Dwa wymiary bezradności społecznej jako wskaźniki (utraty) jakości życia osób z lekkim upośledzeniem umysłowym

Zenon Gajdzica

Dwa wymiary bezradności

społecznej jako wskaźniki (utraty)

jakości życia osób z lekkim

upośledzeniem umysłowym

D w a w y m ia ry b e z ra d n o ś c i s p o łe c z n e j

ja k o w s k a ź n ik i (u tra ty ) ja k o ś c i ż y c ia

o s ó b z le k k im u p o ś le d z e n ie m u m y s ło w y m

Two d im e n s io n s o f s o c ia l h e lp le s s n e s s as th e in d ic a to r s o f (losing) th e quality o f life o f p eo p le w ith m ild m e n ta l reta rd a tio n

Abstract: The article aim s a t presenting th e situation of the social group of people with

mild m ental retardation. The phenomenon of social helplessness, which is considered in two dimensions, is a tool for analyzing this situation. The first dimension is included in the paradigm of objective perception (m easurem ent and description), the second intro­ duces the subjective dimension and is comprised w ithin the paradigm of subjective p e r­ ception, expressed in the feelings of the examined.

Key words: social helplessness, intelectually chelenged person.

Wprowadzenie

Rozpoznawanie, opis i wyjaśnianie sytuacji społecznej określonej osoby czy grupy ludzi jest procesem wieloaspektowym. Posługując się jednym paradygm atem , na ogół uzyskujemy obraz bliski dagerotypowi - płaski, widoczny w jednej płaszczyźnie. Zwykle jest on przejrzysty, a jego cechę stanowi łatwość triangulacji prowadzonej na podstawie zarysowanych punktów odniesienia uznanego paradygm atu. Problem jednak w tym, że rzeczywistość społeczna jest wielowymiarowa i trudno j ą zam knąć w jed­ nej skali badawczej. Zastosowanie dwóch lub więcej paradygmatów znacz­ nie u tru d n ia proces diagnozy. Pojaw iają się zróżnicowane p unkty odnie­ sienia, często rozmazujące mozolnie konstruow any opis. Jeszcze większe problemy jaw ią się na etapie w yjaśniania opisanej sytuacji, określonego stan u czy zjawiska. W ich wyniku powstaje jednak obraz holograficzny - wielowymiarowy. Pozwala on n a ujęcie i rozpatrzenie obiektu b adań w różnych perspektywach. Wybór jednej z opisanych dróg w arunkow any jest wieloma czynnikami. Do ważniejszych należy zakres badań, cel oraz sam obiekt. W wypadku bad an ia jakości życia grupy osób dagerotyp do­ starcza informacji składających się raczej na obraz charakterystyczny dla raportów - ukazujących określony stan. Hologram zaś ukazuje złożo­ ność - często także relatywność - opisywanej sytuacji. Z p u n k tu widze­ n ia n au k o wychowaniu ten drugi sposób opisu i w yjaśniania wydaje się bardziej przydatny.

Celem arty k u łu jest zaprezentowanie sytuacji społecznej - będącej w założeniach au to ra w skaźnikiem jakości życia - grupy osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. Narzędziem analizy tej sytuacji jest zjawi­ sko bezradności społecznej, rozpatryw ane w dwóch wymiarach. Pierw ­ szy, który mieści się w paradygmacie obiektywnego postrzegania (pomiaru i opisu) rzeczywistości, utożsam ia się z nieporadnością życiową. Objawia się on np. zaradnością versus nieporadnością n a rynku pracy czy stanem posiadania dóbr m aterialnych. Drugi - w ym iar subiektywny - zawiera się w paradygm acie subiektywnego oglądu, wyrażonego w odczuciach badanych. Podejście to pozostaje w związku z powszechnymi koncepcja­ mi rozpoznawania i rozpatryw ania jakości życia także osób z lekkim upo­ śledzeniem umysłowym (zob. Z a w i ś l a k , 2006).

Podstaw ę opracowania stanow i teza, że oba w ym iary nie zawsze m u szą być zbieżne - osłabiają wówczas wzajemnie swoje wpływy n a ja ­ kość życia. Z kolei w okolicznościach zbieżnego n astaw ienia w zm acnia­ j ą się one synergetycznie, stanow ią zatem wyrazisty w skaźnik jakości życia badanych. Podejście to niesie z sobą określone konsekwencje dla

projektowania działań edukacyjnych, terapeutycznych czy wsparcia spo­ łecznego.

Tekst składa się z kilku części. Prócz wprowadzenia obejmuje krótki rys ambiwalentnej sytuacji społecznej osób z lekkim upośledzeniem um y­ słowym, będący wstępem do dalszej dyskusji. Kolejna część doprecyzo­ wuje pojęcie dwóch wymiarów bezradności. M eritum stanowi opis zebra­ nych informacji n a te m a t sytuacji życiowych badanych. Całość zam ykają wnioski prezentow ane w kontekście ukazanego procesu kształcenia spe­ cjalnego.

Ambiwalencja sytuacji społecznej osób

z lekkim upośledzeniem umysłowym

Lekki stopień upośledzenia umysłowego nie wiąże się ze zm ianam i wyglądu zewnętrznego. C harakterystyczne dla tego stan u ograniczenia także nie m anifestują się wyraźnie. W efekcie, w środowisku lokalnym ludzie z lekkim upośledzeniem umysłowym postrzegani s ą najczęściej jako osoby pełnosprawne. Z p u n k tu widzenia celów pedagogiki specjal­ nej to zjawisko bez w ątpienia pozytywne. Zapewne to także skutek po­ wszechnie stosowanego przez wiele la t medycznego modelu niepełno­ sprawności, który uw ydatniał biologiczną - często wyraźnie widoczną - płaszczyznę dysfunkcjonalności organizmu. Wszelkie niepowodzenia spo­ łeczne czy trudności w rozwiązywaniu sytuacji problemowych tej grupy osób nie s ą więc łączone ze stanem jakiejkolwiek niepełnosprawności. Raczej, podobnie jak w wypadku uczniów z lekkim upośledzeniem um y­ słowym (zob. W y c z e s a n y , 2005), uznaw ane s ą za następstw o lenistwa, zaniedbania społecznego, ogólnej nieporadności życiowej. Sytuacja ta zatem niesie z sobą olbrzymie szanse, ale także nie mniejsze zagrożenia.

Z jednej strony sytuacja ta pozwala ludziom z lekkim upośledzeniem umysłowym n a uniknięcie etykietowania, które w tym wypadku sprzyja tworzeniu uprzedzeń. Wyraża się ono w dystansow aniu i dewaluacji - n a ich podstawie skonstruowano wiele społecznych koncepcji upośledze­ nia (zob. S p e c k , 2005). J e s t także widoczne w praktyce, np. w trakcie poszukiwania pracy przez absolwentów szkoły specjalnej, co wiąże się z koniecznością ujaw nienia potencjalnem u pracodawcy świadectwa, k tó ­ re jest swego rodzaju społecznym epifenomenem upośledzenia umysło­ wego ( G a j d z i c a , 2007). Upośledzenie umysłowe oznacza jednocześnie ograniczenia w odgrywaniu ról społecznych.

Z drugiej strony ekskluzja z grona osób niepełnosprawnych oznacza także pozbawienie przysługującego im wsparcia w zakresie stałych świad­ czeń (lekki stopień upośledzenia umysłowego nie przyczynia się do orze­ kan ia grupy niepełnosprawności do celów rentowych), b ra k możliwości pracy na stanow isku chronionym i innych ułatw ień społeczno-prawnych, służących w yrów nyw aniu szans życiowych osób niepełnospraw nych. Wymusza zatem konkurowanie n a równych praw ach o miejsce pracy, s ta ­ tu s społeczny, dobra m aterialne itp. To oczywiście staw ia om aw ianą g ru ­ pę osób w gorszej sytuacji, k tó rą należy definiować zawsze w kontekście ograniczonych możliwości - wprawdzie nieznacznych, ale warunkujących działanie - w zakresie rozwoju umysłowego (myślenia, pamięci, uwagi, spostrzegania, języka), a także emocjonalnego i społecznego.

Osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym znajdują się więc w sy tu ­ acji dwuznacznej. Raczej nie s ą narażone na stygmatyzację zw iązaną z upośledzeniem umysłowym w środowisku lokalnym, ale byw ają też po­ zbawione możliwego w sparcia służącego wyrównywaniu szans życiowych ludzi niepełnosprawnych.

Wymiary bezradności społecznej

Pogorszenie jakości życia może objawiać się na trzech poziomach: - bezradności, czyli u tra ty kontroli nad sobą i swoją sytuacją;

- rozpaczy, beznadziejności, czyli niemożności n adaw aniu swojemu ży­ ciu sensu;

- bezcelowości i bezużyteczności, czyli poczucia u tra ty własnego świata wewnętrznego oraz jego w artości (Ti g g e s , 1993, za: O s s o w s k i , 2004).

W centrum rozważań dalszej części arty k u łu znajduje się pierwszy z wyróżnionych poziomów. Sądzę jednak, że pozostałe, w zależności od przyjętej koncepcji bezradności, pozostają w jego obrębie lub bliskich związkach.

Bezradność to pojęcie chętnie i często wykorzystywane w opisach sy­ tuacji społecznych, edukacyjnych czy stanów psychicznych człowieka. W potocznym i naukowym znaczeniu jest desygnatem zjawiska i / lub stan u definiowanego w zróżnicowany sposób. Zwykle świadczy o nieum ie­ jętności radzenia sobie, zwłaszcza w trudnej sytuacji, o utracie poczucia sprawstwa, o bezsilności, niemocy. J e s t więc fenomenem pozostającym w kręgu zainteresow ania psychologii, socjologii, pedagogiki i filozofii.

W psychologicznych (indywidualnych) modelach wyuczoną b ezrad­ ność zwykle łączy się z u t r a t ą kontroli i poczuciem b ra k u korelacji m ię­ dzy działaniam i i efektam i tych działań (model klasyczny) oraz z bloka­ d ą w zakresie formułowania hipotez w sytuacjach problemowych (model informacyjny) ( S ę d e k , 1983, 1995).

Pojęcie bezradności w refleksji filozoficznej trudno zdefiniować. Rzad­ sze jego używanie w wypowiedziach filozoficznych wiąże się zapewne z silnymi kontekstam i znaczeniowymi, nawiązującymi do doświadcze­ n ia bezpośredniej egzystencji człowieka (W o ź n i c z k a , 2005). Zapewne dlatego bezradność kojarzy się z lu d zk ą niem ocą ( K i e p a s , 2005), co s ta ­ nowi pewnego rodzaju pomost między bezradnością w ew nętrzną (indy­ widualną, duchową) a bezradnością grupow ą - powszechną, np. wobec siły przem ijania. Indyw idualny i społeczny ch arak ter bezradności ujaw ­ nia się w źródłach bezradności. Jedne z nich s ą zakorzenione w bytowo- ści człowieka, inne formy bezradności pojaw iają się w jego życiu w związ­ ku z konkretnym i wydarzeniami. „Są one często wywołane przez sam podmiot lub innych ludzi. Można określić te stany jeszcze inaczej; bez­ radność albo jest tym, »co dzieje się« w podmiocie, albo też podmiot sp ra­ wia, że czuje się bezradny. Bezradność pojawia się w czasie, który różnie rysuje się n a tle w ewnętrznych przeżyć podmiotu i jego zewnętrznych uw arunkow ań” ( P o d r e z , 2005).

Bezradność to stan niepojawiający się w próżni, powstaje, trw a, jest determ inow ana i przem ija w związku z określonymi uw arunkow aniam i. Można zatem powiedzieć, że to zjawisko społeczne, zwłaszcza kiedy roz­ patryw ana jest w odniesieniu do większych grup ludzi. Na gruncie socjo­ logii bywa ona definiowana i rozw ażana w kontekście pojęcia nieudolno­ ści, b ezsen su , podm iotowości społecznej (zob. np. K w i e c i ń s k a ­ - Z d r e n k a , 2004; C i c h o c k i , 2003). W tym obszarze bezradność bywa także kojarzona z k u ltu r ą uzależnienia (dependency culture) - tym poję­ ciem Charles M urray (1994) określił grupę społeczną, której członkowie nie podejm ują prób szukania pracy, rywalizowania n a ry nku o posadę z innym i ludźmi. Zam iast tego w ybierają życie n a niższym poziomie eko­ nomicznym, ale bardzo wygodne, bez obowiązków i systematycznej p ra ­ cy. Nie d ą żą do zmiany swego położenia, nie przeszkadza im to, że są całkowicie uzależnieni od pomocy społecznej, wręcz przeciwnie - uczą się tego uzależniania, a właściwie uczy ich tego system państw a opie­ kuńczego. Zbyt daleko - zdaniem cytowanego au to ra - posunięty syste­ mowy m ecenat państw a nad ludźmi ubogimi niszczy umiejętność rad ze­ nia sobie w życiu i uczy bezradności. Wyuczona k u ltu ra ubóstwa, z a ra ­ zem k u ltu ra wyuczonej bezradności nie dotyczy osób będących w trudnej sytuacji życiowej nie ze swojej winy.

Rozpatrując bezradność w kontekście problemów wychowania i kształ­ cenia, zauważamy, że kluczową k w estią jest nie tyle sam zdiagnozowany efekt - stan, zjawisko bezradności, ile proces jej nabywania. Próba zde­ finiowania bezradności społecznej, z m y ślą w ykorzystania tego poję­ cia n a gruncie pedagogiki, powinna więc ten proces uwzględniać ( G a j ­ d z i c a , 2004).

Lokując bezradność społeczną w stru k tu rze działalności człowieka z lekkim upośledzeniem umysłowym, można j ą określić jako niemożność kreow ania lub świadomego reprodukow ania schematów społeczno-kul­ turowych zgodnie z wym aganiam i definiowanymi w obrębie odgrywa­ nych ról. P unktem wyjścia w analizie ta k pojmowanej bezradności jest założenie, że indyw idualną istotę roli określa nie jednostka, lecz społe­ czeństwo, a oczekiwania zachowań związanych z rolam i są wiążące dla jednostki. Oznacza to, że nie może ona ich zignorować bez własnego uszczerbku ( D a h r e n d o r f , 2005). W związku z tym możemy mówić o obowiązujących działaniach (zachowaniach) w określonych sytuacjach społecznych. W tym ujęciu bezradność to blokada działania jednostki. Przeszkody utrudniające, ograniczające, uniemożliwiające działanie mogą tkwić w różnych czynnikach, w zależności od konkretnej sytuacji. Mogą być pochodną uw arunkow ań w ewnętrznych podmiotu, jego otoczenia, relacji pomiędzy elem entam i sytuacji lub funkcją kilku jej elementów. Prócz tego mogą być obiektywne lub subiektywnie odczuwalne przez oso­ bę ( G a j d z i c a , 2007).

Człowiek z lekkim upośledzeniem umysłowym może zatem nabywać bezradność w związku z opisanymi wcześniej am biw alentnym i w a ru n ­ kam i życia, które s ą istotnym determ inantem stru k tu ry sytuacji spo­ łecznej, a jednocześnie także predykatorem jej definiowania przez om a­ w ia n ą grupę osób. Założenie to pozwala na rozpatryw anie bezradności w związku z określonymi rolami. Należy więc mówić nie tylko o b ezrad­ ności uniwersalnej, często traktow anej także jako stała dyspozycja czło­ wieka, ale również o bezradności parcjalnej - ujawniającej się w niektó­ rych sytuacjach, w działaniach podejmowanych w zakresie odgrywania wybranych ról społecznych.

Pogorszenie jakości życia może więc następować w związku z ograni­ czeniem, utrudnieniem , a naw et uniemożliwieniem spełniania się w przy­ pisanych kulturowo czy praw nie rolach społecznych.

Wyznaczniki codzienności, czyli o tym,

czy pracują i o czym marzą

osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym1

Trudno przecenić znaczenie pracy w życiu człowieka. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych jej znaczenie okazuje się jeszcze większe, po­ nieważ spełnia także funkcję rehabilitacyjną. Dyskusję nad ro lą pracy za­ wodowej osób z lekkim upośledzeniem umysłowym w arto umiejscowić w kontekście zakreślonej wcześniej dwoistej sytuacji społecznej. Pozwa­ la to n a dostrzeżenie nieco innego w ym iaru rehabilitacyjnej funkcji p ra ­ cy. Z jednej strony wiąże się ona z ogólną aktyw izacją (fizyczną, psychicz­ ną, społeczną), która, podobnie jak w wypadku osób z głębszymi niepeł- nosprawnościami, jest przeciwdziałaniem bezradności. Z drugiej zaś za­ pobiega nieprzystosowaniu społecznemu, które zagraża ludziom dorosłym z lekkim upośledzeniem umysłowym w znacznie większym zakresie a n i­ żeli innym osobom niepełnosprawnym. Uprawomocnienia tej tezy moż­ n a szukać w sytuacji rodzin generacyjnych badanych, ponieważ więk­ szość wywodzi się z rodzin o niskim statusie społecznym, kulturowym i ekonomicznym ( G ł o d k o w s k a , 1999; K o s a k o w s k i , 2003; G a j d z i - c a, 2007). Niektórzy badacze w skazują także na pewne właściwości cha­ rakterystyczne dla s tan u lekkiego upośledzenia umysłowego (np. łatwe uleganie wpływom), które sprzyjają wchodzeniu w konflikt z prawem, m oralnością i obyczajem ( B o r z y s z k o w s k a , 1999). Pozostawiając to zagadnienie n a m arginesie późniejszych rozważań, w dalszej części p ra ­ gnę skupić się n a związkach pracy (właściwie jej braku) z formułowa­ niem przez badanych m arzeń. Wybór ten nie jest przypadkowy. Wszak m arzenia odzwierciedlają subiektywne poczucie rzeczywistości. Oprócz aspiracji s ą w skaźnikiem stanów pożądanych, ale w przeciwieństwie do nich niekoniecznie łączą się z podejmowaniem działań służących ich re a ­ lizacji ( Ł u k a s z e w s k i , D o l i ń s k i , 2004). M arzenia pokazują zatem nie tylko to, czego respondenci pragną, ale także czego żałują. Na ich podstawie można również wnioskować o poczuciu realności sytuacji ży­ ciowej, w której się znajdują. Wszak prócz m arzeń realnych m ogą poja­

1 Zaprezentowane w tej części dane zostały zebrane przy okazji szerszych badań n ad sytuacją społeczną osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, prowadzonych w la ­ tach 2001-2004 n a terenie województwa śląskiego za pomocą techniki wywiadu. Dobór grupy badawczej oparłem n a dostępności badanych oraz metodzie kuli śnieżnej (zob. Babbie, 2004, s. 204-205). U zyskane dane były przedmiotem dyskusji w aspekcie in ­ nych zmiennych - głównie w związkach z faktam i biografii edukacyjnych respondentów (zob. G a j d z i c a , 2007).

wiać się nierealne, prócz rozsądnych także naiwne. Z kolei b ra k m arzeń czy trudności w ich określeniu mogą wskazywać na wycofanie, alienację, poczucie bezradności.

Rysunek 1., pokazujący m arzenia (traktow ane jako subiektywne od­ zwierciedlenie własnej sytuacji życiowej) w związku z posiadaniem s ta ­ łej posady (traktowanej jako fak t biograficzny obiektywnie mierzalny), stanowi próbę spojrzenia n a jakość życia w dwóch perspektywach. Dys­ kusję nad wynikami bad ań pragnę rozpocząć jednak od ogólnej ch arak ­ terystyki m arzeń, które sformułowali respondenci (zob. rys. 1., źródło: G a j d z i c a , 2007). Inne W ykształcenie Zdrowie Bez zmian W czasy M ieszkanie Pieniądze Praca Rodzina Brak marzeń 10 15 20 25 30 Liczba wskazań 35 40 45

Rys. 1. M arzenia respondentów

Zaprezentowane dane u k a zu ją m arzenia realistyczne. W większości dotyczą niezaspokojonych potrzeb życiowych (rodziny, pracy, m ieszka­ nia). Jedynie część z nich ukazuje inne, nieco mniej przyziemne pragnie­ nia (np. wczasy). W aspekcie podjętego te m a tu w centrum zainteresow a­ nia znalazła się grupa osób, które nie potrafiły lub nie chciały sformuło­ wać m arzeń. Okazuje się, że tacy respondenci stanowili najw iększą pod­ grupę spośród wszystkich badanych. Zapewne należy uznać to za fakt niepokojący. Warto jednak sprawdzić, czy takie deklaracje w iążą się ze stanem bezrobocia. Związek taki prezentuje tabela 1.

Analiza wskazuje na istotny statystycznie związek między brakiem m arzeń a nieposiadaniem stałej pracy zawodowej2, chociaż współczyn­

2 Jako poziom istotności przyjąłem, n a ogół stosow aną w n aukach społecznych, w ar­ tość 0,05 (zob. Z a c z y ń s k i , 1997). Prócz wartości %2 podaję także współczynnik zbież­ ności C Pearsona, opisujący stopień związku w obrębie tabeli (zob. F e r g u s o n , T a k a - ne, 1997).

nik C Pearsona lokuje się w przedziale korelacji mało znaczącej, zatem nie jest on silny. Spośród 42 respondentów, którzy nie sformułowali m a­ rzeń, tylko co czwarty nie miał stałej posady. Warto podkreślić, że brak stałej pracy w arunkuje także typ m arzeń. Osoby niepracujące m arz ą o tzw. dobrach ekonomicznych (np. pieniądze, mieszkanie), z kolei osoby pracujące w czasie przeprow adzania b adania częściej w swych m arze­ niach w spom inają np. o rodzinie, zdrowiu.

T a b e l a 1 O b ecn a p ra ca a m a rzen ia Praca Brak m arzeń M arzenia ekonomiczne Inne m arzenia liczba w skazań procent liczba w skazań procent liczba w skazań procent Nie pracuje N = 119 32 26,9 41 34,5 46 38,7 Pracuje N = 50 10 20,0 10 20,0 30 60,0 Razem N = 169 42 24,9 51 30,2 76 45,0 x 2 = 6 ,6 7 6 ( d f = 2) n i. C = 0 ,1 9 5

Rozpatrując omawiany związek, zakładam , że to stała praca lub jej b ra k w a ru n k u ją określone m arzenia, chociaż nie zawsze m usi to być jedyny kierunek zależności. Zdarza się, że to m arzenia s ta ją się determ i­ n an tem działania i sprzyjają bardziej aktywnym formom poszukiwania pracy. Wydaje się, że tak i sposób zakreślania relacji byłby jednak b a r­ dziej uzasadniony w w ypadku rozpatryw ania związku między aspiracja­ mi (ewentualnie planam i życiowymi) a posiadaniem np. satysfakcjonu­ jącej pracy. Niemniej trudno zaprzeczyć, że b ra k m arzeń także może po­ tęgować bierność w poszukiwaniu pracy. Należy zatem przypuszczać, że obie zmienne wzajemnie się d e term in u ją i sprzyjają pogłębianiu poczu­ cia bezradności.

Bezrobocie bywa stanem przejściowym. Wielu ludzi dotyka ono spo­ radycznie lub okresowo. Wśród badanych spora grupa osób nigdy nie p ra ­ cowała. Pewnym zaskoczeniem może być fakt b rak u związku istotnego statystycznie między chronicznym bezrobociem a brakiem m arzeń (zob. tabela 2.). Okazuje się, że ludzie, którzy nigdy w życiu nie podjęli żadnej stałej pracy, m a rz ą najczęściej o dobrach materialnych, ale stosunkowo często form ułują także inne m arzenia. Wynika z tego, że mimo obiektyw­ nie stwierdzonego fak tu biograficznego - b rak u kiedykolwiek jakiejkol­

wiek stałej pracy - większość przewlekle bezrobotnych nie m a subiek­ tywnego odczucia beznadziejności ani nie cechuje się całkowitym wyco­ faniem i apatią. To prawdopodobnie wynik przyzwyczajenia do stan u bezczynności. Część spośród tej grupy nie poszukuje już (niektórzy nigdy nie poszukiwali) pracy, zatem nie doświadcza poczucia b rak u kontroli, b rak u korelacji między działaniam i a ich efektam i czy zwyczajnych upo­ korzeń związanych z ciągłymi porażkami. Pozwala to przypuszczalnie na b ie rn ą egzystencję w poczuciu przynajmniej częściowego spełnienia, które nie wynika z rzeczywistego realizowania się w zakreślonych k u ltu ­ rowo i praw nie rolach (np. pracownika), ale z zaakceptow ania siebie w roli człowieka nieporadnego, niezdolnego, bez perspektyw na zmianę. To zaś jest predykatorem b rak u aktywności i pogłębia wycofanie oraz marginalizację. T a b e l a 2 P o d e jm o w a n ie pracy a m a rzen ia Praca Brak m arzeń M arzenia ekonomiczne Inne m arzenia liczba w skazań procent liczba w skazań procent liczba w skazań procent Nie pracuje N = 54 16 26,9 21 38,9 17 31,5 Pracuje N = 115 26 22,6 30 26,1 59 51,3 Razem N = 169 42 24,9 51 30,2 76 45,0 x 2 = 5 , 9 3 5 (d f = 2) n i. C = 0 ,1 8 5

Konkluzje końcowe -

w stronę paradygmatu edukacji zaradnościowej

W skazane n a wstępie dwie perspektywy postrzegania bezradności społecznej znajdują uzasadnienie w wynikach eksploracji empirycznej. D yskusja n ad przyw ołanym i danym i pokazała, że obie bezradności synergetycznie się wzmacniają, co znacząco wpływa n a jakość życia do­ rosłych osób z lekkim upośledzeniem umysłowym.

Zaprezentowane dane zobrazowały także sytuację społeczną badanej grupy osób. Trudno jednoznacznie zakreślić uw arunkow ania

zdiagno-zowanego stanu. Zapewne stanowi on w ypadkową ogólnych warunków n a ry nku pracy, omówionej wcześniej dwoistej sytuacji społecznej osób z lekkim upośledzeniem umysłowym (także w zakresie ich potencjału) oraz funkcji, ja k ą spełnia edukacja w procesie przygotowania ich do sa­ modzielnego życia.

Zgodnie z przyjętą koncepcją bezradność to stan nabyw any w toku zbierania doświadczenia, powstający n a bazie interakcji społecznych. Sprzyjają jej także niektóre ograniczenia rozwojowe omawianej grupy osób. Odpowiednio zaprojektowany proces kształcenia może więc speł­ niać funkcje profilaktyczne i przynajmniej częściowo zapobiegać b ezrad­ ności społecznej.

Proces kształcenia ukierunkowany n a kreowanie postaw zaradnościo- wych - gdy konsekwentnie odwołamy się do dwóch wymiarów bezradno­ ści - powinien się opierać na kształtow aniu umiejętności in stru m e n ta l­ nych oraz n a wyposażaniu w zasoby emocjonalne, szczególnie przydatne w radzeniu sobie z bezsilnością i innym i uczuciami sprzyjającymi bez­ radności społecznej. Wydaje się, że obecnie obie kwestie pozostają n a m a r­ ginesie najbardziej akcentowanych problemów edukacji uczniów z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego.

Podejmując próbę dyskusji nad koncepcją edukacji specjalnej (zarów­ no w formie segregacyjnej, jak i integracyjnej), należy pokreślić, że prócz wielu jej podobieństw do kształcenia ogólnego s ą także pewne różnice. Decydują one o specyfice edukacji specjalnej osób z lekkim upośledze­ niem umysłowym. Jej genezą, jak sądzę, w większym stopniu powinna stać się określona sytuacja społeczna tej grupy ludzi. B adania pokazują, że są oni jakby w zawieszeniu w odgrywaniu ról człowieka niepełnospraw­ nego i pełnosprawnego ( G a j d z i c a , 2007). To zaś dezaktualizuje tra d y ­ cyjnie formułowane cele, które w wypadku kształcenia segregacyjnego nie­ zmiennie wywodzą się z obszaru pedagogiki specjalnej, a integracyjne­ go - pedagogiki ogólnej. Konsekwencją tego założenia jest konieczność pewnego przewartościowania także w zakresie treści kształcenia, stoso­ wanych metod i środków dydaktycznych, ta k by bardziej sprzyjały naby­ w aniu kompetencji zaradnościowych. Podstaw a programowa kształce­ nia ogólnego - obowiązująca także w kształceniu uczniów z lekkim upo­ śledzeniem umysłowym - pozostawia pewne pole m anew ru. Należy za­ tem odrzucić treści, które w związku ze zdiagnozowanymi i opisanymi w literatu rze możliwościami omawianych uczniów najprawdopodobniej nie wywołają żadnych zm ian w ich umysłach, w przyszłości więc nie b ędą w arunkow ały ich decyzji ani nie b ę d ą przydatne w działaniu społecz­ nym. Stosowane metody powinny w większym stopniu sprzyjać kształto­ w aniu umiejętności wykorzystywania wiedzy teoretycznej w praktyce,

co stanowi zasadę od daw na akcentow aną n a gruncie pedagogiki specjal­ nej, niestety, jak się wydaje ostatnio - głównie w teorii.

Drugi aspekt jest pochodną afektywnego kom ponentu bezradności. Można powiedzieć, że wpisuje się on w szeroko zakreślone potrzeby kształ­ tow ania umiejętności odczytywania znaczenia swych emocji oraz wyko­ rzystyw ania ich w celach autokreacyjnych ( B o r o w s k a , 2000). Proble­ m atyka ta w obszarze pedagogiki osób z lekkim upośledzeniem umysło­ wym ciągle nie budzi zainteresow ania badaczy, co sprzyja jej zaniedby­ w aniu n a gruncie praktycznym. Tymczasem to właśnie ta płaszczyzna, w związku z dwoistością funkcjonowania społecznego ludzi z lekkim upo­ śledzeniem umysłowym, może odgrywać decydującą rolę w podnoszeniu ich jakości życia.

Bibliografia

B a b b i e E., 2004: B adania społeczne w praktyce. Warszawa.

B o r o w s k a T., 2000: Zasoby emocjonalne dzieci i młodzieży istotnym zadaniem edu­ kacji. „Edukacja”, n r 2.

B o r z y s z k o w s k a H., 1999: Problem niedostosowania społecznego wśród dzieci upo­ śledzonych umysłowo w stopniu lekkim. W: Młodzież a współczesne dewiacje i pato­ logie społeczne. Red. S. K a w u l a , H. M a c h e l . Toruń.

C i c h o c k i R., 2003: Podmiotowość w społeczeństwie. Poznań.

D a h r e n d o r f R., 2005: Homo Sociologicus. O historii, znaczeniu i granicach kategorii roli społecznej. W: Socjologia. Lektury. Red. P. S z t o m p k a , M. K u c i a . Kraków. F e r g u s o n G.O., T a k a n e Y., 1997: A naliza statystyczna w psychologii i pedagogice.

Warszawa.

G a j d z i c a Z., 2004: Bezradność jako kategoria badawcza na gruncie pedagogiki spe­ cjalnej. W: Niepełnosprawni wśród nas. O dostęp do edukacji i prawo do rozwoju. Red. D. C z u b a l a , J. L a c h - R o s o c h a . Bielsko-Biała.

G a j d z i c a Z., 2007: Edukacyjne konteksty bezradności społecznej osób z lekkim upośle­ dzeniem umysłowym. Katowice [w druku].

G ł o d k o w s k a J., 1999: Poznanie ucznia szkoły specjalnej. Warszawa.

K i e p a s A., 2005: Bezradność człowieka - w kontekście „mocy” i „niemocy” człowieka jako podmiotu. W: Bezradność. Interdyscyplinarne studium zjawiska w kontekście zm iany społecznej i edukacyjnej. Red. Z. G a j d z i c a , M. R e m b i e r z . Katowice. K o s a k o w s k i Cz., 2003: Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruń.

K w i e c i ń s k a - Z d r e n k a M., 2004: A ktyw n i czy bezradni wobec swojej przyszłości? Toruń.

Ł u k a s z e w s k i W., D o l i ń s k i D., 2004: Mechanizmy leżące u podstaw motywacji. W: Psychologia. Psychologia ogólna. T. 2. Red. J. S t r e l a u . Gdańsk.

O s s o w s k i R., 2004: Jakość życia - efektywne pełnienie ról rodzinnych i zawodowych jako w skaźnik udanej rehabilitacji. W: Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca.

Red. M. K o ś c i e l s k a , B. A o u i l i a . Bydgoszcz.

P o d r e z E., 2005: Bezradność współczesnego stoika. W: Bezradność. Interdyscyplinar­ ne studium zjawiska w kontekście zm iany społecznej i edukacyjnej. Red. Z. G a j ­ d z i c a , M. R e m b i e r z . Katowice.

S ę d e k G., 1983: Przegląd badań i modeli teoretycznych zjawiska wyuczonej bezradno­ ści. „Przegląd Psychologiczny”, n r 3.

S ę d e k G., 1995: Bezradność intelektualna w szkole. Warszawa. S p e c k O., 2005: Społeczeństwo wobec niepełnosprawnych. Gdańsk.

T i g g e s K., 1993: Quality of life. Reality or retorics. „Griet and Care”, vol. 7.

W o ź n i c z k a M., 2005: Bezradność jako problem w nauczaniu filozofii. W: Bezradność. Interdyscyplinarne studium zjawiska w kontekście zm iany społecznej i edukacyjnej. Red. Z. G a j d z i c a , M. R e m b i e r z . Katowice.

W y c z e s a n y J., 2005: Pedagogika osób upośledzonych umysłowo. Kraków. Z a c z y ń s k i W.P., 1997: Statystyka w pracy badawczej nauczyciela. Warszawa. Z a w i ś l a k A., 2006: Koncepcja jakości życia osób z upośledzeniem umysłowym w nie­

których współczesnych ujęciach teoretycznych. W: Jakość życia a niepełnosprawność. Konteksty psy chop edagogiczne. Red. Z. P a l a k , A. L e w i c k a , A. B u j n o w s k a . Lublin.