Automorficzne kryszta³y kwarcu z wysadu solnego Wapna
Joanna Jaworska*
Euhedral quartz crystals from salt diapir near Wapno (central Poland). Prz. Geol., 52: 64–68.
S u m m a r y. Euhedral quartz crystals were discovered in rocks forming top of Wapno diapir (North Poland) by drilling. Quartz crys-tals were found in: 1) Tertiary [Paleogene? Neogene?] sands covering gypsum cap-rock, 2) gypsum forming cap-rock and 3) Late Permian salts. Three forms of quartz crystals were distinguished: a) single, euhedral crystals of short pseudohexagonal prisms termi-nated by rhombohedrons equally developed on both ends (0.5–2.0 mm long), b) aggregates of few crystals termitermi-nated by rhombohe-drons (up to 2 mm of diameter) and c) “rosettes” in which perfectly terminated crystals radiate in all directions (max. diameter 2.0 mm). A few single quartz crystals contain inclusions of anhydrite. The origin of quartz crystals is discussed and model of quartz crys-tallization in evaporate basin is presented. The host rock of quartz could be salt and after salt dissolution, the crystals were embedded in cap-rock gypsum. The presence of euhedral quartz crystals in sands covering cap-rock can be simply explained by dissolution of cap-rock gypsum. It means that quartz crystals in sands are a residual compound.
Key words: euhedral quartz crystals, genesis, salt diapir, gypsum cap–rock, Polish Lowland
Podczas badañ petrograficznych utworów nawierco-nych na wysadzie solnym w Wapnie ([W:] Górski i in., 2001) stwierdzmono stosunkowo czêsto wystêpuj¹ce kryszta³y automorficznego kwarcu w osadach przykry-waj¹cych czapê gipsow¹, samych gipsach tworz¹cych cza-pê oraz solach diapiru. Problem genezy i wystêpowania tych kryszta³ów w tak zró¿nicowanych utworach na Ni¿u Polskim nie by³ dotychczas rozwa¿any. Celem niniejszego artyku³u jest wyjaœnienie pochodzenia kryszta³ów kwarcu w obrêbie wysadu i jego nadk³adu.
W piaskach i piaskowcach towarzysz¹cych wêglom brunatnym na Ni¿u Polskim czêsto s¹ spotykane „kwar-cytowe” cia³a (gniazda, konkrecje, soczewki), których spoiwo ma charakter opalu lub chalcedonu (Chmura & Lewowicki, 1957; Juskowiak, 1957; Milewicz & Grochol-ski, 1960; Oberc & Dyjor, 1971), rzadko notowano szczot-ki kryszta³u górsszczot-kiego w szczelinach (Oberc & Dyjor, 1971), a tak¿e autogeniczne kryszta³y kwarcu osi¹gaj¹ce wielkoœæ do 15:m o pokroju s³upowym (Górniak i in., 1996); pochodzenie tych cia³ i kryszta³ów by³o dyskutowa-ne przez wymienionych autorów.
Automorficzne kryszta³y kwarcu w utworach cechszty-nu w Polsce stwierdzili K³apciñski i Kornaœ (1967) w brek-cji anhydrytowej cyklotemu Werra oraz Bereœ i Kijewski (1971) w ska³ach wêglanowych dolnego cechsztynu, nato-miast dotychczas nie odnotowano ich jednoczesnego wystê-powania w solach, czapie gipsowej i jej nadk³adzie na Ni¿u Polskim. Doskonale wykszta³cone kryszta³y kwarcu w for-macjach salinarnych s¹ znane ze ska³ permskich i triaso-wych w rejonie Weser–Ems w Niemczech (Schettler, 1972) oraz utworów miocenu zapadliska przedkarpackie-go na terenie Ukrainy (Kityk in., 1983). Opisy kwarcu autogenicznego z czap wysadów solnych Niziny Zatoko-wej (USA) opublikowali Brown (1931) i Goldman (1952). Problemem genezy kwarcu w ewaporatach oraz ska³ach wêglanowych zajmowali siê m.in.: Grimm (1962), Milli-ken (1979), Friedman i Shukla (1980), Chafetz i Zhang (1998).
Sytuacja geologiczna
Wapno jest po³o¿one w po³udniowej czêœci Pojezierza Chodzieskiego, ok. 70 km na pó³nocny wschód od Pozna-nia. RzeŸba tego pojezierza zosta³a ukszta³towana podczas stadia³u leszczyñsko-poznañskiego zlodowacenia wis³y. W rejonie tym znajduje siê wysad solny Wapna (jeden z najmniejszych diapirów Ni¿u Polskieg). Le¿y on na grani-cy niecki mogileñskiej i wa³u kujawskiego, w
po³udnio-wo-zachodniej czêœci centralnego obszaru struktur
solnych, w obrêbie pasma antyklin salinarnych (Mogil-no–Damas³awek–Wapno–Pi³a), o kierunku NW–SE (Dad-lez & Marek, 1969; Dad(Dad-lez i in. [W:] Po¿aryski, 1974). Wysad solny Wapna le¿y w osi antykliny, która zbudowana jest z wypiêtrzonych utworów jurajskich i dolnokredo-wych, w j¹drze której przebi³y siê sole cechsztynu (ryc.1). Utwory jurajskie s¹ wychylone w strefie przywysadowej, a kredowe — wyklinowane na skrzyd³ach struktury solnej (Jaworski, 1970). Wysad solny Wapna wykorzysta³ szcze-linê uskokow¹ zlokalizowan¹ na sk³onie wa³u kujawskie-go, w któr¹ zosta³y wciœniête utwory cechsztyñskiej grupy solonoœnej z g³êbokoœci ok. 6 km (Dadlez i in. [W:] Po¿aryski, 1974).
Strop soli (zwierciad³a solnego) znajduje siê stosunko-wo p³ytko, bo na g³êbokoœci ok. 160–180 m. Sam diapir ma maczugowaty kszta³t; przykrywa go i otula czapa gipsowa, a wy¿ej gipsowo-ilasta, której mi¹¿szoœæ waha siê od 20 do 160 m (ryc. 2). Czapa ma urozmaicon¹ powierzchniê stropow¹; miejscami wychodzi na powierzchniê terenu, czêœciej jest przykryta osadami trzeciorzêdowymi i czwar-torzêdowymi — piaskami, mu³kami (niekiedy z cienkimi pok³adami wêgli brunatnych), i³ami i glin¹ zwa³ow¹ (Ratajczak, 2001). Gipsy nale¿¹ce do czapy, a ods³aniaj¹ce siê na powierzchni terenu, by³y przedmiotem eksploatacji odkrywkowej ju¿ w œredniowieczu.
Pochodzenie materia³u
ród³em materia³u do przeprowadzenia obserwacji by³y próbki skalne z rdzeni wiertniczych, zlokalizowanych w bezpoœrednim s¹siedztwie czapy i na czapie, reprezen-tuj¹ce: 1) trzeciorzêdowe osady okruchowe (piaski œred-nioziarniste) stanowi¹ce nadk³ad czapy, 2) ska³y gipsowe czapy oraz 3) sole stropowej czêœci wysadu.
Automor-*Instytut Geologii UAM, ul. Makow Polnych 16, 61-686 Poznañ
ficzne kryszta³y kwarcu wyseparowno podczas analizy osa-dów okruchowych nadk³adu. Obserwacjom poddano 147 ziaren nale¿¹cych do frakcji powy¿ej 0,5 mm (œrednica wszystkich kryszta³ów nie przekroczy³a 2 mm). Obecnoœæ automorficznych kryszta³ów kwarcu w obrêbie czapy gip-sowej i gipsowo-ilastej odnotowano w kilku p³ytkach cien-kich. W celu uzyskania wiêkszej liczby tych kryszta³ów, jako materia³u porównawczego, rozpuszono ok. 450 g gip-su (3 próbki), pozyskuj¹c w nierozpuszczalnej pozo-sta³oœci 10 kryszta³ów kwarcu. Zbadano równie¿ kryszta³y kwarcu wystêpuj¹ce w soli; rozpuszczaj¹c ok. 300 g NaCl uzyskano 5 kryszta³ów tego minera³u.
Opis automorficznych kryszta³ów kwarcu Automorficzne kwarce z wysadu solnego Wapna wystêpuj¹ w formie:
1) pojedynczych kryszta³ów (ryc. 3),
2) agregatów wielu osobników podobnej wielkoœci promieniœcie narastaj¹cych w prawie wszystkich kierun-kach (ryc. 4, 5),
3) agregatów dwóch, trzech lub wiêcej osobników, ró¿-nych wielkoœci, zroœniêtych ze sob¹ w ró¿ró¿-nych p³aszczy-znach (ryc. 6).
Pojedyncze kryszta³y kwarcu osi¹gaj¹ wielkoœæ do ok. 2 mm. Wystêpuj¹ w postaci krótkich s³upów pseudohek-sagonalnych zakoñczonych doskonale rozwiniêtymi rom-boedrami z obu stron. Na niektórych kryszta³ach, z lepiej rozwiniêtymi s³upami, jest widoczne subtelne poprzeczne pr¹¿kowanie. Wykazuj¹ one cechy typowe dla niskotem-peraturowego, trygonalnego kwarcu$.
Œrednice agregatów kryszta³ów kwarcu równie¿ dochodz¹ do ok. 2 mm, a ka¿dy z osobników zakoñczony jest piramid¹. Promieniœcie narastaj¹ce kryszta³y kwarcu — tworz¹ce formy sferyczne lub pó³sferyczne — maj¹ centrum krystalizacji, które uleg³o ca³kowitemu zas³oniê-ciu (zaroœniêzas³oniê-ciu) lub nie zachowa³o siê, a pozosta³a po nim wolna przestrzeñ. Brown (1931) i Goldman (1952) takie sferyczne i pó³sferyczne agregaty kryszta³ów kwarcu nazywaj¹ kwarcem „rozetkowym” (ang. rosettes of
quartz), a Milliken (1979) — „sferulami” (ang. spherules of quartzine). Wszystkie kryszta³y s¹ ca³kowicie
bezbarw-ne, przezroczyste o bardzo silnym po³ysku — zbli¿onym do diamentowego. Ze wzglêdu na ten wyj¹tkowy po³ysk i
wykszta³cenie takie kryszta³y kwarcu okreœla siê niekiedy mianem „diamentów” — np. „diamenty Pecos”, „diamenty Quebec”, „diamenty Herkimer”, „diamenty Carrara” (Grimm, 1962). W obrêbie utworów fliszu karpackiego znane s¹ (pochodzenia hydrotermalnego) tzw. „diamenty
marmaroskie” (Matkovskij, 1961; Dudok &
Jar-mo³owicz-Szulc, 2000)
Pojedyncze kryszta³y i agregaty kryszta³ów kwarcu wystêpuj¹ zarówno w obrêbie nadk³adu, jak i czapy. W obu przypadkach wielkoœæ form dochodzi do 2 mm, w przeci-wieñstwie do kryszta³ów uzyskanych z soli, które osi¹gaj¹ nie wiêcej jak 0,1–0,2 mm i reprezentuj¹ jedynie pojedyn-cze osobniki.
Najczêœciej mo¿na spotkaæ agregaty kryszta³ów wzra-staj¹cych promieniœcie (w ok. 60% materia³u), nastêpnie pojedyncze kryszta³y (ok. 30%), a rzadziej zrosty kilku kryszta³ów (ok. 10%). W obrêbie pojedynczych krysz-ta³ów obserwowanych w p³ytkach cienkich (wykonanych z gipsów nale¿¹cych do czapy) znajduj¹ siê osobniki zawie-raj¹ce wrostki anhydrytu. Jeden z takich kryszta³ów zosta³
WROC£AW POZNAÑ SZCZECIN GDAÑSK £ÓD WAPNO
0 50 100km pod³o¿e podpermskiPre-Permian basement
perm i trias Permian and Triassic jura
Jurassic kreda Cretaceous wysady soli permskich Permian salt domes uskoki
dislocations
zasiêg struktur halokinetycznych extent of salt tectonics structures
Ryc. 1. Lokalizacja wysadu Wap-na Wap-na tle odkrytej (bez trzeciorzê-du i czwartorzêdu) mapy geologicznej Polski wed³ug Ratajczaka (2000)
Fig. 1. Location of Wapno salt diapir at the background of uncovered (without Tertiary and Quaternary) map of Poland after Ratajczak (2000) 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 [m] S N ? ? trias Triassic dogger Dogger malm Malm czapa gipsowa cap-rock trzeciorzêd Tertiary czwartorzêd Quaternary cechsztyn Zechstein
Ryc. 2. Przekrój wysadu solnego w Wapnie wed³ug Grossa (1948) Fig. 2. Section of Wapno salt diapir after Gross (1948)
przeciêty w p³aszczyŸnie prostopad³ej do s³upa, dziêki cze-mu regularne nagromadzenie tych wrostków jest wyraŸnie widoczne.
Geneza kryszta³ów kwarcu
G³ównym Ÿród³em SiO2 dla kwarcu w ewaporatach
mo¿e byæ materia³ terygeniczny, np. kwarc detrytyczny, lub krzemionka pochodzenia organicznego. Nieznaczna rozpuszczalnoœæ minera³ów krzemianowych sprawia, ¿e SiO2wystêpuje w wodach w niewielkich iloœciach, w
for-mie uwodnionej (Macioszczyk, 1987). Wp³yw na zmianê rozpuszczalnoœci krzemionki w wodzie ma temperatura i odczyn œrodowiska. Wzrost temperatury albo alkalizacja powoduj¹ zwiêkszenie rozpuszczalnoœci SiO2, natomiast
obni¿enie temperatury lub pH, przy jednoczesnej obecnoœci
du¿ej iloœci elektrolitów (Grimm, 1962), wywo³uje wytr¹canie krzemionki. Dostarczony do zbiornika materia³ zawieraj¹cy krzemionkê (pochodzenia terygenicznego lub
organicznego) ulega rozpuszczeniu, szczególnie w
warunkach, w których nastêpuje wytr¹canie siarczanów; pH takiego œrodowiska wynosi ponad 9 (Friedman & Shu-kla, 1980). Odwrotnemu procesowi — rozpuszczaniu ewa-poratów i/lub wêglanów — mo¿e towarzyszyæ wytr¹canie krzemionki (ryc. 7) spowodowane spadkiem pH. Na zmia-ny pH wód basenu sedymentacyjnego wp³ywaj¹ m.in. czynniki klimatyczne, np. pojawiaj¹ce siê sezonowe opa-dy. W okresach suchych w wyniku postêpuj¹cej ewapora-cji nastêpuje alkalizacja œrodowiska, dziêki czemu krzemionka rozpuszcza siê, stopniowo zwiêkszaj¹c stê¿enie roztworu. Sezonowe opady deszczu (wilgotna pora roku) powoduj¹ wytr¹cenie krzemionki, które nastêpuje w
wyni-0,5mm
Ryc. 3. Pojedynczy kryszta³ automorficznego kwarcu Fig. 3. Single crystal of euhedral quartz
0,5mm
Ryc. 5. Agregat kryszta³ów kwarcu narastaj¹cych sferycznie Fig. 5. Spherical aggregate of quartz crystals
0,5mm
Ryc. 4. Agregat z³o¿ony z kilku kryszta³ów kwarcu; widoczna wolna przestrzeñ po ziarnie bêd¹cym œrodkiem narastania Fig. 4. Aggregate of few quartz crystals; note free space after inte-rior nucleus
0,5mm
Ryc. 6. Zrost dwóch automorficznych kryszta³ów kwarcu Fig.6. The intergrowth of two euhedral quartz crystals
ku spadku pH wywo³anego „rozcieñczeniem” roztworu przez wody opadowe. Badania izotopowe tlenu (*18
O) w kwarcu — w tzw. megakwarcu — wystêpuj¹cym w obrê-bie ewaporatów, tworz¹cych konkrecje w ska³ach
wêgla-nowych, wskazuj¹ wyraŸnie, ¿e powsta³y one w
warunkach oddzia³ywania wód opadowych, w strefie przy-powierzchniowej (Milliken, 1979; Chafez & Zhang, 1998), ewentualnie pod przykryciem osadów, ale w tempe-raturach nie wy¿szych ni¿ 40o
C (Milliken, 1979). W tych warunkach krystalizacja kwarcu nastêpuje swobodnie, bez ograniczeñ, w miêkkim osadzie lub w wolnej przestrzeni powsta³ej w wyniku rozpuszczenia ska³y macierzystej (ewaporatów). Procesy rozpuszczania i krystalizacji mog¹ zachodziæ jednoczeœnie lub byæ nieco przesuniête w czasie. Dowodem na to s¹ inkluzje — pozosta³oœci pierwotnych minera³ów, np. anhydrytu lub dolomitu, uwiêzione w kryszta³ach kwarcu w czasie jego wzrostu. Dok³adna anali-za tych wrostków (sta³ych lub ciek³ych) pozwoli³aby na dok³adniejsze ustalenie warunków w jakich powstawa³y kryszta³y SiO2.
Wystêpowanie automorficznych kryszta³ów kwarcu w ska³ach okruchowych, np. piaskach, podobnie jak w przy-padku ewaporatów, t³umaczy siê ich bezpoœredni¹ krystali-zacj¹ z roztworu. Mo¿liwe jest równie¿ obrastanie ziaren kwarcu detrytycznego (stanowi¹cego centrum krystaliza-cji) przez kwarc autogeniczny; tworzy on wówczas
obwódkê regeneracyjn¹ wokó³ ziarna detrytycznego, a ca³a forma ma postaæ kryszta³u automorficznego (Pettijohn, 1957; Pittman, 1972; Górniak i in., 1996). Krystalizacja kwarcu w osadach okruchowych wymaga du¿ych prze-strzeni porowych oraz znacznego przep³ywu wód w osa-dzie. Wody te dostarczaj¹ niewielkiej iloœci krzemionki, ale jest to równowa¿one przez tempo jej donoszenia. Doskonale wykszta³cone kryszta³y kwarcu mog¹ równie¿ stanowiæ materia³ obcy w stosunku do otaczaj¹cych je osa-dów. Ich obecnoœæ — bez najmniejszych oznak obtoczenia — œwiadczy o bliskoœci ska³ bêd¹cych Ÿród³em materia³u okruchowego i jednoczeœnie zawieraj¹cych automorficzne kryszta³y kwarcu.
Dyskusja i wnioski
Poniewa¿ kwarc mo¿e krystalizowaæ zarówno w siar-czanach, jak i w soli, natomiast czapa uwa¿ana jest za materia³ rezydualny nagromadzony w czasie rozpuszcza-nia soli, nale¿y rozwa¿yæ mo¿liwoœæ powstarozpuszcza-nia kryszta³ów tego minera³u w obu typach ska³. W przypadku, gdyby macierzyst¹ ska³¹ dla kryszta³ów kwarcu by³a tylko sól, gipsy (przeobra¿ony materia³ rezydualny), w których obecnie one siê znajduj¹ — stanowi³yby dla nich wtórne z³o¿e. Gipsy (wraz z kwarcem) mog¹ byæ równie¿ porwa-kami cechsztyñskimi, np. zgipsyfikowanymi utworami dostarczanie krzemionki supply of silica silna ewaporacja high evaporation wysoka temperatura high temperature obni¿enie poziomu wody w basenie lower of water level
wzrost stê¿enia krzemionki w roztworze
rise of concentration of silica in solution
powolna alkalizacja roztworu wzrost pH do ok. 9 gradual alkalization of solution rise of pH up to 9
spadek temperatury
decrease of temperature rozpuszczanie anhydrytu dissolution of anhydrite
obni¿enie pH roztworu decrease of pH of solution podniesienie poziomu
wody w basenie rise of water level
wytr¹canie krzemionki w postaci kwarcu automorficznego precipitation of euhedral quartz crystals from solution
PORA WILGOTNA
W ET S EAS ON
PORA SUCHA
DRY S EAS ON
¬
Ryc. 7. Model krystalizacji kryszta³ów kwarcu w basenie ewaporatowym, w czasie wytr¹cania anhydrytu
Fig. 7. Model of crystallization of quartz cry-stals in evaporate basin, during precipitation of anhydrite
anhydryty g³ównego, inkorporowanymi w obrêb czapy. Zatem kwarc automorficzny spotykany w czapie mo¿e byæ minera³em wystêpuj¹cym in situ — w przypadku gdy towarzyszy³ porwakowi, niemal syngenetycznym lub wczesnodiagenetycznym w stosunku do zawieraj¹cych go utworów lub stanowiæ wraz z anhydrytem (póŸniej uleg³ym hydratacji) pozosta³oœæ po rozpuszczonej soli.
Pewn¹ informacj¹ wskazuj¹c¹ na œrodowisko, w któ-rym krystalizowa³ kwarc s¹ wspomniane wczeœniej inklu-zje. Poniewa¿ niektóre kryszta³y kwarcu zawieraj¹ pozosta³oœci anhydrytu mo¿na s¹dziæ, ¿e ich macierzyst¹ ska³¹ by³ w³aœnie anhydryt. Anhydryt ten zachowa³ siê tyl-ko w kwarcu w postaci inkluzji, natomiast reszta pierwot-nej ska³y anhydrytowej uleg³a procesowi gipsyfikacji (hydratacji).
Obecnoœæ kryszta³ów kwarcu w piaskach trzeciorzêdo-wych mo¿na t³umaczyæ ich autogenez¹ w czasie diagenezy osadu (wówczas kwarc by³by wieku trzeciorzêdowego; trochê m³odszy od osadu) albo rozpuszczeniem i erozj¹ znacznych iloœci ska³ czapy gipsowej zawieraj¹cych kwarc (w tym wypadku kwarc by³by wieku cechsztyñskiego; znacznie starszy od osadów piaszczystych). Kwarc stano-wi³by wówczas pozosta³oœæ po rozpuszczaniu w wodach gruntowych utworów czapy. Ta druga mo¿liwoœæ jest naj-bardziej prawdopodobna poniewa¿ kryszta³y kwarcu wyseparowane z nadk³adu i czapy s¹ identycznie wykszta³cone. Kwarc zatem nale¿y w tym przypadku trak-towaæ jako materia³ rezydualny.
Przedstawione wyniki badañ stanowi¹ czêœæ realizo-wanej pracy doktorskiej, czêœciowo finansorealizo-wanej przez Komitet Badañ Naukowych (nr grantu 0385/PO4D 0084 21).
Pragnê z³o¿yæ serdeczne podziêkowania Panom prof. J. G³azkowi oraz dr. A. Bodziochowi za pomoc w przygotowaniu niniejszego artyku³u. Osobne podziêkowania sk³adam Panu dr. F. Kockelowi za udostêpnienie kopii cytowanych prac niemieckich autorów.
Literatura
BEREŒB. & KIJEWSKI P. 1971 — Objawy sylifikacji w ska³ach wêglanowych dolnego cechsztynu w rejonie Lubina i Polkowic. Prz. Geol., 19: 187–188.
BROWNL.S. 1931 — Cap–rock petrography. AAPG Bul., 15: 509–529.
CHAFETZH.S. & ZHANG J. 1998 — Authigenic euhedral megaquartz crystals in a quaternary dolomite. J. Sedimentary Res., 68: 994–1000. CHMURAK. & LEWOWICKI S. 1957 — Kwarcyty boles³awieckie i ich ekonomiczna wartoœæ. Prz. Geol., 4: 264–271.
DADLEZR. & MAREK S. 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 13: 543–565.
DADLEZR., MAREK S. & RACZYÑSKA A. 1974 — Struktury epoki tektonicznej alpejskiej — Polska pó³nocno-zachodnia i œrodkowa [W:]
W. Po¿aryski (red.) Budowa geologiczna Polski, 4, cz. 1, Instytut Geo-logiczny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
DUDOK I. & JARMO£OWICZ-SZULCK. 2000 — Hydrocarbon inclu-sion in vein quartz (the „Marmarosh diamonds”) from the Krosno and Dukla zones of the Ukrainian Carpathians. Geol. Quart., 44: 415–423. GOLDMANM.I. 1952 — Deformation, metamorphism and mineraliza-tion in gypsum–anhydrite cap rock, Sulphur salt dome, Louisiana. Geol. Soc. Am., Memoir, 50.
GÓRNIAK K., BAHRANOWSKI K., RATAJCZAK T. & SZYD£AKT. 1996 — Regeneracja ziarn kwarcu w piaszczystych glebach korzenio-wych w z³o¿u wêgla brunatnego Lubstów k. Konina. Prz. Geol., 44: 626–630.
GRIMMW.D. 1962 — Ausfällung von Kieselsäure in salinar beeinflus-sten Sedimenten. Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft, 114: 590–619.
GÓRSKI J., G£AZEK J., LISZKOWSKI J., RATAJCZAK R. & RASA£A M. 2001 — Dokumentacja geologiczna badañ wp³ywu zatopionej kopalni soli w Wapnie na zasoby wód podziemnych i osiadanie powierzchni terenu wraz z opracowaniem modelu kr¹¿enia wód i pro-jektem monitoringu. Archiwum Instytutu Geologii UAM, Poznañ. GROSSK. 1948 — Beiträge zur Geologie und Paläontologie des War-thegebiets. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläo-ntologie, 89: 239–257.
JAWORSKIA. 1970 — Budowa geologiczna antykliny Wapna na tle wyników badañ sejsmicznych. Prz. Geol., 18: 90–95.
JUSKOWIAKO. 1957 — Piaskowce kwarcytowe Ostrzeszowa. Kwart. Geol., 1: 353–360.
KITYK W.I.., BOKUN A.N., PANOW G.M., SLIWKO E.P. & SZAJDEC-KAJA W.S. 1983 — Galogennyje formacji Ukrainy. Naukowa Dumka, Kijów.
K£APCIÑSKI J. & KORNAŒJ. 1967 — Wystêpowanie autogenicznego kwarcu w brekcji anhydrytów Werra na monoklinie przedsudeckiej. Kwartalnik Geologiczny, 11, 2: 298–305.
MACIOSZCZYKA. 1987 — Hydrogeochemia. Wyd. Geol. MATKOVSKIJO.I. 1961 — On the so called Marmarosh diamonds. Materials of the Commission on Mineralogy and Geochemistry. Izdat. Lvov. Univ., 1: 149–158.
MILEWICZ J. & GROCHOLSKIA. 1960 — Trzeciorzêd pomiêdzy Boles³awcem a Wêgliñcem. Biul. Inst. Geol., 151: 25–69. MILLIKENK.L. 1979 — The silicified evaporite syndrome – two aspects of silification history of former evaporite nodules from southern Kentucky and northern Tennessee. J. Sediment. Petrology, 49: 245–256.
OBERC J. & DYJORS. 1971 — Zwi¹zek kwarcytów okolic Boles³awca z tektonik¹ trzeciorzêdow¹ i perspektywy poszukiwawcze. Prz. Geol., 19: 531–538.
PETTIJOHN F. J. 1957 — Sedimentary rocks (2. ed.). Harper & Brothers, New York.
PITTMANE.D. 1972 — Diagenesis of quartz in sandstones as revealed by scanning electron microscopy. J. Sedimentary Petrology, 43: 507–519.
RATAJCZAKR. 2000 — Budowa geologiczna i problemy ochrony œro-dowiska wysadu solnego Wapna w Wielkopolsce. Maszynopis pracy doktorskiej. Archiwum Instytutu Geologii UAM, Poznañ.
RATAJCZAKR. 2001 — Budowa geologiczna i problemy ochrony œro-dowiska wysadu solnego Wapna w Wielkopolsce. Streszczenia refera-tów PTG oddzia³ w Poznaniu: UAM, Poznañ, 123–131.
SCHETTLER H. 1972 — The stratigraphical significance of idiomor-phic quartz crystals in the saline formations of the Weser–Ems area, north–western Germany. Geology of saline deposits. Proc. Hanover Symp., UNESCO: 111–127.
