Historia rozwoju dwóch torfowisk mszarnych w Borach Tucholskich

Historia rozwoju dwóch torfowisk mszarnych w Borach Tucholskich

Mariusz Lamentowicz*

Milena Obremska*, Edward A.D. Mitchell**,***

Developmental history of two kettle-hole mires in Tuchola Pinewoods (N Poland). Prz. Geol., 54: 76–80.

S u m m a r y. Our research confirmed the value of kettle-hole mires for reconstructing Holocene environmental changes. The multi-proxy approach in which three palaeoecological methods were used (analyses of testate amoebae, plant macrofossils and pollen) improved the interpreta-tion potential. We studied two Sphagnum mires situated in Tuchola Pine-woods (N Poland). In Tuchola mire 9000 years of environmental changes (groundwater level and pH) were recorded. Water table changes inferred from Tuchola mire show patterns similar to regional hydrological changes recorded in Polish lakes and mires as well as in other European sites. Jelenia Wyspa mire recorded changes in local vegetation and palaeohydrology during the last 1500 years. A rise in the groundwater table, caused by deforestation in the catchment area, allowed Sphagnum to expand. Consequently, the peatland evolved into an oligotrophic mire dominated by peat mosses. Approx. 200 years ago water pH increased and subsequently decreased, the lowest value being associated with the deforestation maximum. Furthermore, the planting of pine probably also caused an acidification of Jelenia Wyspa mire.

Key words: kettle-hole mire, Sphagnum mire, testate amoebae, pollen, plant macrofossils, palaeohydrology, terrestrialization, weighted averaging, quantitative reconstruction

Badania z wykorzystaniem wielu danych poœrednich s¹ coraz bardziej popularne w paleoekologii i paleolimno-logii (Mann i in., 1998; Lotter, 2003; Blundell & Barber, 2005; Caseldine & Gearey, 2005; Selby i in., 2005). Ma to szczególne znaczenie w badaniach paleoklimatycznych, gdzie poszczególne zmienne nawzajem siê uzupe³niaj¹, daj¹c wyraŸniejszy obraz zmian warunków œrodowisko-wych.

Wœród osadów biogenicznych torfy pe³ni¹ wyj¹tkow¹ rolê. S¹ one istotnymi archiwami zawieraj¹cymi dane na temat autogenicznych i alogenicznych zmian torfowisk (Blackford, 2000; Hendon i in., 2001; Charman, 2002), które w zale¿noœci od uwarunkowañ hydrologicznych s¹ w ró¿ny sposób zapisane w osadzie. Zmiany autogeniczne powodowane m.in. sukcesj¹ i l¹dowieniem zbiornika wod-nego maj¹ mniejsze znaczenie w badaniach paleoklimatu, chocia¿ makroszcz¹tki roœlinne bêd¹ce ich odzwierciedle-niem s¹ wykorzystywane z powodzeodzwierciedle-niem do rekonstrukcji wilgotnoœci atlantyckich torfowisk wysokich (Barber, 1981; Blundell & Barber, 2005).

Badania prowadzone na torfowiskach mszarnych Pomorza (w tym Borów Tucholskich) stanowi¹ wa¿n¹ bazê do rozwa¿añ na temat nie tylko lokalnej i regionalnej historii szaty roœlinnej, ale tak¿e zmian klimatu (Tobolski, 1983, 2003).

W niniejszym opracowaniu prezentujemy wyniki badañ dwóch torfowisk z po³udniowej czêœci Borów Tucholskich — Tuchola i Jelenia Wyspa. Wnioskowanie

oparte jest na wynikach analizy makroszcz¹tkowej, palino-logicznej, ameb skorupkowych i datowaniach radiowêglo-wych. Metoda ameb skorupkowych by³a wykorzystana

pocz¹tkowo do jakoœciowych (Lamentowicz, 2003;

Lamentowicz, 2005), a nastêpnie do iloœciowych rekon-strukcji opartych na poszerzonym zbiorze testowym.

Dane paleoœrodowiskowe maj¹ strategiczne znaczenie w prognozowaniu zmian klimatycznych. W naszych bada-niach próbujemy odpowiedzieæ na trzy kluczowe pytania:

1. Jak zmienia³a siê wilgotnoœæ klimatu w póŸnym Holocenie?

2. Czy mo¿emy odró¿niæ zapis wp³ywu czynników kli-matycznych od antropogenicznych?

3. Jakie s¹ autogeniczne i alogeniczne uwarunkowania rozwoju torfowisk mszarnych?

Celem opracowania jest zestawienie wyników trzech

analiz: palinologicznej, ameb skorupkowych i

makroszcz¹tków roœlinnych w celu odtworzenia historii rozwoju torfowisk; rozwa¿enie zmian autogenicznych (sukcesji roœlinnoœci i l¹dowienia zbiornika wodnego) i alogenicznych (wp³ywu klimatu i dzia³alnoœci cz³owieka) w badanych torfowiskach; przetestowanie analizy kopal-nych ameb skorupkowych (Rhizopoda, Testacea) w ilo-œciowych rekonstrukcjach paleoœrodowiskowych.

Materia³ i metody

Torfowiska Tuchola i Jelenia Wyspa bêd¹ce przedmio-tem badañ le¿¹ w po³udniowej czêœci Borów Tucholskich, na pograniczu dwóch mezoregionów Dolina Brdy i Bory Tucholskie (Kondracki, 1998). Pod wzglêdem hydroge-netycznym (Succow & Joosten, 2002) mo¿na je zaklasyfi-kowaæ jako torfowiska kot³owe.

Prace terenowe polega³y na pobraniu rdzeni do badañ laboratoryjnych za pomoc¹ œwidra torfowego typu Instorf. Próbki do analizy palinologicznej i ameb skorupkowych

M. Lamentowicz M. Obremska E. A. D. Mitchell

*Zak³ad Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. Ada-ma Mickiewicza, ul. Dziêgielowa 27, 61-680 Poznañ;

mariuszl@amu.edu.pl

**Ecole Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL), Labora-toire des Systèmes Ecologiques, CH-1015 Lausanne, Switzerland; edward.mitchell@epfl.ch

wykonano na podstawie próbek pobranych z rdzeni w odstêpach 5 cm (Tuchola) i 10 cm (Jelenia Wyspa).

Uzyskano w sumie 9 dat radiowêglowych: 5 dla torfo-wiska Tuchola i 4 dla torfotorfo-wiska Jelenia Wyspa. Wszystkie daty kalibrowano za pomoc¹ aplikacji komputerowej OxCal 3.9 (Bronk Ramsey, 1995; 2001). Diagram palino-logiczny z torfowiska Tuchola skorelowano z diagramem opublikowanym przez Mileck¹ i Szeroczyñsk¹ (2005) dziêki czemu mo¿na by³o uszczegó³owiæ oœ czasu przed-stawion¹ w latach.

Pobierano próbki powierzchniowe (z³o¿one z ¿ywej, stropowej czêœci mchów torfowców — ok. 5 cm) z torfo-wisk mszarnych w celu utworzenia testowego zbioru danych dla ameb skorupkowych. W ka¿dym ze stanowisk mierzono poziom wody gruntowej (w stosunku do powierzchni torfowiska), pH i przewodnoœæ elektroli-tyczn¹ (Lamentowicz, 2005; Lamentowicz & Mitchell, 2005: Lamentowicz, dane niepubl.).

Zastosowano wyniki wczeœniej wykonanych analiz: ameb skorupkowych, makroszcz¹tków roœlinnych i ameb skorupkowych poparte datowaniami radiowêglowymi. Do rekonstrukcji poziomu wody i pH wykorzystano zbiór testowy ameb skorupkowych, czyli zestaw gatunków wraz z wybranymi parametrami œrodowiskowymi (np.: poziom wody gruntowej) na podstawie, którego zrekonstruowano warunki œrodowiska za pomoc¹ dostêpnych modeli staty-stycznych, np.: WA i WA(tol) (Birks, 1998). Baza danych powsta³a z próbek powierzchniowych, zebranych na torfo-wiskach mszarnych w Borach Tucholskich i na Kujawach. Obliczenia statystyczne wykonano za pomoc¹ aplikacji

komputerowej C2 (Juggins, 2003). Odtworzono poziomu lustra wody gruntowej i pH na torfowiskach Tuchola — w okresie ostatnich 9000 lat i Jelenia Wyspa w okresie ostatnich 1500 lat. Nastêpnie zestawiono je z rezultatami analizy makroszcz¹tkowej i palinologicznej.

Torfowisko Tuchola

Zestawienie wyników analiz prezentuje ryc. 1. W historii torfowiska zarejestrowano 7 wyraŸnych wilgot-nych okresów. Wahania krzywej poziomu wody s¹ bardzo gwa³towne. Nale¿y pamiêtaæ jednak, ¿e przy stosunkowo niskiej mi¹¿szoœci torfowiska takie wahniêcie mo¿e ozna-czaæ kilkaset lat. Wyniki badañ subfosylnych ameb skorup-kowych dostarczaj¹ wzglêdne wartoœci poziomu lustra wody gruntowej. Zakres wieku reprezentowany przez pró-bkê mo¿e byæ ró¿ny i pozostawaæ w zale¿noœci od stopnia rozk³adu i kompakcji torfu. Niemniej obecnoœæ poszcze-gólnych wskaŸnikowych taksonów w próbkach ma du¿e znaczenie bioindykacyjne. Gwa³towne wahania krzywej PWG (poziomu wody gruntowej) mog¹ œwiadczyæ o czu³oœci tego torfowiska na zmiany wilgotnoœci i tempera-tury przesz³oœci. Schoning i in. (2005) sugeruj¹, ¿e w warunkach kontynentalnych (w odró¿nieniu od torfowisk zlokalizowanych w klimacie oceanicznym) najwa¿niej-szym czynnikiem odpowiedzialnym za akumulacjê masy torfowej jest temperatura.

Znaczne zmiany poziomu wody wiosn¹ zaobserwowa-ne wspó³czeœnie mog¹ przemawiaæ za podatnoœci¹ torfo-wiska na zalewanie spowodowane wiosennymi roztopami i

FA ZA TE R E S T R Y CZ N A TE RRESTR IC P HAS E

Etapy rozwoju torfowiska

Mire development stages

FAZA LIMNICZNA LIMNIC PHASE Wystêpowanie ramienic Chara occurrence FAZA TELMATYCZNA TELMATIC PHASE Dominacja mchów brunatnych i roœlin naczyniowych

Brown moss and vascular plants domination Torfowisko mezotroficzne zanik torfowców, epizodyczna obecnoœæ Utricularia Mesotrophic mire peatmoss decline, episodic occurrence of Utricularia Torfowisko oligotroficzne Dominacja torfowców Oligotrophic mire Sphagnum domination TU1 TU2 TU3 TU4 TU5 TU6 TU7 L TAZ TUM1 Chara TUM2 Drepanocladus Nymphaea TUM4 Sphagnum magellanicum TUM5 Sphagnum s. Acutifolia TUM7 Carex Sphagnum TUM8 Carex Sphagnum TUM9 Sphagnum magellanicum TUM3 Sph. cuspidatum TUM6 Sphagnum s., Palustria Bory sosnowe Pine forests

Lasy mieszane z grabem, obecnoϾ olszy i jesionu

Mixed forests with hornbeam, alder in the wetland habitats

with addition of ash Lasy mieszane z dêbem i sosn¹

Mixed pine-oak forests

Lasy mieszane z dêbem i leszczyn¹

Mixed forests with oak and hazel dominating

Lasy mieszane Deciduous mixed forests

Zanik sosny, ekspansja wrzosu

Pine decline, heather expansion

Lasy mieszane z brzoz¹ i sosn¹

Pine-birch forests with hazel

Rozproszone lasy brzozowo-sosnowe

Dispersed pine-birch forests

Historia lasów

Forest history L MAZ

L PAZ Carp inus Quercus--Corylus Corylus Betula-Pinus Pinus-NAP b a a b c Ul m u s Lata kalendarzowe BP Cal. years BP 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000

AT

BO

PB

SA

SB

Ryc. 1. Zestawienie wyników analiz: ameb skorupkowych, py³kowej i makroszcz¹tków roœlinnych torfowiska Tuchola. LPAZ — Pol-len Assemblage Zones (poziomy py³kowe), MAZ — Macrofossils Assemblage Zones (poziomy makroszcz¹tkowe), TAZ — Testacea Assemblage Zones (poziomy testacea), PWG — poziom wody gruntowej (Lamentowicz 2005, zmienione)

Fig. 1. Comparison of results of palaeoecological analyses of: testate amoebae, pollen and plant macrofossils of Tuchola mire. LPAZ — Pollen Assemblage Zones, MAZ — Macrofossils Assemblage Zones, TAZ — Testacea Assemblage Zones, PWG — groundwater level (Lamentowicz 2005, changed)

opadami. WskaŸnikiem zalewania torfowiska w przesz³oœci jest ameba Difflugia urceolata, której obecnoœæ œwiadczy jednoczeœnie o eutrofizacji. Ten gatunek jest obserwowany tak¿e w innych rdzeniach torfowisk Polski.

Torfowisko kot³owe Tuchola stanowi interesuj¹ce Ÿród³o informacji o zmianach lokalnej roœlinnoœci i dzia³alnoœci cz³owieka. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e odczy-taliœmy sygna³y klimatyczne, tj. wilgotne wahniêcia, które s¹ zbie¿ne z wydarzeniami hydrologicznymi w innych czê-œciach Polski i Europy.

Fluktuacje poziomu wody na torfowisku mog¹ byæ tak¿e spowodowane dzia³alnoœci¹ cz³owieka, którego aktywnoœæ w Borach Tucholskich do czasów historycz-nych jest jednak niewielka. Œwiadcz¹ o tym niskie wartoœci procentowe roœlinnych wskaŸników antropogenicznych, których udzia³ wzrós³ w osadach reprezentuj¹cych ostatnie 200–300 lat.

Istotnym problemem badawczym jest odró¿nienie zmian zachodz¹cych pod wp³ywem cz³owieka od wp³ywu klimatu. Zmiany troficzne i hydrologiczne mog³y byæ czêœciowo wywo³ane przez lokalne osadnictwo nieprzeja-wiaj¹ce siê do czasów historycznych w ekstensywnych odlesieniach.

Wyniki badañ pozwalaj¹ na nastêpuj¹ce podsumowa-nie:

‘Wp³yw cz³owieka jest s³abo zaznaczony w

po³udniowej czêœci Borów Tucholskich od pocz¹tku holo-cenu do czasów historycznych (Lamentowicz, 2005), przez co „g³êbokie” torfowiska kot³owe (w typie torfowiska Tuchola) mog¹ zawieraæ istotne informacje o historii kli-matu,

‘Torfowisko Tuchola zaczê³o akumulowaæ torf

znacznie wczeœniej ni¿ Jelenia Wyspa, przez co mo¿e zawieraæ wyraŸniejszy zapis paleoklimatyczny od momen-tu zl¹dowienia (ok. 9000 lat temu),

‘Zmiany wilgotnoœci zapisane w torfowisku

kot³owym Tuchola s¹ porównywalne z regionalnymi zmia-nami hydrologicznymi w Polsce, jak równie¿ w skali Euro-py.

Torfowisko Jelenia Wyspa

W torfowisku odtworzono zmiany œrodowiskowe, jakie zasz³y okresie ostatnich 1500 lat. Dzia³alnoœæ cz³owieka mia³a du¿y wp³yw na akumulacjê osadów w obrêbie tego obiektu. Zestawienie wyników analiz prezen-tuje ryc. 2. Wyniki z torfowiska Jelenia Wyspa zlokalizo-wanego w rezerwacie Bagna nad St¹¿k¹ przedstawiaj¹ póŸnoholoceñsk¹ historiê sukcesji roœlinnoœci i presji antropogenicznej na ten zbiornik.

Wspó³czesna forma torfowiska jest rezultatem procesu zarastania jeziora. Pokrywa roœlinnoœci zamknê³a taflê

L TAZ L MAZ L PAZ Lata kalendarzowe BP Cal. years BP Chronologia Mangerud i in., 1974 Chronology g ³ê b o koœæ [cm] depth [cm] 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 0 4 8 12 16 20 pH PWG [cm]

Etapy rozwoju torfowiska

Mire development stages

FAZA TERESTR YCZNA TERRESTRIC PHASE FAZA LIMNICZNA LIMNIC PHASE FAZA TELMA TYCZNA TELMA TIC PHASE 1 5 4 3 2 6 7 0 50 100 150 200 250 300

SA

SB

Carpinus

Brak skorupek Testacea

Lack of Testacea shells

Maksimum odlesienia

Maximum deforestation

Wysoki poziom wody

High water table Py³kowe wskaŸniki antropogeniczne Anthropogenic indicators Pocz¹tek odlesienia Beginning of deforestation Chenopodiaceae Artemisia Cerealia

Ryc. 2. Podsumowanie wyników analiz paleoekologicznych (ameb skorupkowych, py³kowej i makroszcz¹tków roœlinnych) torfowiska Jelenia Wyspa. Objaœnienia do ryciny — jak na ryc. 1 (Lamentowicz, 2005, zmienione)

Fig. 2. Comparison of results of palaeoecological analyses of: testate amoebae, pollen and plant macrofossils of Jelenia Wyspa mire. Description for the figure — fig.1 (Lamentowicz, 2005, changed)

jeziora dopiero ok. 2000 lat temu. Ten sposób l¹dowienia zbiornika powodowa³ ró¿norodnoœæ akumulowanych w nim osadów. Na g³êbokoœci 275–195 cm stwierdzono nie-wielkie iloœci sporomorf. Jest to poziom telmatyczny roz-woju zbiornika. Na krawêdzi i pod nim gromadzi³y siê szcz¹tki, pocz¹tkowo roœlin naczyniowych, póŸniej tak¿e mszaków. To dynamiczne siedlisko powodowa³o, ¿e py³ek przypuszczalnie opada³ na powierzchniê roœlinnoœci, by³ deponowany w niewielkiej iloœci w tzw. detrytus torfowy odk³adaj¹cy siê pod ko¿uchem roœlinnym. Osad rejestruj¹cy fazê telmatyczn¹ (bez sporomorf) jest w du¿ej czêœci z³o¿ony z w³aœnie takiej materii roœlinnej.

Wyniki analizy palinologicznej (Lamentowicz, 2005) charakteryzuj¹ siê kulminacj¹ graba przy wyraŸnym spad-ku frekwencji sosny. Mo¿na to interpretowaæ jako wymia-nê gatunków drzew w zbiorowisku leœnym na obszarze sandrowym. Grab nie wystêpuje tutaj w bardzo wysokiej frekwencji (ok. 10%), chocia¿ taka wymiana gatunków sugeruje jego lokaln¹ obecnoœæ na sandrze lub w strefie krawêdziowej moreny dennej. Pamiêtaæ trzeba, ¿e analizo-wane torfowisko to ma³y œródleœny zbiornik rejestruj¹cy g³ównie lokalne zmiany roœlinnoœci.

Zestawienie wyników trzech analiz paleoekologicz-nych (ameb skorupkowych, makroszcz¹tków roœlinpaleoekologicz-nych i palinologicznej) prezentuje silny wp³yw odlesieñ na cha-rakter roœlinnoœci i wahania wody na torfowisku. Wp³yw gospodarki leœnej na wahania poziomu wody gruntowe w zbiornikach jeziornych i torfowiskowych nie by³ wczeœniej w Polsce szeroko opisywany. Mikrofosylia ameb skorup-kowych pozwoli³y na wyznaczenie momentu spadku odczynu siedliska oraz rekonstrukcjê parametru pH wody. Zjawisko wzrostu dominacji torfowców — widoczne w diagramie palinologicznym i makroszcz¹tkowym (Lamen-towicz, 2005), jest zbie¿ne z lokalnym odlesieniem oraz wzrostem udzia³u sosny w drzewostanie.

Wyniki analizowanego torfowiska prezentuj¹ z³o¿on¹ historiê jego rozwoju. Bêdzie on przedmiotem przysz³ych szczegó³owych opracowañ.

Zestawienie danych pozwala wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski:

‘Odlesienie (maj¹ce pocz¹tek ok. 500 lat BP) wydaje

siê byæ najistotniejszym czynnikiem kszta³tuj¹cym hydro-logiê i roœlinnoœæ torfowiska Jelenia Wyspa.

‘Przekszta³cenia drzewostanu w zlewni torfowiska

spowodowa³y podniesienie siê poziomu wody gruntowej.

‘Wzrost poziomu wody gruntowej wspomóg³

ekspan-sjê torfowców, nastêpstwem by³ autogeniczny rozwój tor-fowiska pod wp³ywem zakwaszaj¹cych siedlisko mchów torfowców.

‘Ok. 200 lat temu nast¹pi³ wzrost pH, nastêpnie

stop-niowy jego spadek a¿ do minimum (ok. 3,5) przy maksi-mum odlesienia. Przypuszczalnie Wp³yw na spadek pH mia³o tak¿e wprowadzenie monokultur sosnowych.

Podsumowanie

1. Uzyskane wyniki z torfowisk kot³owych powinny byæ porównane z danymi zebranymi na ba³tyckich

torfowi-skach wysokich, których rozwój jest teoretycznie zale¿ny g³ównie od opadów atmosferycznych. Porównanie rezulta-tów pozwoli przetestowaæ torfowiska kot³owe jako Ÿród³a informacji o przesz³oœci klimatu.

2. Maj¹c do dyspozycji wspó³czesne dane klimatolo-giczne mo¿emy próbowaæ odpowiedzieæ na pytanie, jakie s¹ relacje zmian temperatury do opadów w procesie rozwo-ju torfowisk w klimacie Pomorza (Schoning i in., 2005).

3. Zale¿noœæ „klimat — cz³owiek — zmiany autoge-niczne” bêdziemy mogli wyjaœniæ porównuj¹c ze sob¹ zapis z osadów wielu stanowisk oraz dane otrzymane z równoleg³ych rdzeni pobrane z ró¿nych miejsc tego

same-go torfowiska.Istnieje potrzeba uszczegó³owienia

chrono-logii zjawisk paleohydrologicznych, które mog¹ mieæ bezpoœredni zwi¹zek ze zmianami klimatycznymi w skali

regionalnej. Na obecnym etapie badañ trudno jest

wyci¹gaæ daleko id¹ce wnioski, jednak torfowisko Tuchola mo¿e byæ wa¿nym punktem wyjœcia do rozwa¿añ na temat paleohydrologii torfowisk Polski pó³nocnej.

4. Niezbêdna jest wiêksza iloœæ zbadanych stanowisk dla rozró¿nienia informacji o wp³ywach antropogenicz-nych i klimatyczantropogenicz-nych w daantropogenicz-nych paleoekologiczantropogenicz-nych na Pomorzu,

5. Du¿y potencja³ interpretacyjny analizy ameb sko-rupkowych powoduje, ¿e istnieje potrzeba wprowadzenia tej metody jako integralnej czêœci badañ ekologii i paleo-ekologii œrodowisk torfowiskowych (Charman, 2001).

Uprzejmie dziêkujemy panu profesorowi Kazimierzowi Tobolskiego za udostêpnienie wyników badañ palinologicznych i wsparcie w czasie realizacji badañ oraz recenzentowi za cenne uwagi, które wzbogaci³y niniejszy artyku³.

Badania finansowane z grantu naukowego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji: Nr 3P04G04323 pt. Rozwój i geneza torfowisk w dolinie St¹¿ki w Tucholskim Parku Krajobrazowym. Prace kontynuowane s¹ w ramach obecnie realizo-wanego projektu badawczego finansorealizo-wanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji Nr 2P04G03228 pt. Zmiany klimatyczne w ostatnim tysi¹cleciu na podstawie badañ pomorskich torfowisk w oparciu o analizy o du¿ej rozdzielczoœci.

Literatura

BARBER K. E. 1981 — Peat stratigraphy and climatic change. A pala-eoecological test of the theory of cyclic bog regeneration. A.A., Balke-ma. Rotterdam.

BIRKS H.J.B. 1998 — Numerical tools in palaeolimnology — Pro-gress, potentialities, and problems. J. Paleolimnology, 20: 307–332. BLACKFORD J. 2000 — Palaeoclimatic records from peatbogs. Tree 15: 193–198.

BLUNDELL A. & BARBER K. 2005 — A 2800 — year palaeoclima-tic record from Tore Hill Moss, Strathspey, Scotland: the need for a multi-proxy approach to peat-based climate reconstructions. Quatern. Sci. Rev., 24: 1261–1277.

BRONK RAMSEY C. 1995 — Radiocarbon Calibration and Analysis of Stratigraphy: The OxCal Program. Radiocarbon, 37: 425–430. BRONK RAMSEY C. 2001 — Development of the Radiocarbon Pro-gram OxCal. Radiocarbon, 43: 355–363.

CASELDINE C. & GEAREY B. 2005 — A multiproxy approach to reconstructing surface wetness changes and prehistoric bog bursts in a raised mire system at Derryville Bog, Co. Tipperary, Ireland. The Holocene, 15: 585–601.

CHARMAN D.J. 2002 — Peatlands and environmental change. Chi-chester, John Wiley & Sons.

CHARMAN D.J. 2001 — Biostratigraphic and Palaeoenvironmental Applications of Testate Amoebae. Quatern. Sci. Rev., 20: 1753–1764. HENDON D., CHARMAN D.J. & KENT M. 2001 — Palaeohydrolo-gical records derived from testate amoebae analysis from peatlands in northern England: within-site variability, between-site comparability and palaeoclimatic implications. The Holocene, 11: 127–148. JUGGINS S. 2003 — C2 User guide. Software for ecological and pala-eoecological data analysis and visualisation. Newcastle upon Tyne, UK, University of Newcastle.

KONDRACKI J. 1998 — Geografia regionalna Polski. Warszawa, PWN.

LAMENTOWICZ M. 2003 — Zmiany roœlinnoœci i zespo³ów korze-nionó¿ek skorupkowych Testacea (Protozoa) w póŸnym Holocenie na torfowisku mszarnym Jelenia Wyspa w rezerwacie Bagna nad St¹¿k¹ (Tucholski Park Krajobrazowy). Litologia, Stratygrafia i Geneza Utwo-rów Czwartorzêdowych. Tom IV. A. Kostrzewski. Poznañ, Wydawnic-two Naukowe UAM: 231–242.

LAMENTOWICZ M. 2005 — Geneza torfowisk naturalnych i semina-turalnych w Nadleœnictwie Tuchola. Pr. Zak³adu Biogeografii i Paleo-ekologii UAM. Poznañ. Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

LAMENTOWICZ M. & MITCHELL E.A.D. 2005 — The ecology of testate amoebae (Protists) in Sphagnum in north–western Poland in relation to peatland ecology. Microbial Ecology, 50: 48–43. LOTTER A. 2003 — Multi-proxy climatic reconstructions. Global change in the Holocene. A. Mackay, R. W. Battarbee, H. J. B. Birks,F. Oldfield: 373–383.

MANGERUD J., ANDERSON S.T., BERGLUND B.E. & DANNER J.J. 1974 — Quaternary Stratigraphy of Norden, a Proposal for Termi-nology and Classification. Boreas, 3: 109–127.

MANN M E., BRADLEY R.S. & HUGHES M.K. 1998 — Global-sca-le temperature patterns and climate forcing over the past six centuries. Nature, 392.

MILECKA K. & SZEROCZYÑSKA K. 2005 — Changes in macrophytic flora and planktonic organisms in lake Ostrowite, Poland as a response of climatic and trophy fluctuations. The Holocene, 15: 74–84.

SCHONING K., CHARMAN D.J. & WASTEGARD S. 2005 — Reconstructed Water Tables from Two Ombrotrophic Mires in Eastern Central Sweden Compared with Instrumental Meteorological Data. The Holocene, 15: 111–118.

SELBY K.A., O’BRIEN C.E., BROWN A.G. & STUIJTS I. 2005 — A multi-proxy study of Holocene lake development, lake settlement and vegetation history in central Ireland. J. Quartern. Sci., 20: 147–168. SUCCOW M. & JOOSTEN H. (red.) 2002 — Landschaftsökologische Moorkunde. Stüttgart, Sweizerbart.

TOBOLSKI K. 1983 — Wprowadzenie do postglacjalnej historii roœlinnoœci na Pomorzu Zachodnim. Problemy Epoki Kamienia na Pomorzu: 61–76.

TOBOLSKI K. 2003 — Stan badañ paleoekologicznych w Borach Tucholskich. Botanical Guidebooks, 26: 95–103.