9. Miêdzynarodowe Sympozjum o Pseudokrasie
Bartkowa na Pogórzu Ro¿nowskim, 24–26.05.2006
Sympozja poœwiêcone problematyce pseudokrasu s¹organizowane pod auspicjami Komisji Pseudokrasu Miê-dzynarodowej Unii Speleologicznej w ró¿nych krajach œrodkowej Europy od ponad 20 lat. Po 12 latach od 5. sym-pozjum w Szczyrku zosta³o ono ponownie zorganizowane w Polsce, tym razem w Bartkowej na Pogórzu Ro¿now-skim. Wybór miejsca obrad nie by³ przypadkowy, ponie-wa¿ zlokalizowanie ich w³aœnie w Bartkowej znacznie u³atwi³o po³¹czenie programu sesji referatowych z atrak-cyjnymi wyprawami terenowymi w Beskid S¹decki i na Pogórze Ro¿nowskie. Zasadnicza czêœæ sympozjum odby³a siê w dniach 24–26.05.2006 r. Poprzedzi³a j¹ dwudniowa wycieczka na Jurê Krakowsko-Czêstochowsk¹ i do Wie-liczki. Natomiast po konferencji chêtni mieli okazjê poznaæ jaskinie okolic Dukli w Beskidzie Niskim. G³ównym orga-nizatorem sympozjum by³ dr Jan Urban z Instytutu Ochro-ny Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie — wspomagali go Beata Michalska i Grzegorz Klassek ze Speleoklubu Bielsko-Bia³a.
Sympozjum zgromadzi³o 60 uczestników z 12 krajów, co nale¿y uznaæ za niew¹tpliwy sukces organizacyjny, acz-kolwiek niektórzy z zagranicznych goœci byli jedynie bier-nymi obserwatorami. W programie naukowym znalaz³o siê 31 referatów i komunikatów, ponadto zosta³y przedstawio-ne dwa postery i cztery prezentacje multimedialprzedstawio-ne. Poziom naukowy referatów by³ zró¿nicowany, w znacznej mierze odzwierciedla³ afiliacjê uczestników. Sympozja o pseudo-krasie s¹ od wielu lat spotkaniami grupuj¹cymi zarówno przedstawicieli œrodowisk naukowych, jak i przyrodników amatorów czy entuzjastów eksploracji jaskiñ. Wizualne prezentacje interesuj¹cych form i zjawisk nie zawsze sz³y w parze z odpowiednimi wyjaœnieniami — niemniej pow-sta³ odpowiedni klimat do nawi¹zania owocnej wspó³pracy eksploratorów z naukowcami. Kilka referatów przedsta-wiaj¹cych najnowsze odkrycia jaskiniowe z polskich Beskidów by³o tego znakomitym dowodem.
W spotkaniu dominowa³y wyst¹pienia poœwiêcone jas-kiniom rozwijaj¹cym siê w ska³ach niekrasowych. Najwiê-cej z nich (15) dotyczy³o jaskiñ w piaskowcach. Do najbar-dziej interesuj¹cych nale¿a³y doniesienia o najd³u¿szej jaskini w polskich Beskidach — odkrytej w 2005 r. w Beskidzie Œl¹skim Jaskini Miecharskiej, mierz¹cej ponad 1600 m d³ugoœci. W³odzimierz Margielewski (IOP PAN, Kraków) omówi³ geologiczne i geodynamiczne uwarunko-wania lokalizacji jaskini, wskazuj¹c na jej wyj¹tkowoœæ pod wzglêdem genetycznym. Zgodnie z zaprezentowan¹ interpretacj¹, jaskinia jest zwi¹zana z dylatancj¹ masywu skalnego (wzrostem jego objêtoœci podczas odkszta³cenia). Korytarze jaskiniowe rozwinê³y siê wzd³u¿ powierzchni œciêcia, na granicy z pakietami koluwialnymi. Jaskinia Miecharska jest pierwsz¹ z jaskiñ beskidzkich, w której wystêpuje sta³y przep³yw podziemnego potoku — stwier-dzona w nim fauna zosta³a omówiona przez El¿bietê Dum-nick¹ i Jaros³awa Kura (oboje z IOP PAN, Kraków). W nurcie naukowym mieœci³y siê równie¿ prezentacje: Jana Urbana (z liczn¹ grup¹ wspó³autorów) na temat nacieków w jaski-niach fliszowych Beskidów, Macieja Tomaszczyka (PIG, Warszawa) o uwarunkowaniach wystêpowania jaskiñ w
Beskidzie Œl¹skim i okreœlaniu ich przy u¿yciu narzêdzi geograficznych systemów informacyjnych oraz ponownie W³odzimierza Margielewskiego o zwi¹zkach jaskiñ Beski-du S¹deckiego i Pogórza Ro¿nowskiego z g³êboko zako-rzenionymi ruchami osuwiskowymi. Uczestnicy mogli zapoznaæ siê z aktualnym stanem eksploracji jaskiñ w Beskidach (Grzegorz Klassek) i Górach Sto³owych (Halina Zyzañska, Speleoklub Bobry z ¯agania), a tak¿e wys³uchaæ doniesieñ o jaskiniach, m.in. w formacjach fli-szowych pó³nocno-wschodnich W³och (M. Tavagnutti), morawskich Beskidów (J. Wagner), austriackich Alp (R. Pa-vuza) oraz w piaskowcach Wêgier (I. Eszterhas).
Kilka referatów dotyczy³o jaskiñ w masywach granito-wych. Marcos Vaqueiro i Juan Ramon Vidal Romani zapre-zentowali jaskinie w granitach Galicji (Hiszpania), zwracaj¹c uwagê na ich zró¿nicowanie genetyczne i rzad-ko podnoszon¹ obecnoœæ form nacierzad-kowych o ró¿nej mor-fologii i odmiennym sk³adzie mineralogicznym. Zwi¹zek miêdzy genez¹ jaskiñ a ich zró¿nicowaniem morfologicz-nym podkreœlili tak¿e Piotr Migoñ i Robert Szmytkie (Uni-wersytet Wroc³awski) — w odniesieniu do granitowego masywu karkonosko-izerskiego. Wskazano, ¿e do powsta-nia jaskiñ w granitach niezbêdna jest specyficzna kombina-cja cech wytrzyma³oœciowych ska³y i stanu naprê¿eñ w górotworze, sprzyjaj¹ca otwieraniu siê powierzchni nie-ci¹g³oœci. Takie jaskinie grupuj¹ siê wzd³u¿ progów pocho-dzenia tektonicznego, na zboczach g³êboko wciêtych dolin oraz na stokach wzgórz kopu³owych. Uwarunkowania tek-toniczne zadecydowa³y o powstaniu jaskiñ szczelinowych w Tatrach s³owackich (J. Psotka i P. Stanik). Ró¿norodne przyk³ady pustek œród- i podskalnych w granitach Finlan-dii zaprezentowa³ Aimo Kejonen.
Osobliwym rodzajem jaskiñ niekrasowych s¹ niewiel-kie tunele w ska³ach wulkanicznych, powsta³e kosztem dawnych pni drzew przykrytych potokiem lawy lub popio³ami (ang. tree mould cave). Przyk³ady takich form oraz propozycjê klasyfikacji genetycznej, wyró¿niaj¹cej formy syn- i epigenetyczne, przedstawili Pavel Bella i L’u-dovít Gaál. Jaskinie tego typu wystêpuj¹ na S³owacji, gdzie by³y zreszt¹ pokazywane podczas sesji terenowych towa-rzysz¹cych poprzedniemu, 8. Miêdzynarodowemu Sympo-zjum o Pseudokrasie. Pojedyncze referaty dotyczy³y jaskiñ w utworach plejstoceñskich na Ni¿u Polskim (J. Urban ze wspó³autorami), tunelowych jaskiñ abrazyjnych w Nowej Zelandii (G. Szentes) i tuneli sufozyjnych u podnó¿a s³owackich Tatr Zachodnich (P. Holubek). Nietypowy tematycznie by³ referat wyg³oszony przez Eetu Kejonena z Finlandii, prezentuj¹cy przyk³ady pojawiania siê form pseudokrasowych w wierzeniach i podaniach ludowych.
Form powierzchniowych dotyczy³o tym razem niewie-le wyst¹pieñ. Na uwagê zas³ugiwa³ przede wszystkim refe-rat M. Thiry’ego (Francja), w którym wskazano na obecnoœæ licznych osobliwych form na wychodniach piaskowców oligoceñskich w Fontainbleau pod Pary¿em — morfolo-gicznie i genetycznie zwi¹zanych z procesami sylifikacji oraz desylifikacji. Formy powierzchniowe ró¿nego typu (m.in. z obszarów Czech, Finlandii i Rosji) by³y tak¿e wspomniane w kilku referatach przegl¹dowych.
653
Uwa¿am, ¿e konieczne jest zwrócenie uwagi na znaczn¹ dowolnoœæ w stosowaniu terminu pseudokras, zw³aszcza w odniesieniu do form powierzchniowych. Bior¹c pod uwagê treœæ niektórych wyst¹pieñ konferencyj-nych, do pseudokrasu zaliczono nawet ostañce abrazyjne, pola g³azów wyznaczaj¹ce dawne linie brzegowe, inkrus-tacje ¿elaziste na powierzchniach skalnych, grzyby skalne, liczne formy wietrzenia selektywnego i tunele lawowe. Jednak wypowiedzianego przez jedn¹ z uczestniczek zda-nia, ¿e termokras jest typem pseudokrasu, nie mo¿na ju¿ chyba uznaæ za nic innego, jak tylko za nieporozumienie. St¹d ju¿ blisko do, mo¿e nadmiernie z³oœliwego, stwier-dzenia, ¿e pseudokrasem jest wszystko to, co jest prezento-wane na sympozjach o pseudokrasie.
Okazuje siê, ¿e kwestia definicji, czym jest pseudokras i jakie zjawiska mo¿na takim mianem okreœliæ, pozostaje nierozwi¹zana od lat. W¹tpliwoœci w tym zakresie towa-rzyszy³y sympozjom o pseudokrasie niemal od pocz¹tku ich istnienia (patrz Urban & Mochoñ, 1989 — Pseudokras — pseudoproblem? Prz. Geol., vol. 37, nr 3, str. 167–168 ) i niewiele wskazuje, aby zosta³y one wkrótce rozwi¹zane. Co gorsze, nie wydaje siê, aby w³adze Komisji Pseudokra-su by³y zainteresowane rozpoczêciem formalnej dyskusji na ten temat. Przeciwko u¿ywaniu terminu pseudokras w sposób zdecydowany opowiedzia³ siê Jerzy G³azek (UAM, Poznañ) w referacie Zjawiska zbli¿one do krasowych — problematyka odpowiedniego nazewnictwa, zauwa¿aj¹c, ¿e jego zawartoœæ informacyjna jest niewielka, a niebez-pieczeñstwo wprowadzenia ca³kowitego chaosu termino-logicznego — bardzo du¿e. Sam przyzna³ jednak, ¿e nie jest w stanie przedstawiæ odpowiedniej propozycji termi-nologicznej. Rzecz jest stosunkowo prosta w odniesieniu do form podpowierzchniowych: okreœlenie jaskinie niekra-sowe mo¿e z powodzeniem zast¹piæ okreœlenie jaskinie pseudokrasowe. Warto przy tej okazji pamiêtaæ, ¿e nie wszystkie jaskinie w masywach wapiennych s¹ genetycznie zwi¹zane z rozpuszczaniem — zwróci³ na to uwagê J. G³a-zek, a tak¿e w nades³anym, ale niestety nie wyg³oszonym referacie Andrzej Tyc (UŒ, Sosnowiec). Znacznie wiêkszy problem dotyczy form powierzchniowych. Znalezienie dla nich wspólnego, terminologicznego mianownika bêdzie bardzo trudne, ale mo¿e najpierw warto sobie zadaæ pytanie, czy takie poszukiwanie jest w ogóle celowe. W przekonaniu autora niniejszego sprawozdania — nie jest.
Sesje terenowe by³y znakomitym uzupe³nieniem pro-gramu sympozjum. Pierwsza z nich, pó³dniowa, odby³a siê w Beskidzie S¹deckim, na stokach Wierchu nad Kamie-niem (1084 m), powy¿ej miejscowoœci Barnowiec. Przed-miotem zainteresowania by³ potê¿ny kompleks osuwisk o z³o¿onej genezie i wieloetapowej historii rozwoju, prezen-towany przez W. Margielewskiego. W jego obrêbie znajdu-je siê kilka jaskiñ niekrasowych ró¿nej genezy. Po krótkim omówieniu geologii i geomorfologii obszaru grupa roz-dzieli³a siê. Czêœæ uczestników uda³a siê na penetracjê Jaskini NiedŸwiedziej, maj¹cej obecnie 340 m d³ugoœci i 28 m g³êbokoœci. Jaskinia ta powsta³a pomiêdzy przeciw-nie zrotowanymi pakietami osuwiskowymi i jest typow¹ jaskini¹ szczelinow¹, aczkolwiek z elementami jaskini
typu rumowiskowego. Pozosta³a grupa ogl¹da³a systemy g³êbokich rozpadlin skalnych w górnej czêœci osuwiska, wejœcie do Jaskini Œwiêtego Szczepana (41 m d³.) oraz zwiedza³a krótk¹ Jaskiniê w Pêkniêtej Kopie (13 m d³.).
Druga sesja terenowa obejmowa³a tereny Pogórza Ro¿nowskiego — obfituj¹cego w formy skalne zbudowane z odpornego piaskowca ciê¿kowickiego wieku eoceñskie-go. Z nimi stowarzyszone s¹ jaskinie: szczelinowe, rumo-wiskowe, schroniska i tunele podskalne, a tak¿e osobliwe, w¹skie formy rurowe o nie w pe³ni poznanej genezie. Tê sesjê poprowadzili J. Urban i W. Margielewski przy wydat-nej asyœcie T. Mleczka i speleologów ze Speleoklubu Beskidzkiego, a w Ciê¿kowicach tak¿e P. Kozio³a z Zespo³u Parków Krajobrazowych Pogórza. Trasa wyciecz-ki objê³a: pomnik przyrody Wodospad Ciê¿kowicwyciecz-ki — jest to g³êboka gardziel w ska³ach piaskowcowych, zamkniêta progiem skalnym o wys. 15 m; rezerwat przyrody Skamie-nia³e Miasto ko³o Ciê¿kowic z licznymi formami ska³kowy-mi; unikatow¹ skaln¹ bramê Diable Boisko ko³o P³awnej (11 m d³., 10 m szer. i prawie 4 m wys.), bêd¹c¹ efektem wspó³dzia³ania procesów wietrzeniowych i ruchów maso-wych, oraz na zakoñczenie rezerwat Diable Ska³y na Bu-kowcu. W modelowanym przez osuwiska pó³nocnym sto-ku Bukowca znajduje siê druga pod wzglêdem g³êbokoœci jaskinia beskidzka — Diabla Dziura, licz¹ca 365 m d³ugo-œci i 42,5 m g³êbokod³ugo-œci. Jaskinia ma stosunkowo proste rozplanowanie i sk³ada siê z systemu pionowych szczelin o przebiegu równoleg³ym do rozci¹g³oœci tylnej œciany niszy osuwiskowej. Bloki piaskowca oderwane ze œcian i zakli-nowane w pionowych szczelinach dziel¹ jaskiniê na kilka piêter. Podobnie jak poprzedniego dnia, czêœæ uczestników zdecydowa³a siê na penetracjê jaskini, docieraj¹c do same-go jej dna, natomiast pozostali ogl¹dali kolejne jaskinie: Pod Okapem (12 m d³.), Diabli Most (9 m d³.) i Schroni-sko w Grzybku (3 m d³.), a tak¿e ró¿norodne mikroformy wietrzeniowe na powierzchniach skalnych.
9. Sympozjum o Pseudokrasie nale¿y uznaæ za udane i taka te¿ by³a zgodna opinia jego uczestników. By³o perfek-cyjnie zorganizowane (w czym wielka zas³uga Jana Urba-na i jego wspó³pracowników) i mia³o bardzo atrakcyjny program terenowy. Pewn¹ nierównoœæ prezentacji konfe-rencyjnych rekompensowa³a mo¿liwoœæ zobaczenia, jak osobliwe formy potrafi¹ tworzyæ si³y natury. Konferencji towarzyszy³a publikacja streszczeñ referatów i posterów, wraz z obszernym przewodnikiem sesji terenowych, wyda-na przez Instytut Ochrony Przyrody PAN pod redakcj¹ Jana Urbana. Pe³ne wersje wybranych wyst¹pieñ zostan¹ opublikowane w seryjnym wydawnictwie Instytutu Ochro-ny Przyrody PAN Nature Conservation, w jedOchro-nym z przy-sz³orocznych zeszytów. Kolejne, 10. Sympozjum o Pseu-dokrasie odbêdzie siê w 2008 roku w Gorizii we W³oszech. Wczeœniej, we wrzeœniu 2007 r., odbêdzie siê w hiszpañ-skiej Galicji miêdzynarodowa konferencja poœwiêcona jaskiniom w obszarach granitowych, na któr¹ wszystkich uczestników serdecznie zaprosi³a delegacja hiszpañska.
Piotr Migoñ Serwis fotograficzny na str. 732
654
732
Ryc. 1.Uczestnicy sympozjum podczas lunchu na Diablim Boisku k. P³awnej
Ryc. 4. Jaskinia pod Okapem — nieopodal szczytu Bukowca. Wszystkie fot. P. Migoñ
9. Miêdzynarodowe Sympozjum o Pseudokrasie
Bartkowa na Pogórzu Ro¿nowskim, 24–26.05.2006 (patrz str. 653)
Ryc. 3.Jedno z wejœæ do Jaskini NiedŸwiedziej pod Wierchem nad Kamieniem w Beskidzie S¹deckim
