Jacek W o ź n y
(Bydgoszcz)
P O G R A N IC Z E K U JA W S K O -W IE L K O P O L S K IE W ST A R O Ż Y TN O ŚC I:
S Z L A K I, PR Z E JŚC IA I P R Z E W Ł O K I
K ujaw y były pierw szym w Polsce regionem objętym program em w ieloletnich badań prow adzonych w edług m etody archeom ikrogeograficznej. Zakładała ona od początku lat 70-tych XX wieku: zw artość geograficzną i kulturow ą badanego terytorium , rów norzędność traktow ania w szystkich pradziejow ych etapów je g o rozw oju kulturow ego, interdyscyplinarność zespołu badaw czego oraz w ykorzystyw anie aktualnej w iedzy w noszonej przez inne nauki. M etoda ta, dając stosunkow o szybki przyrost różnorodnych inform acji źródłow ych, um ożliw iała rów nocześnie rekonstruow anie procesów ro zw o jo w ych poszczególnych społeczeństw prahistorycznych. M iędzy innymi stw ier dzono kilka istotnych cech, dow odzących sw oistości Kujaw, a m ianow icie:
- trw anie przez całe pradzieje i okres starożytności rodzim ego trzonu lu d ności, pom im o różnych silnych niekiedy perturbacji i załam yw ania się gospodarki,
- um iejętność w ykorzystania przez m ieszkańców Kujaw w alorów tutejsze go środow iska naturalnego ja k o zaplecza dla rozw ijania różnorodnej w y tw órczości,
- docenienie inspirującej roli szerokich więzi zew nętrznych, w tym głów nie kontaktów handlow ych,
- zdolność adaptacji różnorakich obcych cech kultury przy zachow aniu lo kalnego oblicza,
- rów noległy rozwój obu sfer życia, tak m aterialnej, ja k i duchow ej, przy konsekw entnym przyw iązyw aniu dużej wagi do respektow ania o kreślo nych reguł kulturow ych1.
Procesy kształtow ania się odrębności osadniczo-kulturow ej społeczeństw K ujaw sięgają swymi początkam i pierw otnego etapu zasiedlania strefy w ielko- dolinnej N iżu Środkow oeuropejskiego przez ludy zbieracko-łow ieckie. W zrost pojem ności ekologicznej obszarów m iędzyrzecza górnej N oteci i W isły nastąpił w m om encie napływ u społeczeństw rolniczo-hodow lanych. W w yniku p rzeo brażeń tradycji neolitycznych N iżu zarysow ała się odrębność osadnicza rejonu Kujaw od drugiej połow y V do pierw szej połow y III tys. p.n.e. Z biegiem czasu
1 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach i starożytności, Inowrocław - Poznań 2002, s. 171.
Jacek W oźny
pow stał prężny region osadniczo-kulturow y o szerokim zakresie kontaktów i w pływ ów pom iędzy drugą połow ą III tys. p.n.e. a pierw szą połow ą II tys. p.n.e. Jego stabilizacja nastąpiła w okresie od X V I/X V do III/I w ieku p.n.e., natom iast ostateczne ugruntow anie w pierw szych stuleciach n.e. W rozw oju kulturow ym społeczeństw K ujaw dużą rolę odegrał splot cech środow iska naturalnego, sprow adzający się w głów nej m ierze do niepow tarzalnego, w skali N iżu, układu w arunków hydrograficzno-glebow ych. Z jedn ej strony panow ały korzystne przesłanki dla rozw oju gospodarki rolniczo-hodow lanej od początku neolitu, do przełom u starożytności i średniow iecza, po czasy w spółczesne, z drugiej natom iast, rzeki i rynnę jezio rn e K ujaw ułatw iały kom unikow anie się bogatych ekum en rolniczych z innym i obszaram i Polski, Europy a naw et Azji".
W ażnym czynnikiem środow iskow ym w yróżniającym K ujaw y są tzw. czarne ziem ie. W spółczesnym dziedzictw em neolitycznych rolników i późniejszych społeczności epoki m etali je s t w yjątkow o w ysoki poziom agrokultury w strefie czarnych ziem kujaw skich, będący efektem najdłuższej kum ulacji tradycji produkcji rolniczo-hodow lanej w strefie N iżu. Drugim istotnym elem entem środow iska Kujaw są źródła soli. B rak bezpośrednich dow odów na ich ek splo atację w pradziejach, jed n ak w ykorzystyw ano j e na pew no w okresie w pływ ów rzym skich'. Do najbardziej liczących się czynników rozw oju kulturow ego K ujaw należy także rozbudow ana sieć hydrograficzna, pełniąca rolę kom u nika cyjną. Jej zasadniczą osią je s t system cieków Z głow iączka - B achorza - N oteć oraz zespół jezio rn y ślesińsko-goplański. Z decydow ana w iększość innych zbiorników w odnych pozostaje z nimi w ścisłej relacji. G łów ną cechą tego układu je s t funkcja „w ęzła drożnego” , jed y n eg o naturalnego pow iązania dorzeczy O dry i Wisły. Pełne odkrycie w yjątkow ych w alorów środow iskow ych Kujaw w iąże się ze społeczeństw am i epok m etali, rozw ijającym i się od początku drugiej połow y III tysiąclecia p.n.e. Były one zainteresow ane tw orzeniem sieci połączeń m iędzyregionalnych o charakterze handlow ym . Podobną rolę kujawski w ęzeł hydrograficzny pełnił w okresie lateńskim i rzym skim , później przez średniow iecze, do czasów pow stania pod koniec XVI II w. drogi wodnej K anału B ydgoskiego, kiedy w ęzeł drożny łączący dorzecza O dry i W isły przesunął się na północ, do ujścia Brdy4.
W ewnętrznej spoistości i długotrwałości rozwoju tradycji kulturowych Kujaw, sięgającej przynajm niej epoki brązu, tow arzyszyły zaw sze dobrze rozw inięte kontakty zew nętrzne. D oprow adzały one do w yjątkow ych zjaw isk w strefie pogranicza kujaw sko-w ielkopolskiego, które przejaw iały się od pradziejów w ytyczaniem szlaków opartych o sieć hydrograficzną i granice naturalnych
2 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Warszawa - Poznań 1982, s. 4-5.
3 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , Grupa kruszańska kultury przeworskiej, Poznań 1979.
form krajobrazow ych. Istnienie pograniczy oraz s tre f ich przekraczania w ynika zaw sze z odrębności regionalnych, akceptow anych w odniesienie do staro żytnych Kujaw, lecz podkreślanych także w obec Pom orza, M ałopolski, Śląska i innych krain Polski. N a granicę, ja k o w ypadkow ą naturalnych w arunków geograficznych, przeobrażeń osadniczych i etnicznych zw rócono uw agę na początku XX w ieku, w obrębie szkoły kulturow o-historycznej F. R atzela5. Dla archeologów dodatkow ą w artością regionów i pograniczy je s t utożsam ianie ich z podziałam i kultur archeologicznych na grupy, podgrupy itp. Pojaw iają się tendencje do nakładania regionalizacji geograficznych czy w spółczesnych etno graficznych na rozm yty i w ieloznaczny obraz zróżnicow ania zabytków p rah is torycznych pochodzących z Kujaw. Skłania to do pytania, czy ustalenia dłu go trw ałego rodow odu szlaków i pograniczy kujaw skich m ają rzeczyw iście solidne podstaw y teoretyczne i em piryczne, czy też są przykładem nie tyle odtw arzania, co raczej narzucania przeszłości schem atów uw ażanych za p raw dopodobne6.
Pogranicze kujaw sko-w ielkopolskie przekroczyły najw cześniej w ędrow ne grupy późnopaleolitycznej kultury ham burskiej, reprezentanci tundrow ego m odelu gospodarki łow ieckiej. Później pojaw iły się także plem iona kultury św iderskiej, w yspecjalizow ane w polow aniach na renifery około 10-8 tys. lat p.n.e. Rola Kujaw w procesie zasiedlania ziem polskich po ustąpieniu z nich lądolodu była niew ielka. W ynikało to z uw arunkow ań geograficznych. Od północy K ujaw y ograniczała św ieżo uform ow ana Pradolina Toruńsko- Ebersw aldzka. Od południa otaczała je Pradolina W arszaw sko - B erlińska, natom iast od w schodu Pradolina Wisły. N a w ydm ach nadnoteckich oraz piaszczystych terasach pradolinnych koncentrow ało się osadnictw o łow ców reniferów . N ie zakładano natom iast obozow isk w urodzajnym w nętrzu Kujaw, nieodpow iednim dla w spólnot koczow niczych z w czesnego ho lo cenu 7. Także w następnym , m ezolitycznym etapie rozw oju przedw ytw órczej gospodarki m yśliw sko-rybackiej, od 8 do 5 tys. lat p.n.e., podstaw ow e znaczenie m iały naturalne granice pom iędzy żyznym i czarnoziem am i a krajobrazam i w y d m ow ym i, przez które przechodziły szlaki w ytyczane w zdłuż jezior, rzek i stru m ieni. N a K ujaw ach w m ezolicie dom inow ały tradycje kulturow e, rozw ijające się na pograniczu strefy pojezierno-nadm orskiej i w ielkodolinnej: kom ornicka, jan isław ick a i chojnicko-pieńkow ska. N ajstarszym pośw iadczeniem kulturow o- regionalnej specyfiki lokalnego osadnictw a na K ujaw ach są społeczności tzw. typu K olankow o, ukazujące pow iązania z B randenburgią i Skandynaw ią.
5 J. W o ź n y , Relacje kulturowe na pograniczu kujawsko-pomorskim w epoce ka mienia, Prace Komisji Historii BTN, t. 17, Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków, red. Z. B i e g a ń s k i , W. J a s t r z ę b s k i , Bydgoszcz 2001, s. 11 -28.
6 L. C z e r n i a k , Zagadnienie odrębności kulturowej neolitycznych mieszkańców Kujaw, [w:] Z badań nad genezą regionalizmu kulturowego społeczeństw Kujaw, red. A. K o ś k o , Poznań - Kruszwica - Inowrocław 1996, s. 25.
Jacek W oźny
R ów nocześnie rozw ijały się dalekosiężne kontakty surow cow e, sięgające na w schodzie obszarów naddnieprzańskich. Zabytki te pochodzą ze stanow isk archeologicznych w Dębach koło D obrego, położonych w centralnej części W ysoczyzny K ujaw skiej, na rubieży pradoliny Bachorzy, głów nego szlaku w naturalnej drożności pradziejow ych K ujaw 8. W yjątkow a rola kom unikacyjna B achorzy w starszej części pradziejów w ynikała z jej pośredniczenia na szlakach biegnących w linii w schód-zachód, dzięki hydrologicznem u zjaw isku bifurkacji, ułatw iającem u przekraczanie w ododziału W isła - O d ra4.
W początkach drugiej połow y VI tysiąclecia p.n.e. w dorzeczach W isły i O dry pojaw iła się najstarsza ludność rolniczo-hodow lana przybyw ająca z Bałkanów, zaliczana do tzw. kultury ceram iki w stęgow ej rytej. O dm iennie niż u społeczności zbieracko-łow ieckich, preferow ane były w neolicie terytoria urodzajnych czarnoziem ów , pom ijane natom iast piaszczyste terasy rzek i wydm y. O sadnicy przybyw ali z M ałopolski, przem ieszczając się na północ w zdłuż Wisły. N a w ysokości ujść Zgłow iączki i Tążyny n astępow ała zm iana kierunku m arszruty na zachodni. O koło 5000 lat p.n.e. najsilniej rozw inięte aglom eracje osadnicze kultury ceram iki w stęgow ej rytej pow stały u zbiegu B achorzy i Zgłow iączki, w w idłach Parchani i Tążyny, w okół Pagórków R adziejow skich oraz w rynnie i na zapleczu hydrograficznym je z io r G opła i P akoskiego10. Przez cały okres infiltracji społeczności bałkańskich na K uja w ach głów ną osią w organizacji sieci osadniczej ludności „brzesko-kujaw skiej” była tradycyjna arteria kom unikacyjna: Z głow iączka - B achorza - Noteć. W zdłuż niej pow staw ały rozległe osady, zgrupow ane w niew ielkie m ikro regiony o pow ierzchni do 40 km". Populacje tw orzące te skupienia liczyły po około 50-60 o só b ".
N a K ujaw y w okresie neolitu docierały nie tylko w pływ y południow o- w schodnie. Pogranicze kujaw sko-w ielkopolskie przekraczały rów nież od strony zachodniej plem iona kultury am for kulistych oraz kultury badeńskiej. W zorce kam iennych grobow ców korytarzow ych odnajdujem y w M eklem burgii, za pośrednictw em Pom orza Zachodniego, Warty i N o te c i12. W ażny zachodni szlak łączył K ujaw y z rejonem środkow ej Ł aby (u ujścia Soław y), skąd przybyw ały im pulsy tzw. badenizacji lokalnych w spólnot kultury pucharów lejkow atych. W tym sam ym czasie około 3500 lat p.n.e. przez K ujaw y przebiegała
8 L. D o m a ń s k a , Kaukasko - nadczarnomorskie wzorce kulturowe w rozwoju póź no mezolity cznych społeczeństw Niżu strefy pogranicza Europy Wschodniej i Środkowej, Inowrocław 1990, s. 47.
9 J. C z e b r e s z u k , Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań 1996, s. 205-206.
10 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach..., s. 18. 11 Ibidem, s. 25.
dalekosiężna droga handlow a, określana m ianem „Jutlandia - Krym ” 13. K ońcow ą fazę neolitu na K ujaw ach charakteryzow ała m ozaika kulturow a, połączona z rozpadem starszych tradycji i pojaw ieniem się now ych, inten syw nych oddziaływ ań zew nętrznych. G łów ną rolę pełniły nadal doliny rzek, poczynając od Wisły, przez Zgłow iączkę, Bachorzę, N oteć po W artę14. W późnym neolicie rozw ijały się strefy przepraw ow e przez tereny podm okłe i cieki wodne. Zbadano je m iędzy innym i w Paprosie (przepraw a przez B achorzę) oraz Inowrocławiu - M ątwach (przepraw a przez N oteć). Pow staw ały przy nich znaczne koncentracje osadnicze, zw łaszcza ludności kultury pucharów lejko w a ty c h 15. O becność w ytw orów kam iennych pochodzenia w ołyńskiego w skazuje na funkcjonow anie szlaku pontyjskiego, przez U krainę docierającego w zdłuż W isły do okolic W łocław ka i dalej w zdłuż Zgłow iączki i B achorzy w głąb K u jaw 1'1.
O d początków II tysiąclecia p.n.e. w dorzeczach O dry i W isły pojaw iły się kultury archeologiczne w czesnej epoki brązu. Były one zw iązane z w pływ am i tradycji unietyckiej, której oddziaływ ania płynęły ze Śląska i doprow adziły do pow stania na K ujaw ach kultury iw ień sk iej17. Pogranicze kujaw sko- w ielkopolskie przekraczali w ów czas przybysze z odległych regionów Europy. Byli to w ędrow ni m etalurgow ie - brązow nicy, napływ ający na obszar Kujaw z trzech centrów kulturow ych: rudaw skiego, h arzeńskiego i iro -b ry ty jsk ieg o ls. W okresie 1650-1500 p.n.e. tradycje w czesnobrązow e na K ujaw ach poddane zostały oddziaływ aniom kultur m ogiłow ych, w yw odzących się znad górnego Dunaju, M ozy i Renu. W głąb K ujaw dotarły praw dopodobnie nieliczne grupy społeczności kultury m ogiłow ej, zw iązanej z trad ycją trzciniecką i przedłuż- życką. M ożna naw et sugerow ać szlak ich w ędrów ki W arta - zachodnia N oteć - B achorza, co uzasadniają odkrycia z kurhanu w W olicy Nowej koło B rześcia K ujaw skiego19. O statecznym w yrazem integracji kulturow ej zachodzącej na K ujaw ach od początku epoki brązu było w ykształcenie około 1300 lat p.n.e. kultury łużyckiej, zw iązanej z kręgiem tradycji kultury pól popielnicow ych. B adania terenow e stanow isk archeologicznych w L achm irow icach, C hełm cach, R adojew icach, C zerniaku, Siniarzew ie, K ruszw icy, Inow rocław iu czy B rześciu
13 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach...., s. 51.
14 A. K o ś k o , Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań 1981, s. 138.
15 J. W o ź n y, op. cit.., s. 23.
16 P. C h a c h l i k o w s k i , Kamieniarstwo późnoneolitycznych społeczeństw Kujaw, Poznań 1997.
17 J. W o ź n y, Relacje kulturowe na pograniczu kujawsko-pomorskim w epoce brązu i początkach epoki żelaza, Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, 2001, t. 6, s. 94-95.
18 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Historia pierwotna..., s. 117. 19 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach..., s. 72.
Jacek W oźny
upow ażniają do przyjęcia istnienia na K ujaw ach dw óch podgrup kultury łużyckiej: w schodniokujaw skiej, ograniczonej doliną Wisły, i centralnokujaw - skiej posiadającej rubieże na zachodnim brzegu je z io ra Pakoskiego. Szlak jezio r pakoskich od zachodu i W isła od w schodu, w yznaczały ekum enę plem ion kultury łużyckiej, zapow iadając przetrw ałą do dziś regionalizację etnograficzną K ujaw 20. Przez określone w ten sposób pogranicze przenikały szlaki kontaktów południow o-w schodnich, ja k rów nież sporadycznie w pływ y halsztackie ze Śląska i obszarów alpejskich21. Ważnym epizodem w rozw oju kultury łużyckiej było dotarcie na ziem ie polskie ze w schodu Scytów. Szlak ich wędrówki we w czesnej epoce żelaza przez K ujaw y prow adził z W ielkopolski, pom iędzy jeziorem Ostrow skim i Pakoskim , przez okolice Strzelna, Kruszwicy i Inowrocławia, na
• i • 2 2
ziem ię chełm ińską, gdzie zniszczony został gród w K am ieńcu' .
O ddziaływ ania docierające z południa do K ujaw od okresu lateńskiego do początków średniow iecza utrw alały rolę kom unikacyjną, przypadającą zam ien nie jezio ro m Pakoskiem u i G opłu. U w zględniając, że Śląsk był punktem w yjściow ym w ędrów ki C eltów w pierw szej połow ie I tysiąclecia p.n.e. ku północy oraz charakter rozm ieszczenia zabytków archeologicznych, należy przyjąć, że osią infiltracji tego ludu na K ujaw y był szlak w iodący biegiem rzeki Strugi, N oteci Zachodniej i je z io ra Pakoskiego, następnie obok Pakości skręcał stąd ku w schodow i N otecią M ątw ą i Sm yrnią Północną (rye. 1). Tam też pow staw ały najstarsze skupienia osadnicze grupy kruszańskiej kultury przew or skiej. N a szczególną uw agę zasługują w śród nich koncentracje na zachodnim brzegu jezio ra Pakoskiego oraz w rejonie Sław ęcinka, M ielna i Inow rocław ia2’. D ziałalność gospodarcza i handlow a C eltów na ziem iach polskich doprow adziła do w ytyczenia nowej trasy dalekosiężnego szlaku bursztynow ego, w yko rzystyw anego najsilniej w okresie w pływ ów rzym skich. Jego kujaw ski odcinek nie pow ielał jed n ak drogi penetracji C eltów w okresie lateńskim , lecz został przesunięty nieco dalej- ku w schodow i, zbliżając się także do W ierzbinka. P row adził on w znacznej m ierze w ysoczyznam i, przecinając w ododziały i odchodząc od dawnej reguły kom unikacji dolinam i akw enów. Biegł od W rocław ia i O pola, przez K alisz i Konin, gdzie przekraczał Wartę. D ocierał do pogranicza kujaw sko-w ielkopolskiego w rejonie jezio ra Ślesińskiego, następnie w zdłuż G opła prow adził w stronę Inow rocław ia. Dalej kierow ał się na w schód do przejścia przez W isłę pod O tłoczynem , zm ierzając ku północy nad B ałtyk24.
W yjątkow ą rolę na kujaw skim odcinku szlaku bursztynow ego odgryw ała hipotetyczna przew łoka ślesińska, należącą do szlaku żeglugow ego W arta
-20 Ibidem, s. 8.
21 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Historia pierwotna..., s. 147. 22 A. C o f t a - B r o n i e w s k a , A. K o ś k o , Kujawy w pradziejach..., s. 82-83. 23 Ibidem, s. 116.
G opło - W isła25. Pod w zględem etym ologicznym i toponim icznym „P rzew ło ka/Przew łoki (to) zaginiona w ieś, której nazw a przetrw ała w nazw ie w zgórza, daw niej wyspy, położonego w północnej części je z io ra Ślesińskiego. W pier wszej połow ie XIX w. nazw ę tą nosiły rów nież: północna część je z io ra Ś le sińskiego i północna część lasów ślesińskich. W spółcześnie m ianem tym o k reś lane są zabudow ania należące do Ż ołw ińca, gm. Ś lesin” . N azw a wsi pojaw iła się pierw otnie w zapisie „P revloki” w latach 1314-131526. W ładysław K ow a- lenko, za W. Surow ieckim i S. K ozierow skim , w yw odził tą podślesińską nazw ę od przew łoki funkcjonującej przynajm niej od czasów rzym skich. Lokalna topografia obejm uje w tym m iejscu stosunkow o w ąską i w ypłyconą dolinę, łączącą jez. Ślesińskie z N otecią i dalej na północy położonym G opłem (ryc. 2). Ż egluga starożytna i średniow ieczna w zdłuż szlaku ślesińsko-goplańskiego napotykała lokalną trudność przy przejeździe przez przesm yk przew łoki. Pokonyw ano j ą zapew ne znanym sposobem przew lekan ia łodzi lub statków po lądzie, kontynuując dalej spływ notecki i goplański w stronę W isły oraz docelow ych złóż bursztynu bałtyckiego27. W okresie w pływ ów rzym skich trasa przekraczania pogranicza kujaw sko-w ielkopolskiego biegnąca w zdłuż jezio ra Ślesińskiego i G opła w yznaczana była im portam i pochodzenia italskiego (np. okolice K alisza, Konina, Przew łoki i K ruszw icy). We w czesnym średniow ieczu nad tą sam ą drogą w odną znajdow ały się liczne grody. Od południa idąc, był to K onin, G osław ice, Przew łoka, W aw rzynow o, M ietlica, Racice, G ocanow o oraz K ruszw ica i Szarlej. W edług W. K ow alenki działała tu niew ątpliw ie stara tradycja, być m oże z czasów szlaku bursztynow ego, zw iązana z żeglugą na jezio rach kujaw skich. Kalisz, Konin i K ruszw ica w yznaczały w XIII w ieku trakt
na daw nej trasie im portów rzym skich28.
Kujaw y w pradziejach i starożytności stanow iły nie tylko zam kniętą enklaw ę bogatych społeczeństw , prow adzących gospodarkę rolniczo-hodow laną na żyznych czarnoziem ach, urozm aicaną w ykorzystyw aniem złóż m ineralnych soli czy kam ienia w apiennego. Był to rów nież region przenikany i przyjm ujący poprzez sw e pogranicza różnorodne zew nętrzne infiltracje. K ontakty handlow e i dalekosiężne szlaki biegły rów noleżnikow o, dzięki połączeniom sieci h y dro graficznej Zgłow iączki - B achorzy - N oteci, w ykorzystując też w yjątkow ą na N iżu Polskim bifurkację bachorską, na styku w ododziałów W isły i Odry. Od okresu lateńskiego w zm ogło się kom unikow anie za pośrednictw em szlaków o przebiegu południkow ym , w zdłuż je z io r Ślesińskiego i G opło, w łączające hipotetyczną przew łokę na szlaku żeglugow ym W arta - G opło - Wisła.
25 W. К o w a 1 e n к o, Przewłoka na szlaku żeglugowym Warta - Goplo — Wisła, Przegląd Zachodni, 1952, nr 5/6, s. 46-98.
26 E. K o w a l c z y k , Powracający temat: przewloką, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1995, nr 4, s. 497-498.
27 W. К o w a 1 e n к o, op. cit., s. 70. 28 Ibidem, s. 97.
Jacek W oźny
Stanisław Lencew icz w 20-leciu m iędzyw ojennym pisał, że kraina je z io r kujaw skich była „krzyżow nicą najstarszych szlaków handlow ych pow stałych na naszych ziem iach w zaraniu dziejów. Jeden szedł ze Śląska przez Kalisz, K ujaw y do ujścia Wisły. Drugi, poprzeczny do pierw szego, łączył M azow sze i W ielkopolskę z zachodem i w schodem , idąc przez R adziejów , bród
krusz-. . 90
w ieki, G niezno, Poznań i dalej na zachód” .W szystkie te fakty dow odzą trw a jącej od tysiącleci um iejętności w ykorzystyw ania przez m ieszkańców K ujaw
w alorów rodzim ego środow iska, w celu przekraczania pograniczy i budow ania sieci dalekosiężnych pow iązań gospodarczych.
