Etapy i procedury modelowania systemu rynków lokalnych

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 129, 1993

R y s z a r d B r o s z k i e w i c z * , Z b ig n ie w P r z y b y ł a * «

ETAPY I PROCEDURY MOOELOWANIA SYSTEMU RYNKÓW LOKALNYCH

P r o b le m a t y k a fu n k c jo n o w a n ia systemu rynków l o k a l n y c h je s t p r z e d ­ miotem w i e l o l e t n i c h ju ż badart i z n a l a z ł a z nacz ące m i e j s c e w l i t e r a ­ tu r z e e k o n o m ic z n e j1. Ju ż na p o d s t a w ie t y c h , podanych w s k r ó t o w e j f o r m i e , p o z y c j i l i t e r a t u r o w y c h w y n ik a , że p ro b le m a t y k a rynków l o ­ k a l n y c h j e s t w dals zym c i ą g u a k t u a l n a i wymaga nowego p o d e j ś c i a me­ todycznego i u ś c i ś l e ń t e o r e t y c z n y c h . P r z e c h o d z e n ie n a s z e j g o s p o d a r­ k i w k ie r u n k u o r i e n t a c j i ry n k o w e j wymaga ró w n ie ż k o n c e n t r a c j i badart nad mechanizmami k r e u j ą c y m i w a ru n k i ro zw oju systemu rynków l o k a l ­ n y c h . Z a k re s t e j w ł a ś n i e p r o b le m a t y k i badawczej j e s t jed n ak bardzo r o z l e g ł y i wymaga u j ę c i a i n t e r d y s c y p l i n a r n e g o . Chodzi tu g łó w n ie o i d e n t y f i k a c j ę w s p ó ł z a l e ż n o ś c i prz ycz ynow o-sk utkow ych k s z t a ł t u j ą c y c h s i e ć powiązań systemu rynków l o k a l n y c h z p o s z c z e g ó ln ym i s u b s y s t é ­ mami .

Można w ię c s fo rm ułow ać bardzo roboczą t e z ę , i ż system rynków l o j a l n y c h w a ru n k u je ro zw ój g o s p o d a rk i ry n k o w e j w s k a l i c a ł e j g ospo­ d a r k i k r a j u , a ponadto p r z y c z y n i a s i ę do a k t y w i z a c j i s p o łe c z n o - g o ­

P r o f . dr hab. w K a t e d r z e P o l i t y k i E k o n o m ic z n e j 1 G o sp o d a rk i R e g i o n a l n e j , Akademia Ekonomiczna lm. O skara Langego, W ro c ław .

Dr w K a t e d r z e P o l i t y k i Eko n o m ic zn ej i G o s p o d a rk i R e g i o n a l ­ n e j , Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego, W ro c ła w .

1 P o r . J . 0 i e t 1, Rynek produktów r o l n y c h , Warszawa 1959; R. P e r e t i a t k o w i c z , T w o rz enie s i ę rynków l o k a l n y c h i re­ jonów k o n sum p cy jn ych, " Z e s z y t y Naukowe W SE ", Kraków 1962, n r 20; T. K r a m e r , Rynek w i e j s k i a p r o c e s i n d u s t r i a l i z a c j i , Warszawa 1963; H. G w i ż d ż , K s z t a ł t o w a n i e s i ę p o t e n c j a ł ó w rynków l o k a l ­ nych i I c h wpływu na p r o c e s y r e a l i z a c j i towarów, " Z e s z y t y Naukowe W S E ", Kraków 1978, n r 108; U. К a ł ą ż n a-0 r e w i rt s к a , Ryn­ k i l o k a l n e w P o l s c e , " P r a c e Naukowe A E " , W rocław 1990, nr 519.

s p o d a r c z e j obszarów jeg o fu n k c jo n o w a n ia . J e s t to w ię c problem b a ­ dawczy wymagający p o d e j ś c i a metodycznego, o p a r te g o m. i n . na budo­ wie m odeli o p is o w y c h , m ode li t e n d e n c j i rozw ojowych, m o de li p o t e n ­ c j a ł u i g r a w i t a c j i rynków l o k a l n y c h , m odeli p rz ycz ynow o-sk utkow ych , modeli s t r u k t u r y f u n k c j o n a l n e j ośrodków k o n c e n t r a c j i subsystemów rynków l o k a l n y c h .

I d e n t y f i k u j ą c system rynków l o k a l n y c h w k o n k r e t n e j p r z e s t r z e n i e konom icznej można teZ s t w i e r d z i ć , Ze i c h t y p o l o g i a może być z n a c z n ie z róż nicow ana w z a l e ż n o ś c i od szere g u czynnik ów w p ł y w a j ą ­ cych na l o k a l i z a c j ę rynków. Do ty c h czynnik ów z a li c z a m y między i n ­ nymi c z y n n i k i l o k a l i z a c j i : p rz e m y s łu , r o l n i c t w a , t r a n s p o r t u , i n f r a ­ s t r u k t u r y t e c h n ic z n o - p r o d u k c y j n e j i s p o ł e c z n e j . Ponadto znaczący wpływ w yw ie ra c z y n n ik l u d z k i w y w o łu jąc y e f e k t y popytowo-podaZowe w s y s t e m ie rynków l o k a l n y c h . Na s t r u k t u r ę rynków l o k a l n y c h wpływa ró w nież r ó ż n i c a p o t e n c j a ł u i poziomu dotychczasowego zagospodarow a­ n i a oraz z a in w e s to w a n ia k o n k r e t n e j p r z e s t r z e n i e k o no m icz ne j oraz s t r e f s tyk ow ych do t e j p r z e s t r z e n i . To w ł a ś n i e t a r ó ż n i c a p o t e n c j a ­ łów sta now i s i ł ę m o to ry c z n ą, powodującą k s z t a ł t o w a n i e s i ę nowych segmentów rynków l o k a l n y c h .

K o l e j n ą cechą rynków l o k a l n y c h j e s t ró wnież t o , że g r a n i c e ic h z a s ię g u o d d z i a ł y w a n i a n i e z a le ż ą od k r y t e r i ó w p o d z i a ł u a d m i n i s t r a ­ c y jn e g o k r a j u , l e c z od uwarunkowań s p o łe cz no- eko nom icz nych i mecha­ nizmów o r a z in stru m en tó w k r e u j ą c y c h e f e k ty w n y pop yt z te n d e n c jam i do równoważenia t y c h rynków poprzez e f e k ty w n ą podaż. R ynki lo k a l n e mogą mieć u k ła d r e l a c j i międzynarodowych. Prz yk ład e m tego są r e g i o ­ ny w s p ó łp r a c u j ą c e ze 30bą. Chodzi tu o r e g i o n y p r z y g r a n i c z n e o u k s z t a ł t o w a n y c h j u ż f u n k c j a c h p r o d u k c j i , wymiany, d y s t r y b u c j i , u s łu g i k o n s u m p c ji. Znane są ró w nież tzw. " s t r e f y wolnego h a n d l u " , zwane ró w n ie ż s t r e f a m i wolnymi od c ł a .

W n i n i e j s z y m o p ra co w a niu wykorzystamy s y s t e m a t y k ę rynków l o k a l ­ nych p r z e d s t a w io n ą p rzez R. B r o s z k i e w i c z a na k o n f e r e n c j i w Pokrzyw-

2 ’

n e j . S y s te m a ty k a t a n i e w y c z e rp u je m o ż liw o ś c i dokonywania p o d z i a ­ łów j u ż b a r d z i e j r o z w i n i ę t y c h , l e c z s t a n o w ić b ę d z ie t ł o d l a uk ład u t r e ś c i tego o p r a c o w a n ia . Na t l e t e j w ł a ś n i e k l a s y f i k a c j i p r z e d s t a ­ wione będą metody i e t a p y o r a z p ro c e d u ry modelowania rynków l o k a l ­ n y c h . " D l a z ro z u m ie n ia i s t o t y d z i s i e j s z y c h m o de li musimy zbadać

2

P o r . M a t e r i a ł y z k o n f e r e n c j i n a u k o w o - d y d a k ty c z n e j, Pokrzywna 1990, wyd. I n s t y t u t ś l ą s k i w Opolu 1990, s . 21.

p r o c e s I c h budowania, z w r a c a j ą c s z c z e g ó ln ą uwagę na z w i ą z k i między budowaniem m ode li i problemami wymagającymi d e c y z j i " 3 . M odelowanie j e s t procesem i n t e l e k t u a l n y m i p o le g a między innym i na " [ . . . ] z a ­ stę p o w an iu z j a w i s k z acho dzących w skomplikowanym s y s t e m ie ( o r y g i n a ­ l e ) w yob ra że niam i o mechanizmie t w o r z e n ia t y c h z j a w i s k , c z y l i wy­ id e a l i z o w a n y m i prawami d z i a ł a n i a tego s y s t e m u " 4 . P r e z e n t u j ą c powyż­ sze c y t a t y pragniem y p rz y t e j o k a z j i p o d k r e ś l i ć i s t o t ę z ło ż o n o ś c i systemu rynków l o k a l n y c h j a k o z b i o r u subsystemów i z a cho dz ących między nim i r e l a c j i typ u s u b s t y t u c y j n e g o i kom plem entarnego. P r o ­ blem p o le g a m. i n . na tym, aby poznać n i e t y l k o s t r u k t u r ę tego s y ­ stemu i s i e ć powiązań z sub systém am i, l e c z ró w n ie ż t y p o l o g i ę r e l a ­ c j i , z m ien ności i c h w ystę p ow ania w sezo now ości popytu i podaży i t p . Na p ro c e s y modelowania systemu rynków l o k a l n y c h możemy p a t r z e ć j a k o p r o c e d u rę s t r u k t u r a l i z a c j i problemów d e c y z y j n y c h w z a k r e s i e :

- wyboru a l t e r n a t y w n y c h k ieru nkó w d z i a ł a n i a u c z e s t n ik ó w p r o c e ­ sów rynkow ych;

- i d e n t y f i k a c j i n a s t ę p s t w podejmowanych d e c y z j i w u k ła d a c h i mechanizmach rynkowych poprzez z a s to s o w a n ie m. I n . t e c h n i k r e p e r ­ tu a row ych czy te ż t e c h n i k i h i e r a r c h i z a c j i s t r u k t u r y celów rynkowych; - s z a c o w a n ia w ie lo w y m ia ro w y c h f u n k c j i w a r t o ś c i r e a l i z o w a n y c h w warunkach r y z y k a , n ie p e w n o ś c i i p e w n o ś c i;

- fo rm u ło w an ia z asad fu n k c jo n o w a n ia rynków, np. zasada maksyma­ l i z a c j i o c z e k iw a n e j w a r t o ś c i , zasada m a k s y m a l i z a c j i o c z e k iw a n e j u ż y t e c z n o ś c i ;

- u w z g lę d n i a n i a r e g u ł podejmowania d e c y z j i w s y s t e m ie rynkowym, w tym z w ła s z c z a : r e g u ł y d o m i n a c j i na r y n k u , r e g u ł a k o n i u n k c y j n a , r e g u ł a a l t e r n a t y w n a , r e g u ł a e l i m i n a c j i według n a s t ę p n y c h asp ektów , r e g u ł a ad d ytywnych r ó ż n i c u ż y t e c z n o ś c i .

Wymienione tu z a k r e s y n i e w y c z e r p u ją m o ż l iw o ś c i s z e r s z e g o i c h u j ę c i a .

R o z p a t r u j ą c p ro b le m a t y k ę o g ó l n e j l o k a l i z a c j i systemu rynków l o ­ k a l n y c h n a l e ż y u w z g lę d n ia ć ponadto w y r a ź n ie m o tyw a c je podmiotów u c z e s t n i c z ą c y c h w s to s u n k a c h p r o d u k c j i , u s ł u g , wymiany i konsumpcji:

3 D. W. M i 1 1 e r , M. K. S t a r r , P r a k t y k a i t e o r i a d e c y z j i , Warszawa 1971, s . 12B.

* J . B . G a j d a , W ie lo ró w n a n io w e modele e k o n o m e t r y c z n e , W ar­ szawa 1988, s . 14.

- p ro d u c e n t towarów rynkowych w y b ie r a ta k ą l o k a l i z a c j ę i d z i e ­ d z in ę s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i , aby o s ią g n ą ć n a jw ię k s z y z y s k ;

- konsument ( o d b i o r c a ) towarów rynkowych p o s z u k u je n a jt a ń s z e g o rynku zakupów.

Na tym t l e w y s t ę p u j e k o n k u re n c ja wewnętrzna i zew nę trzna d o p ro­ w adzająca w o k r e ś lo n y c h warunkach do równowagi l o k a l i z a c j i rynków lo k a l n y c h 1 p o n a d lo k a ln y c h . Celem t e j k o n k u r e n c j i j e s t m. i n . " p o ­ z y s k i w a n i e " m o ż l iw ie n a j w i ę k s z e j l i c z b y konsumentów i j e d n o c z e ś n ie p owstawanie c oraz w i ę k s z e j l i c z b y p roduce ntów. W e f e k c i e t a k i e j w ł a ś n i e p o l a r y z a c j i gry s i ł rynkowych n a s t ę p u j ą bardzo I s t o t n e p r o ­ c e s y s t r u k t u r y z a c j i 1 ’h i e r a r c h i z a c j i celó w rynków l o k a l n y c h . P r o c e ­ sy te są s y s t e m a t y c z n e i dynamiczne, je d nak o z r ó ż n ic o w a n e j a m p l i ­ t u d z ie wahań k o n i u n k t u r a l n y c h i sezonowych. W d a le k o Idącym u p r o ­ s z c z e n iu p ro c e s y t e można o p is a ć w p o s t a c i s fo r m a liz o w a n y c h modeli s ta t y s t y c z n o - m a t e m a t y c z n y c h . Prz yk ład o w o można tu wym ienić model re kursyw n y H. Wolda w y k o r z y s t u j ą c y metody r e g r e s j i :

a ) ró w nanie p o p y tu :

0

t = f ( Pt )

( l )

b ) ró w nanie podaży: s t = (2) c ) ró w nanie c e n y : P t * P t-1 ' h ( 0 t - l ' S t - 1 } ( 3 ) g d z ie : 0t - pop yt w o k r e s i e ( t ) , - podaż w o k r e s i e ( t ) , P^ - cena w o k r e s i e ( t ) .

W zwią zku z tym model z a w a rt y w ró w na nia ch 1-3 możemy p r z e d s t a ­ w ić w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i : P t « f C P t _ 1, 0 t _ 1> S t ł ) , g d z ie sub- s k r y p t y ( t - 1 ) o z n a c z a ją p o p rz e d n ie o k r e s y .

W i e l c e u ż y te c z n ą r o l ę np. w b ad aniu n a s y c e n ia rynku może s p e ł ­ n i a ć model zwany f u n k c j ą l o g i s t y c z n ą :

g d z ie :

w a r t o ś ć c e c h y Г f u n k c j i l o g i s t y c z n e j ,

p a r a m e t r y f u n k c j i oszacowane metodą n a j m n i e j s z y c h kwa­ dratów ( a , b, к są w ię k s z e od z e r a ) ,

podstawa lo garytm ów n a t u r a l n y c h ( t z w . s t a ł a ) , c z a s .

W arto p rz y t e j o k a z j i n a d m ie n ić , że s z a c o w a n ie parametrów f u n k c j i ( 4 ) j e s t p ro c e d u r ą z łoż on ą i p o le g a ona na p r z e k s z t a ł ­ c a n iu f u n k c j i l o g i s t y c z n e j w f u n k c j ę l i n i o w ą , a n a s t ę p n i e oszacować można j e j p a r a m e tr y wymienioną ju ż metodą n a j m n i e j s z y c h k w ad ratów . I n t e r p r e t a c j i ek on o m icz n ej wymaga p a ra m e tr ( k ) , k t ó r y wyznacza po­ ziom p r z e c i ę c i a s i ę p r o s t e j z o s i ą rz ę d n y c h . Do p r o s t e j t e j ( p r o ­ s t o p a d ł e j do r z ę d n e j ) , z b l i ż a s i ę krzywa a s y m p t o t y c z n i e , n i e p r z e ­ c i n a j ą c j e j w żadnym p u n k c ie .

W b ad aniu mechanizmów rynkowych ważną r o l ę s p e ł n i a j ą m ia ry e l a ­ s t y c z n o ś c i . P r z y k ła d o w o m iarą r e a k c j i p o p y tu , na k t ó r ą w p ły w a ją c z y n n i k i , t j . cena i dochody j e s t :

a ) e l a s t y c z n o ś ć pop ytu względem c e n y :

g d z ie :

APj 1 ADj - o d p ow iedn io zmiany ceny na dobro ( 1 ) i zmiany p op y­ tu na dobro ( i ) ,

b ) e l a s t y c z n o ś ć dochodowa p o p y tu :

g d z i e :

Y - dochód,

AY - zmiana dochodu.

Z n a j ą c u k ła d z a l e ż n o ś c i l o g i c z n y c h między tym i k a t e g o r i a m i e k o ­ nomicznymi można k o n s tru o w a ć modele p rz yc z y n o w o - s k u tk o w e . P r z y k ł a ­ dowo model z a l e ż n o ś c i l i n i o w e j między popytem w o k r e s i e ( t ) , docho­ dem w o k r e s i e ( t ) , a ceną w o k r e s i e ( t ) z a p is u je m y w p o s t a c i :

° t * a l P t + a 2Yt + a 3 ♦ u ( 7 )

a , b , к

-e t

g d z ie :

0 t - popyt w o k r e s i e ( t ) , P t - cena w o k r e s i e ( t ) , Yt - dochód w o k r e s i e ( t ) ,

a l* a 2 ’ a 3 ” P a r a m e t r y modelu oszacowane metodą n a jm n ie j s z y c h kw a d ra tó w ,

U - s k ł a d n i k lo sow y.

Z ad an ie p oleg a na oszacowaniu parametrów ró wnania ( 7 ) , a n a ­ s t ę p n i e oszacowaniu parametrów f u n k c j i trendów d l a zmiennych 0^, P t , Y^. P a ra m e try oszacowape k a ż d e j z f u n k c j i trendów s t a n o w ią bowiem podstawę do s p o r z ą d z a n ia prognoz, a n a s t ę p n i e w a r t o ś ć zmiennych uzyskanych z prognoz, t j . P^ i podstawiamy do wzoru ( t ) uz y sk u ­ j ą c nowy ju ż model p ro g n o sty c z n y typ u :

^t * a l ^ t + a 2 *t + a 3 + U ^

Zmienne oznaczone " d a s z k ie m " ( л ) są zmiennymi w a r t o ś c ia m i t e o r e ­ tycznymi o b lic z o n y m i na p o d staw ie e k s t r a p o l a c j i o d p ow ie dn ich f u n k ­ c j i tren dó w . P r z e d s t a w io n a id ea ogólnego modelu ( 0 ) ma c e l e poznaw­ cze i z ty c h względów j e s t z n a c z n ie up ro sz c z o n a .

W p r o c e s i e modelowania systemu rynków l o k a l n y c h c i ą g l e są a k t u a l n e modele c i ą ż e n i a , p o t e n c j a ł u i wzajemnego o d d z i a ły w a n ia ^ . Modele te mimo pewnych z a l e t z a w i e r a j ą ró wnież s z e r e g wad, gdyż p r a k t y c z n e i c h z a s to s o w a n ie wymaga g ru n to w n e j przebudowy systemu s t a t y s t y k i l o k a l n e j ( r e g i o n a l n e j ) w k ie r u n k u o k r e ś l e n i a t y p o l o g i i powiązań rynkow ych, c z ę s t o t l i w o ś c i i w a r t o ś c i p rz e m ie s z c z a n y c h t o ­ warów ( u s ł u g ) w z a l e ż n o ś c i od o d l e g ł o ś c i m i e j s c p r o d u k c j i względem m i e j s c zakupu, l i c z b y p o t e n c j a l n y c h nabywców i i c h z d o ln o ś c i do r e a l i z a c j i t r a n s a k c j i rynkowych i t p . L i s t a b a r i e r i n f o r m a c y j n y c h i k o s z t y i c h pokonywania są znaczne i z tego m. i n . powodu modele te stosowane są w bardzo ograniczonym z a k r e s i e i p rz y tzw. rynkach u s t a b i l i z o w a n y c h .

B a r d z i e j ju ż użytecznym zbiorem m o de li d la rynków l o k a l n y c h może być modelowanie d z i a ł a l n o ś c i gospo darstw domowych6 . W modelo­ waniu tym z a k ła d a s i ę , że:

5 P o r . W. I s a r d i i n . , Metody a n a l i z y r e g i o n a l n e j , War­ szawa 1965, s . 346-413.

6 W. C h a r e m z a , M. G r o n i c k i , Ekonom e tryczna a n a l i ­ za n ierów now ag i g o s p o d a r c z e j P o l s k i , Warszawa 1985, s . 44-55.

- u k ła d gospo darstw domowych n a l e ż y o p i s a ć za pomocą m a łe j l i c z b y równart ( d l a p r o s t o t y i z ro z u m ie n ia i d e i ) ;

- g ospo darstw a domowe na rynku lo k a ln y m dążą do " o p t y m a ln e g o " z achowania s i ę p oprzez m a k s y m a liz a c ję f u n k c j i u ż y t e c z n o ś c i ;

- g ospo darstw a domowe k i e r u j ą s i ę rozważnym i roztropnym p r z e ­ widywaniem wpływu c z yn n ik ó w n ierów now ag i zarówno na rynku dóbr k o n ­ s u m p cyjnych, j a k i p r o d u k c y jn y c h o raz us łu g o w yc h .

Modele są opis owe i badaniem s t r u k t u r y budżetów domowych t y c h gospo darstw z ajm u je s i ę Główny Urząd S t a t y s t y c z n y .

W z b i o r z e m odeli u ż y te c z n y c h do b a d a n ia rynków l o k a l n y c h można w y o d rę b n ić ró w nież modele o p a r t e na metodach t a k so n o m ic z n yc h . Za pomocą t y c h m odeli można m. i n . badać poziom rozw oju rynków l o k a l - , n y c h , i c h r e j o n i z a c j ę i t y p o l o g i ę według p r z y j ę t y c h cech d i a g n o ­ s t y c z n y c h i t p . S z c z e g ó l n i e u ż y te c z n e sg tu tak so nom iczn e m i e r n i k i ro zwoju u m o ż l i w i a j ą c e p orz ą dk ow a nie cech według s k a l i d z i a ł a n i a de- s t y m u lu j ą c e g o i s t y m u lu j ą c e g o ten r o z w ó j.

Na p ro b le m a ty k ę modelowania warunków w s p ó ł d z i a ł a n i a uk ład u r y n ­ kowego г o to c z e n ie m zwraca uwagę między in nymi S . M y n a r s k i . A u to r

ten p o s łu g u j e s i ę modelem równart w s p ó łz a le ż n y c h , tz n . obok równart c h a r a k t e r y z u j ą c y c h s t a n y elementów rynku u w z g lę d n ia j e d n o c z e ś n i e ló w n a n ia o p i s u j ą c e s t a n y o t o c z e n i a w p o s t a c i s

у = Ay * Bx + u ( 9 )

x = Cy + Qx ♦ v ( 1 0 )

gdz i e :

у - w e k to r r x l stanów elementów ry nkowych, x - w ektor mxl stanów elementów o t o c z e n i a , A - m a c ie r z rxm t r a n s f o r m a c j i w e w n ę t r z n e j, 0 - m a c ie rz rxm t r a n s f o r m a c j i w y j ś c i o w e j , 0 - m a c ie rz mxm t r a n s f o r m a c j i z e w n ę t r z n e j ,

u i v - w e k to ry o d p ow iedn io r x l o raz mxi s k ła d n ik ó w lo s o w y c h .

7 P o r . p r a c e : J . P o c i e c h a i i n . , Metody tak so nom iczn e w b a d a n ia c h s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n y c h , Warszawa 1980; E . N o w a k , Metody takso nom iczn e w k l a s y f i k o w a n i u o b ie k tó w s p o łe c z n o - g o s p o d a r - c z y c h , Warszawa 1990.

8 S . M y n a r s k i , C y b e r n e t y c z n e a s p e k t y a n a l i z y r y n k u , Warszawa 1976, s . 70-91.

Za tym autorem podajemy g r a f i c z n ą p r e z e n t a c j ę w s p ó ł d z i a ł a n i a ryn­ ku z o to c z e n ie m * 0 :

Tak w ięc s ta n y elementów z ew nę trz ny ch o d d z i a ł u j ą za p o ś r e d n i c ­ twem m a c ie r z y В na s ta n y elementów uk ład u rynkowego, będąc ze sobą sprzę żone o d w r o tn ie za p ośrednictwe m m a c ie rz y A i ja k o s t a n y w y j ­ śc io w e uk ład u rynkowego w p ły w ają poprzez m a c ie rz С na e le m e n ty o t o ­ c z e n i a , Ele m e n ty te są ró w nież sprzę żone ze sobą- o d w r o t n ie za po­ śre d n ic tw e m m a c ie r z y D ja k o s ta n y o s t a t e c z n e i w p ły w a ją ponownie na s t a n y uk ład u rynkowego przez m a c ie rz B. P r o c e s ten j e s t k o n t y ­ nuowany .

P r o c e s y rynkowe p o d le g a j ą r e g u l a c j i i s t e r o w a n iu ekonomicznemu poprzez prawa rynkowe i z b i o r y p aram etrów. S k u t e c z n o ś ć r e g u l a c j i procesów rynkowych j e s t u z a l e ż n io n a m. i n . od z b io r u i n f o r m a c j i o c h a r a k t e r z e normatywnym. Normatywy nazywa s i ę c z ę s t o normami r e g u ­ l a c j i a lb o w i e l k o ś c i a m i zad anym i11. R e g u l a c j a p o leg a na w y e l i m i n o ­ waniu o d c h y le ń p o w s t a ły c h na t l e n i e p r a w i d ł o w o ś c i p o w s t a j ą c y c h w p o s z c z e g ó ln y c h f a z a c h p ro c e su rynkowego. Każdy normatyw, f u n k c j o n u ­ j ą c y w s y s t e m ie rynkowym, ma zadaną f u n k c j ę c e l u , k t ó r e j r e a l i z a c j a j e s t u z a l e ż n io n a od s k u t e c z n o ś c i p rz e b ie g u procesów s t e r o w a n i a . " S t e r o w a n i e systemu sprowadza s i ę zawsze do o g r a n i c z e n i a l i c z b y j e ­ go s t o p n i swobody bądź z a k re s u z m ien ności je g o parametrów i zmien­ nych lu b n a j c z ę ś c i e j do obu t y c h czynników ró w n o c z e ś n ie . Prowadzi to do z m n i e js z e n ia s t o p n i a n i e o k r e ś l o n o ś c i zachowania s i ę system u,

12

co j e s t w i s t o c i e celem s t e r o w a n i a " . W tym c y t a c i e są z a w a rte

10 Ib id e m , s . 82.

11 P o r . J . W. G o ś c l r t s k i , R o la p la n o w a n ia w s t e r o w a n iu ekonomicznym, Warszawa 1987, s . 80.

12

N. E . K o r b i r t s k i , Podstawy s t e r o w a n ia w system ach ek onom ic znych, Warszawa 1972, s . 30.

podstawowe t r e ś c i w ią ż ą c e s i ę z p ro b le m a ty k ą s t e r o w a n i a w system ach e k o n o m ic z n y c h .

W d a le k o idącym u p r o s z c z e n iu p rz e d sta w iam y k o l e j n y schemat s y ­ stemu rynku l o k a l n e g o będącego przedmiotem s t e r o w a n i a ekonomicznego.

O z n a c z e n ia : Dt - z d o ln o ś ć r e a l i z a c j i popytu na t l e p r e f e r e n c j i dochodowych konsumentów ( o d b i o r c ó w ) ; R j - u k ła d r e g u l a c j i s u b s y s t e - mów rynków l o k a l n y c h z a w i e r a j ą c y w swoim z b i o r z e normy, normatywy, p a r a m e tr y s t e r o w a n i a ekonomicznymi mechanizmami rynkowym i, w tym ró w n ie ż in s t r u m e n t y f i s k a l n e , bankowo-kredytowe i in n e r e g u l a c j e prawne d o t y c z ą c e podmiotów d z i a ł a l n o ś c i h a n d lo w e j; R2 - u k ła d r e g u ­ l u j ą c y zasady ek ono m icz no- fina nsow e d z i a ł a l n o ś c i wytwórców i u s ł u ­ godawców o f e r u j ą c y c h podaż na rynku lo k a ln y m (m. i n . s to p y p o d a t k o ­ we, o p ro c e n t o w a n ia k r e d y t ó w , normy i normatywy d o p u s z c z a j ą c e m o ż l i ­ wość wprowadzenia towarów i u s łu g na p o s z c z e g ó ln e podsystem y rynków l o k a l n y c h ) .

W każdym z bloków teg o schematu k s z t a ł t o w a n e są p r o c e s y z a s i l e ­ n io w e , t r a n s f o r m a c j i , p o d z i a ł u , wymiany i kon s u m p c ji o raz r e g u l a ­ c j i , a k i e r u n k i s p r z ę ż e ń w y j a ś n i a j ą t y p o l o g i ę r e l a c j i w y s t ę p u j ą c y c h w p o s z c z e g ó ln y c h modułach teg o schematu.

P r z y t e j o k a z j i p rz e d sta w iam y ró w n ie ż z w i ą z k i p rz y c z y n o w o - s k u t ­ kowe między systemem rynków l o k a l n y c h a systemem budżetowym państwa i gmin. W p e ł n i bowiem r o z w i n i ę t y system rynków l o k a l n y c h s t a n o w ić b ę d z ie o dynamice t y c h związków, a p rz ed e w s z y s tk im o s k a l i docho­ dów b udże towych. Ważne j e s t tu z a g a d n ie n ie optym alnego s t e r o w a n i a p r z e b ie g ie m t y c h związków i t o w warunkach unormowanej p o l i t y k i f i s ­ k a l n e j i a n t y i n f l a c y j n e j p o l i t y k i k r e d y t o w a n i a " e l a s t y c z n e g o " , t z n . w g r a n i c y o p t y m a ln e j t o l e r a n c j i e k o n o m ic z n e j. O otychczasowa p r a k t y

-ka w y k a z a ła , Ze " s z t y w n e " k r e d y t o w a n ie i nadmierny f i s k a l i z m budże­ towy doprowadza do c a ł k o w i t e g o p r a w ie z an ik u m o tyw a cyjnych form d z i a ł a l n o ś c i podmiotów u c z e s t n i c z ą c y c h w p ro c e s a c h p r o d u k c y jn y c h , usługowych 1 ry nkowych. J e s t to jednak sprawa p o l i t y k i f in a n s o w e j państwa i tymi problemami n a l e ż a ł o b y 3 i ę z a j ą ć m o ż liw ie n a j s z y b ­ c i e j .

P o w r a c a j ą c do t y c h związków możemy to z i l u s t r o w a ć za pomocą n a ­ s t ę p u ją c e g o schematu ideowego: SYSTEM BUDŻETOWY PAŃSTWA

—zzzu

RDPG

Z J

SYS1ŁM UANKOWO- -KKEDYTOWY -SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOLĽCZNVCIi H

xzuzz:

- - Q iS B Ü

SYSTEM DZIAŁA L­ SYSTEM RYNKÓW LO­

NOŚCI PRODUKCYJ­ _{H KALNYCH}

N E J I USŁUGOWEJ

SYSTEM HUDZi TOW* GMIN 0UCHUÍ1Y WYDAÍK i i> t OZIE DŻINY D Z IA ­ ŁALNOŚCI GOSPO­ DARCZEJ ORGANÓW, PR ZEDSIĘ BIO RSTW , SAMORZĄDÓW I L H Y- T0R1ALNYCH

Z uk ład u p r z e b ie g u t y c h związków w y n ik a , że z t y t u ł u ro zwoju .ynków l o k a l n y c h s z c z e g ó ln e k o r z y ś c i p r z y p a d a ją dochodom b u d ż e to ­ wym. Ju ż nawet w ś w i e t l e obecnych r e g u l a c j i prawnych można zauwa­ ż y ć , że p rz yk ła d o w o dochody budżetowe gmin z t y t u ł u podatków i opłat lo k a l n y c h s ta n o w ią bardzo wydajne ź r ó d ł o z a s i l e ń . J e ż e l i do tego w s z y s t k ie g o do,damy u d z i a ł m ie n ia komunalnego w ro zwoju rynku l o k a l ­ nego, np. c z yn sz e ą t y t u ł u wynajmu l o k a l i ko m u n aln yc h , o p ł a t y t a r g o ­ wiskowe i t p . , to gminy m i e j s k i e są w k o r z y s t n i e j s z e j s y t u a c j i od gmin w i e j s k i c h . To je d n a k n i e oznacza " o b f i t o ś c i " i p e ł n e j w y d a jn o ­ ś c i t y c h ź r ó d e ł dochodowych. Wobec tego gminy muszą wykazać w ię ksze z a i n t e r e s o w a n i e p roce sam i a k t y w i z a c j i g o s p o d a r c z e j poprzez m. i n . s t w a r z a n i e okresow ych p r e f e r e n c j i d l a nowo p o w s t a j ą c y c h subsystemów rynków l o k a l n y c h , j a k t e ż w o d n i e s i e n i u do j u ż r o z w i j a j ą c y c h s i ę .

Na t l e o g ó ln yc h uwag d o t y c z ą c y c h t y p o l o g i i i o g ó ln y c h p o s t a c i a n a l i t y c z n y c h m o de li rynków (w tym ró w n ie ż l o k a l n y c h ) i s t n i e j e p y ­ t a n i e o z a s a d n i c z e j t r e á c i : czy j e s t sens budowy t a k i c h m o d e li i to w warunkach z a n i k a j ą c e j ju ż p r a w ie s t a t y s t y k i r e g i o n a l n e j oraz czy mogą one być u ż y t e c z n e d l a t e o r i i , a może nawet d l a p r a k t y k i gospo­ d a r c z e j władz l o k a l n y c h i podmiotów d z i a ł a l n o ś c i l o k a l n e j ? A u to rz y teg o o p ra c o w a n ia n i e u d z i e l ą Je d nak p e łn y c h o d p o w ie d z i, gdyż celem r e f e r a t u b y ł o wyeksponowanie proble m u, a n i e u z a s a d n i e n i e t e z y o po­ t r z e b i e zajmowania s i ę tym problemem badawczym.

Sk oro je d n a k nasza gospodarka p r z e k s z t a ł c a s i ę w system r y n k o ­ wy, to zdaniem autorów n a l e ż a ł o b y ró w n ie ż zajmować s i ę badaniem mi- k ro r y n k ó w , t j . rynków l o k a l n y c h . E f e k t y rozw oju t y c h rynków s t a n o ­ wią wypadkową w e k tora rozw oju g o s p o d a rk i r y n k o w e j. W zwią zku z tym n a j w a ż n i e j s z ą sprawą j e s t m. i n . budowa o p is o w y c h m o de li rynków l o ­ k a l n y c h . Można w tym c e l u adaptować d otyc h c za so w e u s t a l e n i a z z a ­ k r e s u ekono m etrycznych m o de li r y n k u 13. A u to rz y r e f e r a t u są świadomi

te g o , że d e z a g r e g a c j a makromodeli na system in ikro m o d e li j e s t p r z e d ­ s i ę w z i ę c i e m (pod względem m e to d y u z n o - in fo rm a c y jn y m ) złożonym , j e d ­ nak możliwym do w yko nan ia ró w n ież w o b r ę b i e n a s z e j d y s c y p l i n y nau-

14

kowej

P r a c e nad tak im modelowani era powinny p r z e b ie g a ć w n a s t ę p u j ą c y c h e t a p a c h i o d p o w ia d a ją c y c h im p r o c e d u r a c h !

- z d e f i n i o w a n i e zmiennych egzo- i e n d o g e n ic z n y c h o p i s u j ą c y c h p r o c e s y ry n k o w e 1'1;

- b ad a n ie związków k o r e l a c y j n y c h między z d e fin io w a n y m i zm ien­ nymi 1 ^ ; - e l i m i n a c j a zmiennych na p o d s t a w ie p r z y j ę t y c h w a r t o ś c i w s p ó ł­ czynników k o r e l a c j i ; - budowa p o s t a c i a n a l i t y c z n e j z b i o r u m o de li początkowo t e n d e n ­ c j i r o z w o jo w e j, a n a s t ę p n i e jed no- i w ie lo r ó w n a n io w e (p rz y cz y n o w o - - s k u t k o w e ) ;

15 P o r . W. W e 1 f e ( r e d . ) , Eko nom e trycz ne modele r y n k u , War­ szawa 1982, t . 1-3.

14 O k re ś lo n ą u ż y t e c z n o ś ć w ro z p o z n a n iu t e j p r o b l e m a t y k i może okazać p r . z b i ó r . T. W. 8 o ł t , K. K r a u z e , T. K u 1 a w с z u k, A g r e g a c j a m o de li e k o n o m e try c z n y ch , Warszawa 1985.

P o r . T. G r a b i ń s k i , S. W y d y m u 3, A. Z e l i a ś , Metody doboru zmiennych w modelach e k o n o m e try c z n y c h , Warszawa 1982.

16 H. S t e c z k o w s k i , A. Z e l i a ś , A n a l i z a w a r i a n c y j - na i k o w a r i a n c y j n a w . b a d a n ia c h ek ono m icznych, Warszawa 1982.

- r o z w ią z a n ie modolí 1 i c h w e r y f i k a c j a 17.

W n i n i e j s z y m opracowaniu o g r a n i c z y l i ś m y s i ę j e d y n i e do s y g n a l i ­ z a c j i problemu modelowania e k ono m etrycz neg o. Główny a k c e n t z o s t a ł poło żony na modele t e n d e n c j i rozwojowych i modele p rz y c z y n o w o - s k u t ­ kowe. Tymczasem znaczną u ż y te c z n o ś ć p rz y tym p ro b le m ie badawczym w ykazują modele o p t y m a l i z a c y j n e , modele o p a r t e na a n a l i z i e s i e c i o ­ w e j , modele p r z e s t r z e n n e o p a r t e na rachunku macierzowym i in n e o p i ­ sowe. Każdy z t e j grupy m ode li w o k r e ś lo n y c h proble mach badawczych może być podstawowy lu b pomocniczy i to w z a l e ż n o ś c i od s p e c y f i k i c e l u badawczego, d o s t ę p n o ś c i i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n y c h i i c h c i ą g ­ ł o ś c i i t p .

W wyniku wspólnych p rz em yśleń i na t l e p o ru s z o n e j p r o b le m a t y k i możemy sform ułow ać n a s t ę p u j ą c e w n io s k i końcowe:

1. Dotychczasowy rozwój programów komputerowych, p r o f e s j o n a l ­ nych i naukowych s ta n o w i i s t o t n e u ł a t w i e n i e d l a ro z w ią z y w a n ia p r o ­ blemów modelowania oraz symulowania s y t u a c j i i s t n i e j ą c y c h w po­ s z c z e g ó ln y c h subsystem ach rynku lo k a l n e g o . P r z y o d p o w ie d n ie j o r g a ­ n i z a c j i p ra c naukowo-dydaktycznych można te t r e ś c i p rzekazyw ać s t u ­ dentom w s z y s t k i c h kierunków s tu d ió w ekonomicznych. Je d nak nasze k a ­ t e d r y , z a k ła d y czy i n s t y t u t y n i e d ysp onują d o s ta te c z n ą li c z b ą s p r z ę ­ tu komputerowego i to s ta n o w i podstawowe u t r u d n i e n i e w r e a l i z a c j i i d e i wspomagania komputerowego w p r a c a c h naukowych i d y d a k t y c z n y c h .

2. K o l e j n ą b a r i e r ą j e s t brak n ie zb ę d n y c h in fo r m a c ji s t a t y s t y c z - n o - e w id e n c y jn y c h , k t ó r e mogłyby być p rz y d a tn e do k o n s t r u k c j i m odeli f u n k c jo n o w a n ia rynków l o k a l n y c h . W związku z tym dostrzegamy dwie m o ż l iw o ś c i r o z w ią z a n ia tego proble mu, t j . :

- d l a celów d y d a k ty c z n y c h tw o rz yć tzw. " s z t u c z n e " i n f o r m a c j e i d e n t y f i k u j ą c e z b i o r y zmiennych egzo- i e n d o g e n ic z n y c h , u m o ż l i w i a ­ j ą c e p r e z e n t a c j ę l o g i c z n y c h związków między tym i zmiennymi i s p o s o ­ bu i c h t r a n s f o r m a c j ą na " j ę z y k komputerowy" oraz n a l e ż y t ą i n t e r p r e ­ t a c j ę sensu ekonomicznego uzyskanych wyników o b l i c z e ń kom putero­ wych i

- d la celó w a p l i k a c y j n y c h i poznawczych n a l e ż a ł o b y n a w ią za ć w s p ó łp ra c ę z wojewódzkim i urzędami s t a t y s t y c z n y m i , izbami i u r z ę d a ­ mi skarbowymi oraz zarządami gmin i w ten sposób u z y s k iw a ć b i e ż ą c y m a t e r i a ł f a k t o g r a f i c z n y .

17 P o r . S . B a r t o s i e w i c z ( r e d . ) , E s t y m a c j a m odeli e konomic znych, Warszawa 1990.

3. N a le ż a ło b y rozważyć ró w n ie ż m o żliw ość o p ra c o w a n ia s k ryp tó w d l a na sz ych d y s c y p l i n u w z g l ę d n i a j ą c y c h z w ią z k i między p roce sam i i mechanizmami f u n k c jo n o w a n ia rynków l o k a l n y c h a m o ż liw o ś c ia m i i c h p r z e k s z t a ł c a n i a w p o s t a c i s f o r m a liz o w a n y c h m o d e li. A b s o lw e n c i n a ­ s z y c h u c z e l n i muszą p o s ia d a ć ró w n ie ż wiedzę p r a k t y c z n ą w z a k r e s i e modelowania procesów s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z y c h w u k ła d a c h m ik r o - , mezzo- i makroekonomicznym.

R y sz a rd B r o s z k i e w i c z , Z b ig n ie w P r z y b y ł a PHASES AND PROCEDURES OF MODELLING

THE SYSTEM OF LOCAL MARKETS

The a u t h o r s d e s c r i b e i n t h i s a r t i c l e the p hases and p r o c e d u r e s of m o d e llin g the system of l o c a l m a r k e t s , which i n v o l v e s a n e c e s s i t y of d e t e r m in in g f u n c t i o n a l and c o r r e l a t i o n a l i n t e r r e l a t i o n s h i p s between v a r i a b l e s b e lo n g i n g to a s e t of models d e s c r i b i n g the system of l o c a l m a r k e t s . the id e a u n d e r l y i n g the m o d e llin g of these m a rk e ts i s based on the assu m p tion t h a t m arket p r o c e s s e s s h o u ld be a n a ly z e d and p r e d i c t e d on a r e g i o n a l s c a l e i n c o n d i t i o n s of the market economy. What i s meant h e re i s not o n ly the d e s c r i p ­ t i o n of the s tre a m s o f goods and c a p i t a l but a l s o a n e c e s s i t y of b u i l d i n g the s o - c a l l e d "econo m ic s t e e r i n g m o d e ls " . The a r t i c l e p o i n t s a t the most im p o r t a n t r e s e a r c h proble ms c a l l i n g f o r c o n c e n ­ t r a t i o n of e f f o r t s on s p e c i a l i z e d academic c e n t r e s .