska³y Stone name W iek 1 Age 1 Jednostka litostratygraficzna 2 Lithostratigraphic unit 2 Dominuj¹ca barwa Dominating color Charakterystyka petr ograficzna Petrographical characteristic Œr odowisko sedymentacji 3 Depositional environment 3 Nazwa z³o¿a 4 Name of deposi 4 Okr es eksploatacji 5 Mining period 5

Piaskowce szyd³owieckie Szyd³owiec sandstones

dolna jura, pliensbach Lower Jura ssic, Pliensbachian Grupa Kamiennej formacja drzewicka Kamienna Gr oup Drzewica Formation

jasnoszara, jasno¿ó³ta light

gr ey , light yellow piaskowce drobno-, podrzêdnie œrednioziarniste fine-grained and subsequently medium-grained sandstones przybrze¿no-morskie, podrzêdnie rzeczne marine near -shor e with subor dinate fluvial Œmi³ów XIII w .–czasy obecne 13 th century–r ecent Piaskowce kunowskie Kunów sandstones piaskowce drobno-, podrzêdnie œrednioziarniste fine-grained and subsequently medium-grained sandstones Kunów XVII–XX w . 17 th –20 th century Piaskowce broniowskie Br oniów sandstones dolna jura, synemur Lower Jurassic, Sinemurian Grupa Kamiennej formacja ostrowiecka Kamienna Gr oup Ostr owiec Formation Broniów-Krawara XIX/XX w .–czasy obecne 19/20 th century–r ecent Piaskowce dolskie (wituliñskie) Do³y (W itulin) sandstones dolny/ œrodkowy trias Lower/Middle Triassic ret górny , warstwy z Krynek Upper Röt, Krynki Beds

ró¿owa, kremowa rose

and cr eam-color ed piaskowce ró¿noziarniste vari-grained sandstones

przybrze¿no-morskie il¹dowe marine

near -shor e and continental Do³y Biskupie (W itulin) XVII w . – lata 20. XX w . 17 th century–20s of 20 th century Piaskowce w¹chockie W¹chock sandstones ret dolny , formacja z Baranowa Lower Röt, Baranów Formation czerwona red piaskowce ró¿noziarniste z intraklastami i otoczakami

i³owcowo-mu³owcowo- -hematytowymi vari-grained

sandstones with claystone-mudstone- -hematite intraclasts and pebbles rzeczne fluvial W¹chock XII w .–lata 30. XX w . 12 thcentury–30s of 20 th century

Piaskowce suchedniowskie/baranowskie Suchedniów/Baranów sandstones

Kopulak, Kamienna Góra-Suchedniów , Baranów (W³ochy) XIX/XX w .–czasy obecne 19/20 th century–r ecent Piaskowce tumliñskie T umlin sandstones dolny trias* Lower T riassic * pstry piaskowiec dolny , formacja z Zagnañska, ogniwo piaskowców z T umlina Lower Buntsandstein, Zagnañsk Formation, T umlin Sandstone Member czerwona red piaskowce œrednioziarniste medium-grained sandstones wydmowe, podrzêdnie strumieni okresowych dunes, subor dinately ephemeral str eams T umlin, Ciosowa, Sosnowica XIII w .–czasy obecne 13 th century–r ecent *Ptaszyñski, NiedŸwiedzki (2006) postulowali póŸnopermski wiek piaskowców tumliñskich. 1, 2Senkowiczowa, 1970; Kuleta, Nawrocki, 2000; Szulc, 2000; Peñkowski, 2004, 2006; Kuleta, Zbroja, 2006; Feist-Burkhardt i in., 2008; 3 Trela, 1998; Peñkowski, 2004, 2006; Kuleta, Zbroja, 2006; Trela, Wojtyna, 2009; 4 G¹gol i in., 2005, 2007; 5 Urban, G¹gol, 1994; G¹gol, Wróblewski, 1996; To³kanowicz, 2003; G¹gol i in., 2005, 2007; Rajchel, 2005; Jêdrychowski, 2010, 2014; Walendowski, 201 0; Bromowicz, Figarska-Warcho³, 2012; Kie³czewska, 2013b; Bro-mowicz, 2014; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014. *Ptaszyñski, NiedŸwiedzki (2006) postulated the Late Permian age of the T umlin sandstones. 1, 2Senkowiczowa, 1970; Kuleta, Nawrocki, 2000; Szulc, 2000; Peñkowski, 2004, 2006; Kuleta, Zbroja, 2006; Feist-Burkhardt et al., 2008; 3 Trela, 1998; Peñkowski, 2004, 2006; Kuleta, Zbroja, 2006; Trela, Wojtyna, 2009; 4 G¹gol et al., 2005, 2007; 5Urban, G¹gol, 1994; G¹gol, Wróblewski, 1996; To³kanowicz, 2003; G¹gol et al., 2005, 2007; Rajchel, 2005; Jêdrychowski, 2010, 2014; Walendowski, 20 10; Bromowicz, Figarska-Warcho³, 2012; Kie³czewska, 2013b; Bromowicz, 2014; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014.

(5)

ne przez: marmury sudeckie, wapienie dêbnickie, wapienie z Szewców, zlepieñce zygmuntowskie, ró¿ankê zele-jowsk¹, wapienie morawickie, a ponadto bia³e i czarne marmury oraz jasnoró¿owe i czerwone wapienie o bli¿ej niezidentyfikowanym pochodzeniu (ryc. 2). Czerwone wapienie pochodz¹ce ze z³ó¿ wêgierskich i salzburskich chêtnie wykorzystywano w Europie Œrodkowej w architek-turze œredniowiecza i renesansu, zaœ podobne do nich wapienie spiskie by³y popularne w Królestwie Polskim od XVI w. (Procyk, 2001; Tomaszewska-Szewczyk, 2004; Rajchel, 2005; Wardzyñski, 2009; Kryza i in., 2011). Obok s³ynnych grobów królewskich na Wawelu, przyk³adem zastosowania czerwonych wapieni salzburskich jest, pochodz¹cy z drugiej po³owy XVI w., renesansowy nagro-bek El¿biety Zebrzydowskiej znajduj¹cy siê w Kieleckiej Bazylice Katedralnej. Wapienie te, wraz z innymi importo-wanymi marmurami, w póŸnych latach 20. XVII w. zosta³y wyparte z polskiego rynku przez marmury chêciñskie (Wardzyñski, 2018).

Unikalnym materia³em rzeŸbiarskim jest galena (PbS), która wystêpuje w rejonie Karczówki w hydrotermalnych ¿y³ach kalcytu, przecinaj¹cych dewoñskie i permskie ska³y wêglanowe. Lokalnie dochodzi³o do jej wtórnej koncentra-cji pod wp³ywem wietrzenia w paleogenie (Rubinowski, 1971, 1995; Migaszewski, 1996). Z bry³ galeny wydoby-tych w XVII w. wykonano trzy rzeŸby sakralne, które przedstawiaj¹ œw. Barbarê, œw. Antoniego i Matkê Bosk¹.

Piaskowce

Trudniejsze jest okreœlenie pochodzenia piaskowców œwiêtokrzyskich u¿ytych na Karczówce. Wynika to z ich du¿ego podobieñstwa barw, struktur sedymentacyjnych, uziarnienia i stopnia lityfikacji, pomimo pochodzenia z ró¿nych z³ó¿, powstania w ró¿nych œrodowiskach sedy-mentacyjnych i przynale¿noœci do ró¿nych formacji. Czê-sto te¿ materia³ skalny wydobyty z jednego z³o¿a cha-rakteryzuje siê wyraŸnym zró¿nicowaniem litologicznym. Dodatkowym utrudnieniem jest odtworzenie historycz-nych uwarunkowañ eksploatacyjhistorycz-nych i transportowych, które równie¿ wp³ywaj¹ na mo¿liwoœæ zastosowania da-nego kamienia. Problem ten dotyczy szczególnie œwiêto-krzyskich piaskowców dolnotriasowych, w nieco mniej-szym stopniu tak¿e dolnojurajskich. Piaskowce dolnego triasu (tumliñskie, suchedniowskie, w¹chockie, dolskie; tab. 2), oprócz najbardziej rozpoznawalnego typu o charak-terystycznej intensywnej czerwonej b¹dŸ wiœniowej bar-wie, s¹ reprezentowane przez odmiany jasno-wiœniowe, szaro-ró¿owe, pomarañczowe, rdzawo¿ó³te, a nawet bia³e. Dolnojurajskie piaskowce (broniowskie, szyd³owieckie, kunowskie) przyjmuj¹ barwy jasnoszare i bia³e, szaroró¿-owe, ewentualnie ¿ó³tawe.

Z uwagi na podatnoœæ na obróbkê, a zarazem du¿¹ odpornoœæ mechaniczn¹, znacznie przewy¿szaj¹c¹ w³aœciwoœci piaskowców dolnojurajskich (Jêdrychowski, 2014), piaskowce dolskie by³y od dawna cenionym mate-ria³em, szeroko stosowanym w architekturze zarówno wewn¹trz, jak i na zewn¹trz budynków. Co najmniej od pocz¹tku XVII w. wydobywano je w paru oœrodkach w pó³nocno-wschodniej czêœci regionu œwiêtokrzyskiego, m.in. w Do³ach Biskupich (Witulinie) – w kamienio³omie nale¿¹cym do biskupów krakowskich, rezyduj¹cych w

Kielcach (Urban, G¹gol, 1994). Okresowo dzier¿awi³ go zak³ad kamieniarski z pobliskiego Kunowa, eksploatuj¹cy równie¿ dolnojurajskie piaskowce kunowskie. Od XVI w. wykonywa³ on liczne elementy dla barokowych dworów i obiektów sakralnych, wœród których znalaz³ siê zespó³ klasztorny na £yœcu (Œwiêtym Krzy¿u) (Urban, G¹gol, 2009; Szczepanik, 2015). Piaskowce dolskie przewa¿aj¹ wœród pozosta³ych piaskowców zastosowanych w baroko-wym elementach architektonicznych Karczówki, co ³¹czy j¹ z katedr¹ kieleck¹, gruntownie przebudowan¹ ok. 1721 r. Tak¿e w murach katedry dominuj¹ bloki rdzawo¿ó³tych piaskowców, których pochodzenie nie by³o dot¹d precyzo-wane (G¹gol i in., 2005; Fija³kowski, 2011) b¹dŸ interpre-towano je jako piaskowce tumliñskie (Jêdrychowski, 2014). Wprawdzie w ³omie na Górze Grodowej w Tumlinie, obok dominuj¹cych charakterystycznych czerwonych piaskow-ców œrednioziarnistych, podrzêdnie spotyka siê tak¿e rdza-wo¿ó³te odmiany ró¿noziarniste, jednak wydaje siê ma³o prawdopodobne, by by³y one eksploatowane w iloœci, która pozwoli³aby zast¹piæ popularne piaskowce dolskie.

O£TARZE I DETALE ARCHITEKTONICZNE – WAPIENIE, ZLEPIEÑCE, GALENA Z wapieni bolechowickich korzystano w najwczeœniej-szym wyposa¿eniu koœcio³a, powsta³ym przed najazdem szwedzkim w 1655 r. Wczesnobarokowa kompozycja o³tarza g³ównego (ryc. 1C: 2; 4) (podstawa, mensa, predel-la, dwukondygnacyjna nastawa o³tarzowa – retablum) oraz innych, wspó³czesnych mu elementów architektonicznych Karczówki wskazuje, jeœli nie wprost na wykonawstwo, to co najmniej na inspiracjê p³yn¹c¹ z krakowskiego warszta-tu Giovanniego (Jana) Trevano, pod którego to wp³ywem tworzyli m.in. mistrzowie kamieniarscy w Chêcinach, Piñ-czowie i Szyd³owcu (Stobiecka, 1973; Pieni¹¿ek-Samek, 2012). O³tarz wykonano z ciemnobr¹zowych odmian wapieni bolechowickich, w ró¿nym stopniu u¿ylonych bia³ym kalcytem.

W predelli (ryc. 5) i ni¿szej czêœci retabulum dominuj¹ wapienie mikrytowe, utworzone niemal wy³¹cznie z kopal-nego mu³u wapienkopal-nego. Nieznaczne jaœniejsze i ciemniej-sze smugi widoczne w tle skalnym s¹ najprawdopodobniej efektem bioturbacyjnego dzia³ania bezkrêgowców. Miejs-cami wyraziœcie ujawnia siê gruz³owa struktura ska³y, spo-wodowana obecnoœci¹ gêstej sieci spêkañ stylolitowych, w czêœci zabliŸnionych ¿y³kami bia³ego kalcytu.

Bardziej urozmaicone wapienie zastosowano w pod-stawie (ryc. 6) i górnej pó³ce dwustopniowej mensy, na któ-rej stoi tabernakulum, ponadto w kolumnach obrze¿aj¹cych retabulum oraz w podeœcie u podnó¿a o³tarza. W ich mikrytowym tle wyró¿niaj¹ siê nieregularne struktury mikrobialne, stromatoporoidy, rozproszone drobne robacz-kowate amfiporoidy i okruchy muszli miêczaków, typowe dla marmurów chêciñskich z Bolechowic (Kie³czewska, 2013a). W górnym piêtrze retabulum mo¿na dostrzec bia³e muszle œlimaków Loxonema, zachowane w ca³oœci lub we fragmentach (ryc. 7). Ska³ê urozmaicaj¹ cienkie ¿y³ki bia³ego kalcytu. W ró¿nych czêœciach retabulum oraz u podstawy kolumn (ryc. 8) wapienie inkrustowano p³ytka-mi i pasap³ytka-mi mozaik z bia³o-ró¿owo-wiœniowych kalcytów ¿y³owych, typu ró¿anki zelejowskiej (Jêdrychowski, 2010).

(6)

Jednorodnoœæ o³tarza zaburza piaskowcowa p³yta, stano-wi¹ca ni¿sz¹ pó³kê w dwustopniowej mensie. Wyciosano j¹ z szaroró¿owego piaskowca œrednioziarnistego, o s³abo wyrazistej laminacji, co odpowiada wykszta³ceniu pias-kowców dolskich.

Sepulchrum z relikwiami, wy¿³obione w piaskowco-wej pó³ce mensy, jest przykryte p³ytk¹ sigillum (ryc. 9) z jasnobr¹zowego wapienia bolechowickiego z efektowny-mi stromatoporoidaefektowny-mi.

Z o³tarzem g³ównym znakomicie komponuje siê o³tarz posoborowy (ryc. 1C: 3), uniwersalny w swej prostej for-mie, oraz tabernakulum (ryc. 1C: 2) i pulpit lektora (ryc. 1C: 4), utrzymane w stylu wczesnobarokowym, wy-konane z br¹zowych wapieni bolechowickich.

Tabernakulum (ryc. 10) wykonali w kwietniu 1945 r. kamieniarze z „Marmurów Kieleckich”, firmy dzia³aj¹cej od 1876 r. i pomimo zmian potocznie okreœlanej jej pierwotn¹ nazw¹ (G¹gol i in., 2017). Zaprojektowa³ je i czêœciowo

(7)

ufundowa³ latem 1944 r. prof. Mieczys³aw Lubelski, s³ynny w okresie miêdzywojennym artysta rzeŸbiarz pochodzenia ¿ydowskiego, który wówczas ukrywa³ siê na Karczówce i odbywa³ tam rekolekcje (G¹gol i in., 2017; ¯ak, 2017). Gruz³owata struktura mikrytowych wapieni, o lekko sza-rym odcieniu, zawieraj¹cych rozproszone amfiporoidy, upodabnia je do materia³u zastosowanego w predelli.

O³tarz posoborowy powsta³ na prze³omie lat 60. i 70. XX w. z bloków wapienia o intensywnej br¹zowej barwie, u¿ylonych bia³ym i ró¿owym kalcytem (ryc. 11). W mi-krytowym tle z licznymi amfiporoidami tkwi¹ efektowne stromatoporoidy, struktury stromatolitowe, a ponadto charakterystyczne bia³e muszle gruboskorupowych ma³¿y Megalodon sp.

Pulpit lektora stan¹³ obok o³tarza posoborowego w lutym 2018 r. Powierzchnia blatu i podtrzymuj¹cych go kolumn (ryc. 12A, B) przedstawia bogactwo skamienia-³oœci niemal tak rozmaite, jak widoczne w o³tarzu posobo-rowym. Brak tu jedynie muszli gruboskorupowych ma³¿y.

W obrze¿eniu podestu przed o³tarzem w kaplicy œw. Antoniego (ryc. 1C: 5) zastosowano zró¿nicowane, brunatnobr¹zowe wapienie bolechowickie, odpowiadaj¹ce po³o¿onym na posadzce w kaplicy i koœciele. Natomiast prostok¹tne centrum podestu wy³o¿ono jasnymi, be¿owy-mi wapieniabe¿owy-mi (ryc. 13). W ich s³abo zró¿nicowanym, mikrytowym tle tkwi¹ nieliczne robaczkowate amfiporo-idy. Wymienione cechy oraz u¿ylenie bia³ym, jasno-ró¿owym i fioletowym kalcytem odpowiadaj¹ wapieniom z kamienio³omu w Szewcach (Z³onkiewicz i in., 2016). Podest na Karczówce, wykonany podczas remontu w latach 1976–1977, stanowi najprawdopodobniej jeden z najm³od-szych, a zarazem nielicznych zachowanych przyk³adów

zastosowania tego surowca, choæ identyczne wapienie s¹ obecnie wydobywane (na kruszywo) w kamienio³omie Bolechowice.

Przy po³udniowym wejœciu do XVIII-wiecznej sieni umieszczono dwie kropielnice (ryc. 1C: 6). Wykonano je z dwóch odmian wapieni bolechowickich: pierwszej – z licznymi drobnymi amfiporami, drugiej – zawieraj¹cej struktury mikrobialne, intraklasty mikrytowe i pojedyncze ga³¹zki amfiporoidów (ryc. 14).

Kolejne dwie kropielnice ró¿ni od opisanych nie tylko u¿yty materia³ i odmienny kszta³t, ale tak¿e najprawdopo-dobniej wczeœniejszy okres ich wykonania. Przy wejœciu z zakrystii do koœcio³a znajduje siê wyd³u¿ona kropielnica (ryc. 1C: 7) z czerwonobr¹zowego wapienia, który w mi-krytowym tle zawiera rozproszone, drobne ga³¹zki amfi-poroidów (ryc. 15). P³ask¹ misê wisz¹c¹ przy wejœciu z pó³nocnego korytarza do kruchty (ryc. 1C: 8) wykonano z czerwonego, mikrytowego wapienia gruz³owatego o gês-tej sieci bia³ych stylolitów, u¿ylonego bia³ym kalcytem (ryc. 16). Niejednolita struktura mikrytu odzwierciedla bioturbacyjne dzia³anie bezkrêgowców. Niespotykane w wapieniach œwiêtokrzyskich czerwone zabarwienie ska³, z których wykonano te dwie kropielnice, sugeruje u¿ycie materia³u importowanego zza po³udniowej granicy Króle-stwa Polskiego. W przypadku kropielnicy z zakrystii obec-noœæ amfiporoidów wskazuje, ¿e pos³u¿ono siê drobnym blokiem wapieni bolechowickich z brze¿nej partii z³o¿a, zabarwionej przez s¹siaduj¹ce czerwone utwory permu, choæ nie mo¿na te¿ wykluczyæ u¿ycia dewoñskich wapieni wêgierskich. Natomiast kropielnicê wisz¹c¹ przy pó³noc-nym wejœciu do kruchty wykonano prawdopodobnie z wa-pieni salzburskich typu Adnet (trias górny–jura dolna),

¬

Ryc. 4. Wczesnobarokowy o³tarz g³ówny wykonany z górnodewoñskiego wapienia bolechowickiego. Ryc. 4–13 fot. Z. Z³onkiewicz Fig. 4. The early Baroque high altar built of Upper Devonian Bolechowice limestones. Figs 4–13 photos taken by Z. Z³onkiewicz Ryc. 5. Fragment predelli wykonany z wapieni mikrytowych z gêst¹ sieci¹ ¿y³ek kalcytowych

Fig. 5. Fragment of a predella made of micritic limestones with a dense network of calcite veins

Ryc. 6. Fragment podstawy o³tarza g³ównego z p³yt wapienia organodetrytycznego inkrustowanych ró¿ank¹ zelejowsk¹ Fig. 6. Fragment of the high altar base of organodetritic limestone slabs inlaid with the Zelejowa ’rose-like’ calcite Ryc. 7. Górna czêœæ retabulum – wapieñ mikrytowy z bia³ymi muszlami œlimaków Loxonema

Fig. 7. Upper part of the retabulum – micritic limestones with white shells of Loxonema gastropods Ryc. 8. P³yta wykonana z ró¿anki zelejowskiej u postawy kolumny w o³tarzu g³ównym

Fig. 8. Slab of the Zelejowa ’rose-like’ calcite inlaid in a column base of the high altar Ryc. 9. Sigillum wykonane z br¹zowego wapienia mikrytowego, ze stromatoporoidami Fig. 9. Sigillum cut of brown micritic limestones with stromatoporoids

Ryc. 10. Tabernakulum z gruz³owatych, mikrytowych wapieni bolechowickich wykonane w 1945 r. Fig. 10. Tabernacle of Bolechowice knobby-like micrite limestones made in 1945

Ryc. 11. O³tarz posoborowy wykonany z odmiany wapienia bolechowickiego przepe³nionej stromatoporoidami, amfiporami i grubosku

-rupowymi ma³¿ami Megalodon (prze³om lat 60. i 70. XX w.)

Fig. 11. Postcouncil altar made of Bolechowice limestones with numerous stromatoporoids, amphipores and thick shells of Megalodon clams (60s/70s of the 20th_century)

Ryc. 12. A – kolumny pulpitu lektora wykonane z wapienia bolechowickiego w 2018 r.; B – blat pulpitu lektora wyciêty z wapienia bole

-chowickiego z wyraŸnymi strukturami stromatoporoidów

Fig. 12. A – lectern’s columns made of Bolechowice limestones in 2018; B – lectern’s table top cut of Bolechowice limestones with distinct stromatoporoid structures

Ryc. 13. Fragment podestu przed o³tarzem w kaplicy œw. Antoniego wykonany z jasno be¿owych wapieni z Szewców, obramowanych ciemniejszym wapieniem bolechowickim

(8)

(9)

których u¿yto w Katedrze Wawelskiej, w p³ycie nagrobnej Kazimierza Jagielloñczyka, ewentualnie z wapieni spi-skich (jura œrodkowa).

Prostota œwieczników umieszczonych w kaplicy œw. Barbary (ryc. 1C: 9; 18) wskazuje, ¿e powsta³y w lokalnym warsztacie (Zygad³o-Dró¿d¿, 2014). Wygrawerowana na jednym z nich data 5 marca 1816 r. dowodzi wieku m³od-szego ni¿ wynika³by z rokokowego stylu wykonania. Praw-dopodobnie starsza od nich jest barokowa chrzcielnica z kamienn¹ podstaw¹, stoj¹ca w koœciele przy bocznym o³ta-rzu Matki Boskiej Niepokalanego Poczêcia (ryc. 1C: 10; 17). Przedmioty te wyrzeŸbiono z permskiego zlepieñca zygmuntowskiego (Jêdrychowski, 2014).

W kaplicy œw. Barbary znajduje siê figura patronki górników (ryc. 1C: 11; 19). WyrzeŸbiono j¹ z bry³y galeny, któr¹ w 1646 r. na Grabinie lub Dalni, s¹siaduj¹cych z Kar-czówk¹, wydoby³ górnik Hilary Mala (Wróblewski, 2014). Autorstwo rzeŸby, wykonanej w stylu klasycznym jeszcze przed najazdem szwedzkim, przypisuje siê dzia³aj¹cym w Krakowie w³oskim artystom – Sebastianowi Sali (Stobiec-ka, 1973; Mor(Stobiec-ka, 1978) lub Giovanniemu Francesco de Rossi (Pieni¹¿ek-Samek, 2012).

PORTALE, ODRZWIA I PARAPETY OKIENNE, DASZKI NA MURACH – WAPIENIE, PIASKOWCE

Wejœcie do koœcio³a ozdobiono póŸnorenesansowym portalem (ryc. 1C: 12; 20) z cechami manieryzmu (Sto-biecka, 1973; Adamczyk, 1995). Przed rozbudow¹ stano-wi³o ono bezpoœrednie wejœcie do œwi¹tyni. Trudno rozstrzygn¹æ, czy portal wykonali mistrzowie z warsztatu chêciñskiego, szyd³owieckiego lub kamieniarze krakow-scy. WyrzeŸbiono go z bia³oszarej, o lekko ró¿owawym odcieniu, jednolitej, drobnoziarnistej odmiany piaskowca. Wykszta³cenie i barwa wskazuj¹ na dolnojurajskie pias-kowce kunowskie lub piaspias-kowce szyd³owieckie. Za tymi pierwszymi przemawia ró¿owe zabarwienie i wy¿ej opisa-ny zwi¹zek biskupa fundatora z oœrodkiem kamieniarskim w Kunowie. Umieszczone we frontonie portalu herb Szysz-kowskich i data budowy koœcio³a, ponadto p³askorzeŸby lwich g³ów w stylobatach kolumn, potwierdzaj¹ mo¿li-woœæ wykonania z tego kamienia pe³noplastycznych detali architektonicznych, co jest cech¹ charakterystyczn¹ dla piaskowców z Kunowa. Wczesnobarokowy portal

(ryc. 1C: 13; 21), umieszczony w wejœciu z prezbiterium do zakrystii, sw¹ powœci¹gliw¹ form¹ przypomina portale w Pa³acu Biskupów Kieleckich oraz zaprojektowane przez Giovanniego Trevano krakowskie portale na Wawelu i w koœciele pw. œw. Piotra i Paw³a (Stobiecka, 1973; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014). Wykorzystano w nim mikrytowy wapieñ bolechowicki o stonowanej br¹zowej barwie, z od-cieniem szaroœci, pociête stylolitami i bia³ymi ¿y³kami kal-cytowymi. Obecne s¹ ponadto bardzo drobne fragmenty muszli miêczaków. Rozpuszczanie osadu pod ciœnieniem zachodz¹ce podczas przemiany w ska³ê nada³y jej strukturê gruz³ow¹. Portal ten, zdaniem historyków sztuki, pod wzglêdem stylu architektonicznego odmienny od portalu wejœciowego do koœcio³a, a zarazem podobny do portalu z po³udniowego wejœcia do sieni, powsta³ najprawdopodob-niej w póŸnych latach 30. XVII w, po objêciu obiektu przez oo. bernardynów (Stobiecka, 1973; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014).

Portal (ryc. 1C: 14; 22) w po³udniowym wejœciu do sie-ni wykonano z bardzo drobnoziarsie-nistego jasnoszarego pia-skowca szyd³owieckiego, który wietrzej¹c, pokrywa siê popielatym nalotem. Na obecne miejsce przeniesiono go podczas przebudowy w latach 1899–1907 r. (Stobiecka, 1973; Adamczyk, 1995; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014). Pierwot-nie stanowi³ obramowaPierwot-nie po³udniowego wejœcia do kruch-ty, gdzie zosta³ umieszczony w latach 30. lub 40. XVII w., po zabudowaniu przestrzeni miêdzy koœcio³em i wie¿¹. Swym wczesnobarokowym, oszczêdnym stylem, odpo-wiadaj¹cym projektom Giovanniego Trevano, nawi¹zuje do portalu zdobi¹cego wejœcie z koœcio³a do zakrystii. U¿y-ty materia³ pozwoli³ na wyrzeŸbienie we frontonie urozma-iconych detali (herbu, podobizn g³ówki cherubina i twarzy kobiet). Nowa lokalizacja, w nieco wy¿szej bramie, wyma-ga³a przed³u¿enia pierwotnej konstrukcji o ok. 70 cm. Prze-niesione detale wsparto wiêc na szaroró¿owych graniastych bloczkach i ob³o¿ono ró¿owymi p³ytkami cokolików, wykonanymi ze œrednioziarnistych piaskow-ców dolskich, jakich u¿yto w barokowej konstrukcji zew-nêtrznych balustrad i bramki na cmentarz. Kontrastuj¹ one z zabarwieniem dolnojurajskich piaskowców, domi-nuj¹cych w portalu.

Odrzwia w wejœciach do kruchty zdobi¹ ³ukowate arka-dy. Wejœcie po³udniowe obramowano arkad¹ (ryc. 1C: 15; 24) z pomarañczowej, ró¿noziarnistej odmiany piaskowców

¬

Ryc. 14. Kropielnica w sieni wyrzeŸbiona z wapienia bolechowickiego zawieraj¹cego struktury mikrobialne i intraklasty mikrytowe Fig. 14. A stoup in the hall cut of Bolechowice limestones with microbial structures and micrite intraclasts

Ryc. 15. Kropielnica w zakrystii wykonana z czerwono-br¹zowego wapienia o nieustalonym pochodzeniu Ryc. 15. A stoup in the sacristy made of red-brown limestones of uncertain origin

Fig. 16. Kropielnica przy wejœciu z pó³nocnego korytarza do kruchty wykonana z importowanego czerwonego wapienia gruz³owatego Fig. 16. A stoup at the entrance from the northern corridor to the porch made of the imported red, knobby limestones

Ryc. 17. Podstawa póŸnobarokowej chrzcielnicy wyrzeŸbiona ze zlepieñca zygmuntowskiego Fig. 17. A base of the late Baroque baptismal font cut of the ’Zygmuntówka’ conglomerate

Ryc. 18. Rokokowy lichtarz przy o³tarzu œw. Barbary wykonany ze zlepieñca zygmuntowskiego w 1816 r. Fig. 18. Rococo style candleholder by the St. Barbara’s altar made of the ’Zygmuntówka’ conglomerate in 1816 Ryc. 19. Figura œw. Barbary wyrzeŸbiona z bry³y galeny wydobytej w 1646 r.

Fig. 19. St. Barbara’s sculpture cut of galena piece excavated in 1646

Ryc. 20. PóŸnorenesansowy portal w wejœciu g³ównym do koœcio³a, wykonany z piaskowca kunowskiego. Ryc. 14–20 fot. Z. Z³onkiewicz Fig. 20. Late Renaissance portal at the main entrance to the church made of Kunów sandstone. Figs 14–20 photos taken by Z. Z³onkiewicz

(10)

dolskich, która oprócz drobnego ¿wirku zawiera pomarañ-czowe i jasnobr¹zowe, s³aboobtoczone toczeñce mu³owców o œrednicach siêgaj¹cych paru centymetrów. Pierwotnie arka-da znajdowa³a siê najprawdopodobniej w po³udniowym wejœciu do sieni, dobudowanej w latach 20. XVIII w. (Adamczyk, 1995; Zygad³o-Dró¿d¿, 2014). W obecne miejsce wmurowano j¹ podczas przebudowy ok. 1901 r.

Konstrukcjê arkady zamyka wtopiony w posadz-kê nieznaczny próg z ciemnobr¹zowych wapieni bolechowickich, z efektownymi bia³ymi muszla-mi ma³¿y – megalodonów. S¹dz¹c po zaokr¹glo-nych krawêdziach, jak w podeœcie o³tarza g³ównego, mo¿na przyj¹æ, ¿e wapienny próg powsta³ przed XX-wiecznymi przebudowami i pocz¹tkowo, byæ mo¿e tak¿e i on, znajdowa³ siê w innym miejscu.

Arkada (ryc. 1C: 16) w pó³nocnym wejœciu do kruchty stanê³a w latach 20. XVIII w. Wyko-nano j¹ ze œrednioziarnistych piaskowców, któ-rych ciemnowiœniowe zabarwienie wskazuje na przynale¿noœæ do piaskowców w¹chockich. W progu le¿y p³yta z ciemnego wapienia bole-chowickiego, najprawdopodobniej równowiek-owa z XX-wieczn¹ posadzk¹. W pobli¿u wejœcia, przy schodach, dostawiono XVIII--wieczny barokowy detal w kszta³cie spiralne-go œlimaka (ryc. 1C: 17; 23), wykonany z ró¿o-wej odmiany œrednioziarnistych piaskowców dolskich.

Z piaskowców w¹chockich wyciosano tak¿e p³yty parapetów wiêkszoœci okien (ryc. 1B: 18) w po³udniowej œcianie klasztoru, a ponadto pro-ste belki w obramowaniach obu niepozornych bocznych wejœæ (ryc. 1B: 19) do budynku (od pó³nocy i po³udnia), w czêœci na wschód od refektarza. Tak¿e z nich u³o¿ono próg i zew-nêtrzny podest (ryc. 1B: 20) przed wejœciem do po³udniowo-wschodniej baszty naro¿nej.

PóŸnobarokowa brama prowadz¹ca na klasztorny cmentarz zosta³a wbudowana w mur z dewoñskich wapieni z dodatkiem cegie³ (ryc. 1C: 21; 25 – patrz str. 458). Powsta³a wed³ug projektu Kacpra Ba¿anki (Stobiecka, 1973) lub Guido Antonio Longhiego (Guttme-jer, 2006; Pieni¹¿ek-Samek, 2012) równoczeœ-nie z ozdobnymi schodami, podczas przebu-dowy w latach 20. i 30. XVIII w. Zastosowano w niej ró¿ow¹, œrednioziarnist¹ odmianê piask-owców dolskich, zaœ w jej progu czerwony pia-skowiec w¹chocki.

Wspó³czesne wejœcie do koœcio³a od strony po³udniowej wiedzie przez bramê (ryc. 1C: 22; 26A – patrz str. 458) w murze zewnêtrznym. Wykonano j¹ w 1901 r. w ramach przebudowy (Stobiecka, 1973; Pieni¹¿ek-Samek, 2012), o któ-rej informuje niepozorna tablica (ryc. 1C: 37) umiejscowiona w murze zewnêtrznym na zachód od bramy. Bramê ograniczaj¹ kolumny zwieñ-czone kamiennymi szyszkami. Ca³oœæ wyciosa-no z bloków odpornych na wietrzenie, porowa-tych piaskowców œrednio- i drobnoziarnisporowa-tych o barwie czerwonej z odcieniem wiœniowym. Ich po³yskliwoœæ jest wywo³ana obecnoœci¹ spoiwa ¿elazi-sto-ilasto-krzemionkowego. W skale obserwuje siê war-stwowania, a miejscami rozproszone drobne pustki po intraklastach i³u (ryc. 26B – patrz str. 458). Tak jak w przypadku innych zabarwionych na czerwono b¹dŸ wiœ-niowo piaskowcowych elementów kamieniarskich na Karczówce, materia³ ten dotychczas interpretowano jako Ryc. 21. Wczesnobarokowy portal w wejœciu z prezbiterium do zakrystii,

wyko-nany z wapienia bolechowickiego

Fig. 21. Early Baroque portal at the entrance from the chancel to the sacristy cut of Bolechowice limestones

Ryc. 22. Portal w po³udniowym wejœciu do sieni wykonany z piaskowca szyd³owieckiego/kunowskiego

Fig. 22. Portal at the southern entrance to the hall made of Szyd³owiec/Kunów sandstones

Ryc. 23. Barokowy detal w kszta³cie spiralnego œlimaka przy pó³nocnym wejœ-ciu do kruchty, wykonany z piaskowca dolskiego

Fig. 23. Baroque snail-like spiral detail at the northern entrance to the porch cut of Do³y sandstone

Ryc. 24. Arkada obramowuj¹ca po³udniowe wejœcie do kruchty, wykonana z piaskowca dolskiego. Ryc. 21–24 fot. Z. Z³onkiewicz

Fig. 24. Arcade framing the southern entrance to the porch made of Do³y sand-stone. Figs 21–24 photos taken by Z. Z³onkiewicz

(11)

piaskowce tumliñskie (Jêdrychowski, 2014; Zygad³o--Dró¿d¿, 2014). Jednak opisane cechy strukturalne œwiadcz¹ o jego aluwialnej genezie, co wyklucza pocho-dzenie ze z³ó¿ tumliñskich. W kamieniu u¿ytym w bramie nie widaæ wyp³ukiwania ilasto-¿elazistego spoiwa – cechy charakterystycznej (Kuleta – inf. ustna, 2006) dla rzecz-nych, czerwonych piaskowców ga³êzickich nale¿¹cych do dolnotriasowej formacji z Zagnañska (dolny pstry piasko-wiec) (Kuleta, Zbroja, 2006; G¹gol i in., 2007). Poœrednio wskazuje to, na zastosowanie jednej z odmian piaskowców nale¿¹cych do formacji z Baranowa. Najprawdopodobniej pochodz¹ one z Kopulaka (piaskowce suchedniowskie) b¹dŸ ze z³o¿a W³ochy (piaskowce baranowskie). Ewentu-alnie u¿yto materia³u z kamienio³om w W¹chocku (pias-kowce w¹chockie), czynnego jeszcze na pocz¹tku XX w. (Urban, G¹gol, 1994).

Prawdopodobnie ju¿ podczas budowy w pierwszej po³owie XVIII w. mury zewnêtrzne, okalaj¹ce koœció³ i klasztor, przykryto daszkiem (ryc. 1B: 23) z p³yt z czer-wonych œrednioziarnistych piaskowców tumliñskich. Nie-gdyœ czêœæ zniszczonych p³yt piaskowcowych wymieniono na betonowe. W 2017 r., przy okazji remontu schodów – wg informacji udzielonych przez p. Jacka Paw³owskiego z pracowni kamieniarskiej „Kam Art” w 2017 r., zniszczo-ny daszek w s¹siedztwie bramy z 1901 r. zast¹piono p³ytami z wiœniowo zabarwionych piaskowców suchedniowskich z Kopulaka.

SCHODY, PODESTY, POSADZKI, CHODNIKI, P£YTY NAD GRZEJNIKAMI

– PIASKOWCE, WAPIENIE, MARMURY Dwubiegowe schody balustradowe (ryc. 1C: 24; 27) w pierwotnym ci¹gu komunikacyjnym, wiod¹cym od naro-¿nej baszty do wejœcia do koœcio³a, zaprojektowali Antoni Gerhard Müntzer (Zdanowski, 1928) lub Kacper Ba¿anka (Zygad³o-Dró¿d¿, 2014), wzoruj¹c siê na architekturze krakowskiego koœcio³a pw. œw. Stanis³awa na Ska³ce. Pod-czas rozbudowy klasztoru w latach 20. i 30. XVIII w. do ich wykonania wykorzystano piaskowce zró¿nicowane kolo-rystycznie. Stopnie wyciêto z warstwowanych, czerwo-nych piaskowców drobno- i œrednioziarnistych. Ich cechy litologiczne odpowiadaj¹ piaskowcom w¹chockim. Deko-racyjn¹ balustradê w stylu regencji (Stobiecka, 1973; Adamczyk, 1995), ozdobion¹ szyszkami, kulami i wazona-mi, wyrzeŸbiono z piaskowców dolskich zabarwionych kremowo, pomarañczowo b¹dŸ ¿ó³tawo, laminowanych, ró¿noziarnistych, od drobnoziarnistych, po miejscami na-wet zlepieñcowate, zawieraj¹ce intraklasty ¿ó³tych py³ow-ców (ryc. 27A). Bior¹c pod uwagê walory kompozycyjne i estetykê wykonania, wygrawerowanie przez kamieniarzy na porêczy balustrady swoich nazwisk, wydaje siê wyra-zem ca³kowicie uzasadnionej satysfakcji.

W ramach przebudowy, w latach 1901–1907 tê XVIII--wieczn¹ konstrukcjê po³¹czono schodami (ryc. 1C: 25) z bram¹ w murze zewnêtrznym, przez któr¹ od tamtego czasu wiedzie g³ówna droga do koœcio³a. Styl wykonania tych schodów oraz ich stopnie, wyciête z piaskowców for-macji z Baranowa, wydobyte w kamienio³omie w W¹choc-ku lub na KopulaW¹choc-ku, dobrze siê komponuj¹ z eleganck¹ kamieniark¹ póŸnego baroku.

Wed³ug informacji p. Jacka Paw³owskiego (2017), pod-czas remontu balustrady dokonanego w ramach prac reno-wacyjno-budowlanych w 2017 r., u¿yto ¿ó³tawej odmiany piaskowców suchedniowskich z Kopulaka, jako najbli¿-szych materia³owi zastosowanemu w XVIII w. W brze¿nych partiach tego z³o¿a eksploatuje siê odmiany odbarwione. Natomiast p³ytami wyciêtymi z czerwonych piaskowców z Kopulaka wy³o¿ono chodnik i schody (ryc. 1B: 26), miê-dzy murem zewnêtrznym a po³udniow¹ œcian¹ klasztoru.

W podeœcie (ryc. 1C: 27) miêdzy kondygnacjami baro-kowych schodów umieszczono mozaikê skomponowan¹ z kwadratowych p³ytek piaskowcowych, wyciêtych z dwóch odmian barwnych: czerwonych piaskowców w¹chockich oraz pomarañczowo-rdzawych, pochodz¹cych z Do³ów Biskupich lub z odbarwionych partii z³o¿a w W¹chocku (por. Kie³czewska, 2013b). Tak¹ sam¹ mozaikê po³o¿ono na posadzce w sieni klasztornej (ryc. 1C: 27). W sieni, na krawêdzi posadzki i schodów do kru¿ganków, zachowano stary stopieñ z czerwonego piaskowca, najprawdopodob-niej równie¿ pochodz¹cego ze z³o¿a w W¹chocku.

Z sieni do kruchty prowadz¹ ³ukowate schody (ryc. 1C: 28; 23) z twardego piaskowca ró¿noziarnistego o barwie wiœniowej, po³o¿one przy okazji przebudowy wejœcia do koœcio³a w latach 1901–1907 (Adamczyk, 1995). Widoczne s¹ w nich niskok¹towe warstwowania przek¹tne. Cechy litologiczne i czas przeprowadzenia remontu pozwalaj¹ przyj¹æ z³o¿e Kopulak jako Ÿród³o materia³u.

Na wspomnienie zas³uguje pó³ka (ryc. 1C: 29) umiesz-czona jako podest wnêki w zachodniej œcianie sieni klasz-tornej, wyciosana z szaroró¿owych piaskowców dolskich.

Materia³ kamienny, obecnie pokrywaj¹cy pozosta³e po-sadzki i schody wewn¹trz budynków koœcielno-klasztornych, znalaz³ siê tam w efekcie prac remontowo-budowlanych, wykonanych w 1958 r. i latach 1976–1977 (Adamczyk, 1995; Piasecka, 1995). Miejscami zaskakuje typowa dla tamtego okresu estetyka kompozycji, widoczna zarówno w zestawieniu rodzajów u¿ytego kamienia, jak i w kszta³cie p³yt.

Posadzka kruchty, nawy g³ównej oraz kaplic – œw. Bar-bary i œw. Antoniego (ryc. 1C: 30; 28) jest pokryta sza-chownicow¹ mozaik¹, która kontrastuje ze stonowanymi, ciep³ymi barwami o³tarzy. Zestawiono j¹ w latach 1976– 1977 z kwadratowych p³yt bia³ych i bia³o-szarych marmu-rów sudeckich bia³a marianna o strukturze smu¿ystej oraz z ciemnobr¹zowych wapieni bolechowickich. Z wapieni tych wyciêto te¿ p³ytki cokolików dostawionych wzd³u¿ œcian oraz szerokie stopnie, które oddzielaj¹ nawê g³ówn¹ od prezbiterium i kaplicy, gdzie posadzka le¿y nieco wy¿ej. Obok odmian zbudowanych wy³¹cznie ze zbiotrubowane-go mikrytu, wapienie prezentuj¹ typowe dla nich bogactwo efektownych skamienia³oœci i struktur. Dobrze zharmoni-zowano z nimi p³yty (ryc. 1C: 31) z niemal identycznych wapieni, w ostatnich latach umieszczone nad grzejnikami w nawie g³ównej.

Wapienno-marmurowa szachownica zast¹pi³a mocno wytart¹, pierwotn¹ posadzkê z czerwonych „piaskowców samsonowskich” (¯ak, 2017), po³o¿on¹ w XVII w. w koœ-ciele, a w przyziemiu wie¿y w 1901 r. (Adamczyk, 1995; Piasecka, 1995). Dziœ trudno jest ustaliæ rodzaj materia³u, z którego by³a ona wykonana. Wed³ug prof. S. ¯aka (inf. ustna, 2018), tworz¹ce j¹ piaskowce by³y identyczne

(12)

z wydobywanymi od XX w. w kamienio³omie Sosnowica pod Zagnañskiem, co poœrednio wskazuje na piaskowce tumliñskie z ponad 700-letniego kamienio³omu w Tumli-nie na Górze Grodowej. Byæ mo¿e o ich u¿yciu zdecydo-wa³a ³atwoœæ uzyskiwania p³ytek.

Z sieni do czêœci klasztornej prowadz¹ schody (ryc. 1C: 32), których stopnie wy³o¿ono jasnobr¹zowymi, mikrytowymi wapieniami bolechowickimi o ciep³ym, mio-dowym odcieniu. Podobnego materia³u u¿yto w stopniach (ryc. 1C: 32) w korytarzu po pó³nocnej stronie kaplicy œw. Barbary, w pionowych œciankach schodów urozma-icaj¹c go o marmurowe p³ytki bia³ej marianny. Przy tych ostatnich schodach dostawiono, wykonany z piaskowca, barokowy element w kszta³cie œlimaka (ryc. 1C: 17; 23).

W zakrystii stopnie (ryc. 1C: 33) wy³o¿ono p³ytami z jasnoró¿owych wapieni mikrytowych ze strukturami mikrobialnymi, importowanych, o pochodzeniu trudnym

do zidentyfikowania. W ramach remontu w 1958 r. (Adamczyk, 1995; Piasecka, 1995) w po³udniowym ci¹gu komunikacyjnym (poni¿ej schodów w sieni i dalej w kru¿-gankach klasztornych) oraz po stronie pó³nocnej koœcio³a i kaplicy œw. Barbary (w zakrystii, korytarzu, na podestach schodów) po³o¿ono posadzki (ryc. 1C: 34; 29) z nieregu-larnych i przypadkowo dobranych fragmentów kamien-nych p³yt. Silnie kontrastuj¹ one ze sob¹ pod wzglêdem barw i struktur, co niekorzystnie odbija siê na estetyce. Zastosowano tu ró¿ne odmiany wapieni bolechowickich, miejscami silnie u¿ylonych kalcytem, a ponadto smu¿yste, sudeckie marmury bia³a marianna oraz wapienie morawic-kie. Chodnik (ryc. 1B: 35) na klasztornym majdanie, bie-gn¹cy wzd³u¿ œcian budynków, oraz schody (ryc. 1B: 36) z majdanu do ogrodu wy³o¿ono w 2014 r. p³ytami z dolno-jurajskich jasnoszarych piaskowców drobno- i œrednioziar-nistych, jednolitych pod wzglêdem struktury. Stopnie

(13)

ograniczone s¹ murkami z t³ucznia wapieni bolechowic-kich. Czêsto spotykane w p³ytach na majdanie odciski kopalnych roœlinnych nagonasiennych (³odyg, ga³¹zek, liœ-ci), wyeksponowane na naturalnych powierzchniach od-dzielnoœci piaskowców (ryc. 30), wskazuj¹ na ich pochodzenie z któregoœ ze z³ó¿ w rejonie Szyd³owca: ze Œmi³owa (piaskowce szyd³owieckie) lub z Broniowa (pia-skowce broniowskie). Czêœæ podwórka, przy pó³nocno--zachodnim naro¿niku budynku klasztoru (ryc. 1B: 37), wy³o¿ono g³adkimi p³ytami z szarych granitów, najpraw-dopodobniej strzeliñskich. Natomiast w bezpoœrednim s¹-siedztwie wejœcia gospodarczego do budynku zastosowano p³yty (ryc. 1B: 26) z czerwonych piaskowców suche-dniowskich z Kopulaka.

TABLICE INSKRYPCYJNE, POMNIKI, LAPIDARIUM

Detale wykonane z kamienia upamiêtniaj¹ zdarzenia i postaci zwi¹zane z histori¹ Karczówki. Uwidacznia siê w nich zró¿nicowanie w tempie niszczenia wapieni bolecho-wickich, z których wykonano wiêkszoœæ tablic, szybciej postêpuj¹ce na zewn¹trz budynków. Na XVII-wiecznej tablicy, upamiêtniaj¹cej budowê koœcio³a w 1628 r. (ryc. 1C: 38), oraz na inskrypcjach nagrobnych z lat 20. XX w., na mogile zakonników (ryc. 1C: 47) i mogile pows-tañców styczniowych (na pó³nocny zachód od zewnêtrzne-go muru) efektowne stromatoporoidy, amfiporoidy i muszle ma³¿y sta³y siê niemal ca³kowicie niewidoczne. Trwaj¹ce ponad 100 lat wietrzenie wyeksponowa³o w strukturze wapieni elementy pochodzenia organicznego, które s¹ wi-doczne w tablicy (ryc. 1C: 39; 31) informuj¹cej o remoncie

w 1901 r. Pod wp³ywem czynników atmosferycznych zma-towia³a równie¿ p³yta z szarych granitoidów na pomniku ks. Stanis³awa Zió³kowskiego, zamordowanego w 1946 r., znajduj¹cym siê na zachód od zewnêtrznego muru.

Na razie czas nie odcisn¹³ swego piêtna na jasnosza-rych tablicach (ryc. 1B: 40) z dolnojurajskich piaskowców, które w ostatnich latach umieszczono na po³udniowym murze zewnêtrznym, informuj¹cych o „œcie¿ce powstañców 1863–1864” i „œcie¿ce o. Kolumbina Tomaszewskiego”.

Pomimo up³ywu lat, swej œwie¿oœci nie utraci³y pozo-staj¹ce wewn¹trz budynków p³yty z ró¿nych odmian wapie-ni mikrytowych. Pierwsza, wykonana w 1626 r. z czarnego wapienia dêbnickiego, znajduje siê w sieni klasztornej (ryc. 1C: 41) i jest poœwiêcona œw. Karolowi Boromeuszo-wi, a przy okazji upamiêtnia równie¿ bpa Marcina Szysz-kowskiego. Druga p³yta, wyciêta w XIX w. z wapienia bolechowickiego i umieszczona wewn¹trz kaplicy œw. Bar-bary (ryc. 1C: 42), informuje o wykopaniu „gran” galeny. Wci¹¿ œwie¿e powierzchnie tylko nieznacznie ró¿ni¹ je od tablic umieszczanych w sieni klasztornej i kruchcie (ryc. 1C: 43) od pocz¹tku XX w. po lata wspó³czesne. Piêæ tablic wykonano z br¹zowych, mikrytowych wapieni bole-chowickich o strukturze gruz³owej, z licznymi stylolitami (ryc. 32). W niektórych mo¿na dostrzec œlady bioturbacji lub pojedyncze szcz¹tki drobnych muszli i amfiporoidów oraz ¿y³ki bia³ego kalcytu. Do jednej p³yty u¿yto odmiany z licznymi stromatoporoidami (ryc. 33). Œwiêtemu Janowi Paw³owi II poœwiêcono tablicê (ryc. 1C: 44) z marmurów o niezidentyfikowanym pochodzeniu, czarnych z bia³ymi smugami, pociêtych bia³ymi ¿y³ami kalcytowymi, zaœ za³o¿ycielowi zgromadzenia obecnych w³odarzy Kar-czówki, œw. Wincentemu Pallotiemu – tablicê wyciêt¹

¬

Ryc. 27. A – póŸnobarokowe dwubiegowe schody balustradowe, prowadz¹ce od naro¿nej baszty do wejœcia do koœcio³a, wykonane z piaskowców w¹chockich (stopnie, podesty) oraz piaskowców dolskich (balustrady, podesty); B – zlepieñcowata odmiana piaskowców dolskich w balustradzie schodów

Fig. 27. A – late Baroque balustrade stairs, leading from the corner tower to the church entrance, cut of W¹chock sandstones (steps, daises) and Do³y sandstones (balustrades, daises); B – conglomeratic variety of Do³y sandstones in the balustrade stairs

Ryc. 28. Mozaikowa posadzka w koœciele i kaplicach, u³o¿ona w latach 1976–1977, z bia³o-szarych p³yt marmurowych marianny bia³ej oraz br¹zowych p³yt wapieni bolechowickich

Fig. 28. Stone inlaid floor in the church and chapels during in 1976–1977, composed of white-grey “White Marianna” marbles and brown Bolechowice limestones

Ryc. 29. Kamienno-cementowa posadzka w kru¿gankach wykonana z br¹zowych wapieni bolechowickich, be¿owych wapieni mora

-wickich i jasno-szarych marmurów marianny bia³ej

Fig. 29. Stone-cement floor in the galleries made of brown Bolechowice limestones, beige Morawica limestones and white-grey “White Marianna” marbles

Ryc. 30. P³yty dolnojurajskich piaskowców z odciskami kopalnych roœlin w chodniku na klasztornym majdanie Fig. 30. Slabs of Lower Jurassic sandstones with floral imprints in the domestic yard footpath

Ryc. 31. Eksponowana na zewn¹trz, silnie zwietrza³a tablica, upamiêtniaj¹ca remont koœcio³a w 1901 r., wykonana z gruz³owej odmiany wapienia bolechowickiego

Fig. 31. Exposed outside, strongly weathered memorial slab made of knobby Bolechowice limestones, remembering the church renova

-tion in 1901

Ryc. 32. Tablica pami¹tkowa w sieni, wykonana z wapienia bolechowickiego o strukturze gruz³owej, z licznymi stylolitami Fig. 32. Memorial slab in the hall made of knobby Bolechowice limestones with numerous stylolites

Ryc. 33. Tablica pami¹tkowa w sieni, wykonana z wapienia bolechowickiego z licznymi stromatoporoidami Fig. 33. Memorial slab in the hall made of Bolechowice limestones with numerous stromatoporoids

Ryc. 34. Wspó³czesna figura o. Kolumbina Tomaszewskiego na dziedziñcu gospodarczym, wyrzeŸbiona w jasnoszarym, drobnoziarni-stym piaskowcu szyd³owieckim. Ryc. 27–34 fot. Z. Z³onkiewicz

Fig. 34. Modern figure of father Kolumbin Tomaszewski at the domestic yard, sculptured in light grey, fine-grained Szyd³owiec sandstone. Figs 27–34 photos taken by Z. Z³onkiewicz

(14)

z bia³ych, drobnoziarnistych piaskowców szyd³owieckich (ryc. 1C: 45). Przy wejœciu do sieni, obok kropielnicy, wmurowano p³ytê (ryc. 1C: 46) z informacj¹ o warunkach odpustu, wykonan¹ z bia³ego w³oskiego marmuru typu karraryjskiego, obramowanego ciemnobr¹zowym bole-chowickim wapieniem amfiporowym.

Pomnik na mogile zakonników (ryc. 1C: 47) w formie wie¿yczki zwieñczonej krzy¿em, charakterystycznej dla póŸnego XIX i pocz¹tku XX w., zbudowano z g³azów narzutowych (granitoidów, granodiorytów). Miêdzy nimi widnieje poszarza³y blok dewoñskich wapieni amfiporo-wych (z Bolechowic lub Szewców), z wyg³adzon¹ po-wierzchni¹ inskrypcyjn¹. Symboliczn¹ mogi³ê ku czci ks. Stanis³awa Zió³kowskiego u³o¿ono z g³azów miejsco-wych wapieni dewoñskich. W ostatnich latach na klasztor-nym majdanie stanê³a figura o. Kolumbina Tomaszewskiego (ryc. 1C: 47; 34), którego postaæ wraz z konfesjona³em wyrzeŸbiono w jednolitym pod wzglêdem struktury, drob-noziarnistym piaskowcu szyd³owieckim, jasnoszarym, z ró¿owym odcieniem. Obok, na g³azie z permskich zle-pieñców, umieszczono tabliczkê z informacj¹ o postaci zakonnika.

Na pó³nocnym zboczu wzgórza, w otoczonym murami ogrodzie klasztornym, urz¹dzono taras widokowy i ogród-ki skalne, usypano progi i murogród-ki z drobnych bloków wapieni dewoñskich, czêsto u¿ylonych bia³ym i ró¿owym kalcytem oraz ze zlepieñców permskich. Znalaz³ siê wœród nich blok wapienny o œrednicy ok. 2 m, z ró¿nobarwnymi, wstêgo-wymi ¿y³ami kalcytowstêgo-wymi typu ró¿anki zelejowskiej.

Drogê wiod¹c¹ do centrum miasta wy³o¿ono brukiem z kwarcytów dolnodewoñskich oraz wapieni œrodkowego i górnego dewonu. Przeniesiono go tu w latach 60. XX w. z remontowanej nawierzchni ulicy Sienkiewicza w Kiel-cach. Przy drodze, w bezpoœrednim s¹siedztwie klasztoru, umieszczono pojedyncze bloki wapieni dewoñskich, a nie-co dalej wyeksponowano g³az narzutowy (gnejs) i bloki permskich zlepieñców, czêsto z przytwierdzonymi do nich tabliczkami informacyjnymi dla odwiedzaj¹cych to miejsce.

PODSUMOWANIE

Barokowy zespó³ zabudowañ koœcielno-klasztornych na Karczówce stanowi przyk³ad zastosowania w architek-turze zró¿nicowanego, œwiêtokrzyskiego materia³u skalne-go. Miejscowy surowiec by³ tu wykorzystywany kon-sekwentnie od najwczeœniejszego etapu budowy, jedynie z krótk¹ przerw¹ w latach 50. i 70. XX w. Wapieniami dewoñskimi pochodz¹cymi z Karczówki lub jej s¹siedz-twa, jako kamieniem budowlanym, pos³u¿ono siê przy wznoszeniu murów. Wykonane z ró¿nych rodzajów kamie-nia elementy dekoracyjne odzwierciedlaj¹ du¿e wyczucie zmian, które zachodzi³y w poczuciu estetyki oraz dostêp-noœci surowca. Prezentuj¹ wysoki poziom umiejêtdostêp-noœci warsztatowych pod wzglêdem artystycznym, a tak¿e dobr¹ znajomoœæ materia³u, odpowiedniego do wykonania zew-nêtrznych i wewzew-nêtrznych detali architektonicznych. Wszystko to sprawia, ¿e chocia¿ obiekt ten, pod wzglêdem ró¿norodnoœci zastosowanego surowca nie dorównuje barokowym budowlom Krakowa czy sanktuarium Œwiête-go Krzy¿a na £yœcu (por. Szczepanik, 2015), to jednak w pe³ni zas³uguje na godne miejsce wœród barokowych budowli Ma³opolski.

Autorzy serdecznie dziêkuj¹ Panom: Jerzemu G¹golowi, ks. Janowi Oleszce, Jackowi Paw³owskiemu, Jackowi Wi¹ckie-wiczowi, Stanis³awowi ¯akowi oraz recenzetom – prof. J. Bro-mowiczowi i prof. J. Skoczylasowi, których informacje i wskazów-ki przyczyni³y siê do przygotowania niniejszego artyku³u.

LITERATURA

ADAMCZYK A. 1995 – Architektura zespo³u klasztornego na Kar-czówce. [W:] Olszewski J.L. (red.), Karczówka. Kiel. Tow. Nauk., Kielce: 51–72.

BROMOWICZ J. 2014 – Geologiczna ocena mo¿liwoœci produkcji blo-ków skalnych z polskich z³ó¿ po³o¿onych poza Dolnym Œl¹skiem. Prz. Geol., 62: 144–147.

BROMOWICZ J., FIGARSKA-WARCHO£ B. 2012 – Kamienie deko-racyjne i architektoniczne po³udniowo-wschodniej Polski – z³o¿a, zaso-by i perspektywy eksploatacji. Gosp. Sur. Min., 28: 5–22.

CZARNOCKI J. 1931 – Z³o¿a o³owiu w okolicach Karczówki pod Kiel-cami. Pos. Nauk. Pañst. Inst. Geol., 30: 101–103.

CZARNOCKI J. 1948 – Przewodnik XX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Górach Œwiêtokrzyskich w r. 1947. Rocz. Pol. Tow. Geol., 17: 237–299.

CZARNOCKI J. 1956 – Rudy ¿elaza i kruszce. Pr. Inst. Geol., 5: 1–108. FEIST-BURKHARDT S., GÖTZ A.E., SZULC J., BORKHATARIA R., GELUK M., HAAS J., HORNUNG J., JORDAN P., KEMPF O., MICHALIK J., NAWROCKI J., REINHARDT L., RICKEN W., RÖHLING H.G., RÜFFER T., TÖRÖK Á. & ZÜHLKE, R. 2008 – Trias-sic. [W:] McCann T. (red.), The Geology of Central Europe. Vol. 2: Mesozoic and Cenosoic:, 749–822.

FIJA£KOWSKI J. 2011 – Ciekawostki z Karczówki. [W:] Fija³kowski J. (red.), Opowieœci z Gór Œwiêtokrzyskich, 20: 53–64.

FILONOWICZ P. 1971 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Kielce. Wyd. Geol., Warszawa.

FILONOWICZ P. 1973 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geolo-gicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Kielce. Wyd. Geol., Warszawa. G¥GOL J., WRÓBLEWSKI T. 1996 – Block building stones in the Holy Cross Mountains region. [W:] G¹gol J. (red.), Building stones in Poland. Pol. Geol. Inst., Warszawa-Kielce: 53–64.

G¥GOL J., KULETA M., ZBROJA S. 2005 – Odmiany litologiczno-su-rowcowe dekoracyjnych piaskowców budowlanych dolnego triasu w Górach Œwiêtokrzyskich. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Kielce.

G¥GOL J., KULETA M., ZBROJA S. 2007 – Odmiany litologiczno-su-rowcowe dolnotriasowych piaskowców z regionu œwiêtokrzyskiego. Pos. Nauk. PIG, 63 (za rok 2006; wersja internetowa): 51–52. G¥GOL J., KRÓL P., URBAN J. 2017 – Kartki z dziejów „Marmurów Kieleckich”. Kiel. Tow. Nauk, Kielce.

GUTTMEJER K. 2006 – Guido Antonio Longhi. Dzia³alnoœæ architekto-niczna w Polsce. Neriton, Warszawa.

JÊDRYCHOWSKI. J. 2010 – Karczówka, góra mocy i kruszców. Georaj, Kielce.

JÊDRYCHOWSKI J. 2014 – Kamieñ w architekturze regionu œwiêto-krzyskiego. Georaj, Kielce.

KIE£CZEWSKA J. 2013a – Œwiêtokrzyskie marmury i wapienie – ma³y przewodnik po polskich zabytkach, cz. I. http://www.surowce-naturalne.pl/strona/swietokrzyskie-marmury-i-wapienie-%E2%80%93-maly-prze-wodnik-po-polskich-zabytkach-cz-i.

KIE£CZEWSKA J. 2013b – Œwiêtokrzyskie piaskowce – ma³y przewod-nik po polskich zabytkach, cz. II. http://www.surowce-naturalne.pl/strona/swietokrzyskie-piaskowce-%E2%80%93-maly-przewodnik-po-polskich-zabytkach-cz-ii.

KOTAÑSKI Z. 1959 – Przewodnik wycieczkowy po Górach Œwiêto-krzyskich. cz. 2. Wycieczka 10. Niewachlów–Czarnów–Karczówka. Wyd. Geol., Warszawa: 250–267.

KOZ£OWSKI S. 1986 – Surowce skalne Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KRYZA R., UHLIR C.F., KRYZA G., STRIŠKIENE E., HÖCK V. 2011 – Wapienie Salzburga – „królewskie marmury” w Polsce i na Litwie. Prz. Geol., 59: 137–145.

KULETA M., NAWROCKI J. 2002 – Litostratygrafia i magnetostraty-grafia pstrego piaskowca w pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 58: 109–111.

KULETA M., ZBROJA S. 2006 – Wczesny etap rozwoju pokrywy perm-sko-mezozoicznej w Górach Œwiêtokrzyskich. [W:] Skompski S., ¯yliñ-ska A. (red.), Przewodnik LXXVII Zjazdu Naukowego PTG. Ameliówka k. Kielc. Mat. konf., 105–125.

MATYJA B.A. 1977 – The Oxfordian in the south-western margin of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 27: 41–63.

MIGASZEWSKI Z. 1996 – Synsedymentacyjne utwory hydrotermalne dewonu œrodkowego i górnego Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 129: 1–55.

(15)

MIGASZEWSKI Z.M., HA£AS S., DURAKIEWICZ T., 1996 – Wiek i geneza mineralizacji kalcytowej w Górach Œwiêtokrzyskich w œwietle badañ litologiczno-petrograficznych i izotopowych. Prz. Geol., 44: 275–281.

MORKA M. 1978 – Figura œw. Barbary w klasztorze na Karczówce w Kielcach. Biul. Hist. Sztuki, 40: 387–388.

NARKIEWICZ M., RACKI G., WRZO£EK T. 1990 – Litostratygrafia dewoñskiej serii stromatoporoidowo-koralowcowej w Górach Œwiêto-krzyskich. Kwart. Geol., 34: 433–456.

NARKIEWICZ M., RACKI G., SKOMPSKI S., SZULCZEWSKI M. 2006 – Zapis procesów i zdarzeñ w dewonie i karbonie Gór Œwiêtokrzy-skich. [W]: Skompski S., ¯yliñska A. (red.), Przewodnik LXXVII Zjazdu Naukowego PTG. Ameliówka k. Kielc. Mat. konf., 51–77.

OLSZEWSKI D. 1995 – Wspólnoty bernardynów i pallotynów na Karczówce. [W:] Olszewski J.L. (red.), Karczówka. Kiel. Tow. Nauk., Kielce: 37–50.

PIASECKA A. 1995 – Kronika prac remontowo-konserwatorskich zre-alizowanych w zespole koœcio³a i klasztoru bernardynów na Karczówce w latach 1945–1993. [W:] Olszewski J.L. (red.), Karczówka. Kiel. Tow. Nauk., Kielce: 3–77.

PIENI¥¯EK-SAMEK M. 2012 – Koœció³ i klasztor na Karczówce w dobie nowo¿ytnej: architektura i wyposa¿enie. Studia Muz.-Hist., 4: 11–31. PIEÑKOWSKI G. 2004 – The epicontinental Lower Jurassic of Poland. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 12: 1–154.

PIEÑKOWSKI G. 2006 – Lower Jurassic of the Holy Cross Mountains. [W:] Wierzbowski A., Aubrecht R., Golonka J., Gutowski J., Krobicki M., Matyja B.A., Pieñkowski G., Uchman A. (red.), Jurassic of Poland and adjacent Slovakian Carpathians. Field trip B4 – Lower Jurassic mar-ginal-marine and continental deposits – sedimentation, sequences and ecosystems. [W:] Field trip guidebook of 7th

International Congress on the Jurassic System. Poland, Kraków, September 6–18, 2006, 207–235. PROCYK W. 2001 – Marmury królewskie – problematyka badañ i metod konserwacji. Ochr. Zabyt., 54: 252–264.

PTASZYÑSKI T., NIEDWIEDZKI G. 2006 – Pstry piaskowiec w Górach Œwiêtokrzyskich: chronostratygrafia i korelacja litostratygraficz-na z basenem turyñskim. Prz. Geol., 54: 525–533.

RACKI G. 1993 – Evolution of the bank to reef complex in the Devonian of the Holy Cross Mountains. Acta Paleont. Pol., 37: 87–182.

RAJCHEL J. 2005 – Kamienny Kraków: spojrzenie geologa. Uczelniane Wyd. Nauk.-Dydak. AGH, Kraków: 1–235.

RUBINOWSKI Z. 1971 – Rudy metali nie¿elaznych w Górach Œwiêto-krzyskich i ich pozycja metalogeniczna. Biul. Inst. Geol., 241: 1–166. RUBINOWSKI Z. 1995 – Geologia, minera³y i górnictwo z³ó¿ kruszców o³owiu typu karczówkowskiego w okolicach Kielc. [W:] Olszewski J.L. (red.), Karczówka. Kiel. Tow. Nauk., Kielce: 93–104.

SENKOWICZOWA H. 1970 – Trias. Pr. Inst. Geol., 61: 7–48. STOBIECKA Z. 1973 – Pobernardyñski zespó³ koœcielno-klasztorny na Karczówce. Rocz. Muz. Œwiêt., 8: 275–307.

SZCZEPANIK Z. 2015 – Surowce skalne w murach klasztoru na £ysej Górze – walory edukacyjne i estetyczne – propozycja wycieczki geolo-gicznej. Prz. Geol., 63: 485–499.

SZULC J. 2000 – Middle Triassic evolution of the northern Peri-Tethys area as influenced by early opening of the Tethys Ocean. Ann. Soc. Geol. Pol., 70: 1–48.

TO£KANOWICZ E. 2003 – Czerwone piaskowce z Gór Œwiêtokrzy-skich. Œwiat Kamienia, 6: 86–91.

TOMASZEWSKA-SZEWCZYK A. 2004 – Red limestones from Hun-gary and Austria as the basic sculpture in the Polish sepulchral art exam-ples of destructive deterioration and proposal conservation techniques. 10thInter. Congress on Deterioration and Conservation of Stone, Stock-holm. Conf. Paper., 1: 1–7.

TRELA W. 1998 – Œrodowisko sedymentacji piaskowców „warstw z Krynek” w rejonie Nietuliska (NE Obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich). Prz. Geol., 46: 67–70.

TRELA W., WOJTYNA H. 2009 – Walory geoedukacyjne stanowisk przyrody nieo¿ywionej w dolinie Œwiœliny (NE obrze¿enie Gór Œwiêto-krzyskich, Geopark „Dolina Kamiennej”). [W:] Trela W., Z³onkiewicz Z. (red.), Perspektywy rozwoju geoparków w regionie œwiêtokrzyskim. Kiel. Tow. Nauk, Kielce: 55–67.

URBAN J., G¥GOL J. 1994 – Kamienio³omy piaskowców w dawnych oœrodkach górnictwa kamiennego pó³nocnej czêœci regionu œwiêtokrzy-skiego, jako zabytki techniki i przyrody. Prz. Geol., 42: 193–200. URBAN J., G¥GOL J. 2009 – Dzieje eksploatacji piaskowców kunow-skich i dolkunow-skich – œwiadectwa historyczne i przyrodnicze. Mat. konf. „Kamieñ w budownictwie”, Kielce, Targi Interkamieñ, s. 36.

WALENDOWSKI H. 2010 – Piaskowce kunowskie i dolskie. Minimo-nografie polskich kamieni budowlanych. Nowy Kamieniarz, 45: 82. WARDZYÑSKI M. 2004 – Piêkno w kamieniu zaklête. Spotkania z zabytkami, 2: 6–10.

WARDZYÑSKI M. 2009 – The great competitors. The import and use of “red marble” from Hungary, Adnet, Stara Lubowla, Upper Hungary and Transylvania in small architecture and sculpture in the Commonwealth from the fourteenth century to the first half of the seventeenth century. Actes du XVIe Colloque International de Glyptographie de Münster-schwarzach (Extrait), du 18 au 12 juillet 2008, Centre Inter. Recher. Glyptographiques: 333–388.

WARDZYÑSKI M. 2014 – „Marmury” œwiêtokrzyskie i oœrodek kamie-niarsko-rzeŸbiarski w Chêcinach w XVI–XIX wieku. Aedificio et Conse-rvo III. Eskalacja jakoœci i kszta³cenia zawodowego w Polsce. 1–40. WARDZYÑSKI M. 2018 – Import i zastosowanie „czerwonych” mar-murów w ma³ej architekturze i rzeŸbie w Rzeczypospolitej od XIV do 1 po³owy XVII w. http://www.fundacja-hereditas.pl/portal/files/czerwo-ny_marmur_w_RP.pdf.

WRÓBLEWSKI T. 2014 – Kruszce Karczówki i ich kopalnie. Stud. Muz.-Hist., 6: 11–28.

ZBROJA S., KULETA M., MIGASZEWSKI Z. 1998 – Nowe dane o zle-pieñcach z kamienio³omu „Zygmuntówka” w Górach Œwiêtokrzyskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 379: 41–59.

ZDANOWSKI J. 1928 – Karczówka pod Kielcami, Kielce: 5–32. Z£ONKIEWICZ Z. 2009 – Profil keloweju i górnej jury w niecce Nidy. Prz. Geol., 57: 521–530.

Z£ONKIEWICZ Z., GUZIK K., OSTROWSKI S. 2016 – Szczegó³owa charakterystyka litologiczno-surowcowa blocznych wapieni dewoñskich ze z³o¿a Szewce. Gór. Odkr., 5: 14–22.

ZYGAD£O-DRO¯D¯ J. 2014 – Kamienne detale architektoniczne w historycznych wnêtrzach klasztoru na Karczówce. Renow. i Zabytki, 4: 28–33.

¯AK S. 2017 – Karczówka w literaturze, wspomnieniach, pracach naukowych, publicystyce. [W]: Michta J. (red.), Dzieje Karczówki w Kielcach w latach 1624–2024, t. V: 7–305. Muz. Historii Kielc, Kielce.

(16)

458

Ryc. 3. Kościół i klasztor – widok od południa. Mur zewnętrzny oraz bru-kowana droga wykonane z lokalnych wapieni środkowego–górnego dewonu Fig. 3. The chuch and cloister – view from the south. External walls and cobbled road made of local Middle–Upper Devonian limestones

Ryc. 25. Późnobarokowa brama, prowadząca na klasztor-ny cmentarz, wyrzeźbiona z piaskowca dolskiego Fig. 25. Late Baroque gate to the cloister cemetery cut of the Doły sandstone

Ryc. 26. A – brama w południowej części muru zewnętrznego, wykonana z piaskowców suchedniowskich lub wąchockich w 1901 r.; B – przekątne i poziome warstwowania oraz drobne pustki po intraklastach iłu widoczne w piaskowcu o genezie rzecznej. Wszystkie fot. Z. Złonkiewicz Fig. 26. A – gate in the southern part of the external wall made of Suchedniów sandstones or Wąchock sandstones in 1901; B – cross and horizontal bedding, small voids of clay intraclasts in an alluvial sandstone. All photos by Z. Złonkiewicz