Ewa Rogowska-Cybulska
Słownictwo religijne w kaszubskim
kalendarzu
Język - Szkoła - Religia 1, 155-169
E w a R ogow ska-C ybulska U niw ersytet Gdański
SŁOWNICTWO RELIGIJNE W KASZUBSKIM
ELEMENTARZU
1. W ystępow anie w yrazów i w yrażeń zw iązanych z w iarą (odzw ier ciedlających bezpośredni stosunek człow ieka do Boga) i religią (odzw ier ciedlających zinstytucjonalizow any stosunek człow ieka do B oga)1 w p o l skich elem e n ta rza ch podleg ało w ciągu w iek ó w isto tn y m zm ianom , k tó ry ch ostateczn y m efek tem je s t całk o w ity b ra k tego ty p u lek sy k i w elem entarzach w spółczesnych2. N a tym tle „pierw szy elem entarz do nauki języ k a kaszubskiego”3 - w ydane w 2000 roku K aszëbsczé abeca
dło. Twój p ierszi elem entarz W itolda Bobrow skiego i K atarzyny K w iat
k o w sk iej4 - w yróżnia się stosun k ow o w y so k ą frekw encją słow nictw a religijnego. Z tego pow odu leksyka dotycząca w iary i religii oraz jej funk cja w tym podręczniku zasługują na dokładniejszą analizę, podobnie ja k inne aspekty zw iązane z treścią tego elem entarza, które ju ż w cześniej w zb u d ziły duże zaintereso w an ie bad aczy zajm u jący ch się kaszubsz- czyzną5 lub językam i m niejszości narodow ych i etnicznych6.
1 A. Markowski, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczyzny, Wrocław 1992, t. I, s. 117.
2 W ogóle nie wymienia takich nazw H. Borowiec w książce Słownictwo elementarzy
a możliwości umysłowe dziecka (Lublin 1996), analizująca leksykę w Elementarzu
M. Falskiego, w Literach E. i F. Przyłubskich i w książce Nauczę się czytać M. Matery. 3 J. Treder, Kaszëbsczé abecadło. Twój pierszi elementórz, [w:] Język kaszubski. Po
radnik encyklopedyczny, pod red. J. Tredera, s. 99.
4 W. Bôbrowsczi i K. Kwiatkowskô, Kaszëbsczé abecadło. Twój pierszi elementórz, Gdańsk 2000.
5 J. Treder, rec. Witołd Bobrowsczi, Katarzëna Kwiatkowska, Kaszëbsczé abecadło.
Twój pierszi elementórz, Gdańsk 2000, „Rocznik Gdański”, r. 60, z. 2, Gdańsk 2000,
s. 174-178; J. Kęcińska, Elementarz kaszubski-jego rola kulturowa i dydaktyczna, „Acta Cassubiana”, t. IV, Gdańsk-Wejherowo 2002, s. 339-346.
6 E. Rzetelska-Feleszko, Rola nazw własnych dla samoidentyfikacji mniejszości na
A naliza słow nictw a religijnego w ym aga jed n ak uw zględnienia spe cyficznej budow y kaszubskiego elem entarza, kom pozycja tego podręcz nika je st bow iem dość skom plikow ana, choć bardzo przem yślana i k on sek w e n tn ie z realizo w a n a. P o m ię d z y n ie ty p o w y m i d la e lem e n ta rzy elem entam i obudow y - z jednej strony m ottem (fragm ent w iersza N a j
z é w A leksandra Labudy) i w stępem (pt. D obri dzeń wszetczim , s. 4-6),
a z drugiej bibliografią ( Wëzëskonô pism ienizna, s. 162) i spisem treści
(Spisenk zam kłosce, s. 163) - znajdują się 43 num erow ane, zazwyczaj
czterostronicow e (w ośm iu w ypadkach dw ustronicow e) części, które Je rzy T reder nazyw a jednostkam i m etodycznym i7. W skład każdej takiej jednostki w chodzą m niejsze cząstki funkcjonalne, m ające stałe m iejsce na stronie i pow tarzające się w obrębie tej jednostki dw a razy. N a stronie parzystej są to: 1) tytuł główny, 2) duża ilustracja albo kilka m niejszych (m.in. w formie historyjki obrazkow ej, np. na s. 8; dw u obrazków skon- trastow anych tem atycznie, np. na s. 12; kilku obrazków przedstaw iają cych kohiponim y, np. na s. 14), często z podpisem (niekiedy w formie dłuższego tekstu, np. s. 58), 3) do jed nostki 21. - pow iększona drukow a na m ała i duża litera kaszubskiego alfabetu lub dwie takie litery (np. o O i o O na s. 8) w yeksponow ane n a niebieskim tle, 4) do jednostki 21. - lista w ybranych w yrazów zaw ierających tę literę, a od jedn ostk i 22. - słow niczek tem atyczny; zaś na stronie nieparzystej: 1) tekst narracyjny (czytanka) autorstw a tw órców elem entarza, opatrzona w łasnym tytułem, 2) utw ór w ierszowany, też z w łasnym tytułem, um ieszczony na żółtym polu, 3) m etodyczny tekst sterujący (zadania dla uczniów ), uw zględnia ją c y treść czytanki i utw oru w ierszow anego, 4) słow niczek obrazkow y
lub synonim iczny (np. na s. 17: h ô k / k o s z / bùlw a = kartofla, felka, tufla / p ù lka = ùpieklô bùlw a (z bùlewinq) / knaga = starô krow a / fù l = skopicą,
bolësti)8, ponadto 5) nuty piosenki, gdy tekst literacki je s t jej słow am i
regionalne, pod red. E. Wrocławskiej i J. Zieniukowej, Warszawa 2003, s. 49-59, zwł.
54-56; J. Tambor, Kilka uwag o edukacji regionalnej. Na przykładzie Śląska i Kaszub, [w:] Śląskie studia lingwistyczne, pod red. K. Kleszczowej i J. Sobczykowej, Katowice 2003, s. 288-294, zwł. 292-293; tejże, Elementarna wiedza o elementarzach (elemen
tarz a konstruowanie świadomości etnicznej), [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. II. Tekst a gatunek, pod red. D. Ostaszewskiej, Katowice 2004, s. 258-269.
7 J. Treder, Kaszebscze abecadło..., s. 99. 8 Tamże, s. 99-100.
(w czternastu w ypadkach). P oza tym n a barw nym pionow ym m arginesie zarów no stron parzystych, ja k i nieparzystych um ieszczono przysłow ie, zazwyczaj kalendarzow e (najczęściej z datą, do której się ono odnosi). Poszczególne cząstki funkcjonalne koncentrują się w okół nadrzędnej dla całej jednostki m etodycznej tem atyki, przy czym „tem aty jednostek m e todycznych (np. szkoła, żniwa, porządek, w ykopki itd.) i treść tekstów dostosow ane zostały: a) do kalendarza, pory roku i jednocześnie okresu szkolnego; b) do lokalnych realiów kulturowo-cywilizacyjnych, c) do m oż liw ości percepcyjnych dziecka”9.
We w szystkich tych cząstkach - częściej lub rzadziej - pojaw iają się w yrazy należące do słow nictw a religijnego, zarów no nom ina appellati va, ja k i nom ina propria. W każdym z tych gatunków w yrazy te m ają inną w artość sym boliczną i z n iejednakow ą w y razistością m ó w ią o obrazie Kaszub i kaszubszczyzny w pisanym w tekst elem entarza. W stosunku do niektórych tekstów autorzy elem entarza są tylko decydentam i, którzy dokonali ich w yboru, na ogół ze w zględów tem atycznych (niekiedy m oże naw et w brew oferow anem u przez nie zestaw ow i słów, np. w w ypadku utw orów w ierszow anych um ieszczonych na żółtym polu), w stosunku do innych - są autoram i w pełnym tego słow a znaczeniu. Inaczej zatem n a leży rozpatryw ać udział słow nictw a religijnego w dw u grupach tekstów: 1) w tekstach napisanych przez autorów elementarza: czytankach odau torskich (C), pytaniach i poleceniach (P), słow niczkach tem atycznych (S), w yrazach w prow adzających litery kaszubskiego alfabetu (L) i podpisach pod obrazkam i w słow niczku obrazkow ym (O), 2) w tekstach w ybranych przez autorów elementarza: w ierszach (W ) i przysłow iach (Prz). W n i niejszym opracow aniu dokonam analizy typów i funkcji słow nictw a reli gijnego w pierw szej z tych dw u grup tekstów.
2. Słow niczek nazw zw iązanych z w iarą i relig ią w tekstach w łasnych autorów K aszëbsczégo abecadła je s t stosunkow o bogaty.
2.1.1. Ze w zględu na najw ażniejszy w yraz w tej grupie: słowo Bóg, om ów ienie leksyki religijnej w ystępującej w tekstach odautorskich k a szubskiego elem entarza rozpocznę od nazw w łasnych (26 leksem ów).
9 J. Treder, rec. Witołd Bobrowsczi, Katarzëna Kwiatkowskó, Kaszëbsczé abecadło...,
W kaszubskim elem entarzu znalazły się trzy grupy nazw w łasnych zw iązanych z w iarą (6 leksem ów, 13 użyć):
1) teonim y (nazwy Boga): B ó g (5 r.: C, s. 69, 3 r.; 142; 149), J e zë sk (1 r.: C, s. 62), Christus (2 r.: C, s. 115, 2 r.);
2) nazw a M atki Bożej: Boża M atka (2 r.: C, s. 133, 2 r.);
3) nazw y świętych: swiätö Barbara (2 r.: C, s. 57, 2 r.), sw iäti Ja n (1 r.: C, s. 157);
oraz trzy grupy nazw zw iązanych z religią (20 leksemów, 29 użyć): 4) heortonim y (nazw y św iąt)10: Zôdëszny D zeń (1 r.: C, s. 41), (na)
K atarzënë (1 r.: C, s. 53), (na) sw iätego A ndrzeja (1 r.: C, s. 53), wilejó G o d ó w (1 r.: C, s. 69) i przym iotnik wiliowi (1 r.: P, s. 69: wiliowó jó d a ), G odë (6 r.: C, s. 61; 65; 69; L, s. 56; P, s. 65, 2 r.) i przym iotnik go dow i
(2 r.: C, s. 65 i 67: żëczbë), P alm ow ó N iedzela (1 r.: C, s. 111), Wióldżi
Tidzeń (1 r.: C, s. 113), Wioldżi P ią tk (1 r.: C, s. 5), Wiólgó Sobota (1 r.: C,
s. 111), Ja strë (2 r.: C, s. 107; 111) i przym iotnik ja stro w ë (4 r.: C, s. 111:
P o n ie d zó łk , zw ëczi; s. 115: P o n ied zó łk; O, s. 115: jó d a ) , J a s tr o w i Poniedzółk (2 r.: C, s. 111, 115), wilëja sw^i^tégo Jan a (1 r.: C, s. 157);
5) nazw y zabytków, czyli należące do nazew nictw a m iejskiego nazw y tzw. punktów: koscotë: Sw. M ariji, Sw. Brigittë, Sw. K atarzënë (3 r.: C,
s. 102), wieża M ariaccziégo Koscoła (1 r.: C, s. 103);
6) ideonim (tytuł książki religijnej): „ M ó łika tech izm ” (1 r.: C, s. 121). Z w raca uw agę, że - m im o stosunkowo dużego, zw łaszcza ja k na ele m entarz, urozm aicenia typologicznego w zakresie obu grup - nazw y w ła sne zw iązane z relig ią są znacznie liczniejsze (20 leksem ów ) od nazw w łasnych zw iązanych z w iarą (6 leksem ów ), głów nie ze w zględu na licz b ę heortonim ów (15 leksem ów).
2.1.2. Jeśli chodzi o zaprezentow any w elem entarzu słow nik nazw pospolitych zw iązanych z w iarą (19 leksem ów, 48 użyć), składają się na niego:
1) nazw y czynności i stanów Boga: zm a r tw ë c h w stó c (1 r.: C, s. 115),
w ëbaw ic (1 r.: C, s. 4, 5), łaska (1 r.: C, s. 69), j a k j e w g w ió zd ach zapi- séiné(1 r.: C, s. 5);
10 E. Breza, Pojęcie heortonimii i jej przedmiot badawczy, [w:] tegoż, Florilegium
2) nazw y czynności i stanów człow ieka w yrażających jego stosunek wobec Boga: uwierzëc (1 r.: C, s. 5), m iec wiarâ (1 r.: C, s. 5), grzéch (2 r.: C, s. 131; 159);
3) nazw y osób i ich cech określanych ze w zględu n a stosunek do w ia ry: sw iâ ti (1 r.: L, s. 24), pa tró n ka (1 r.: C, s. 57; o świętej B arbarze:
nasza opiekùnkâ), p o gańsczi (2 r.: C, s. 157: zwëk, czasë);
4) nazw y transcendentnej istoty człowieka: d ë sza (3 r.: C, s. 21; s. 141, 2 r.);
5) nazw y istot ponadludzkich (głównie złego ducha): d w b eł (6 r.: s. 141, 6 r.) i przym iotnik d iô b elsczi(8 r.: C, s. 21: kam; s. 141, 4 r.: zelësko, zelé,
rola 2 r.), p ù rtk (8 r.: C, s. 21, 3 r.; s. 141; P, s. 21, 2 r.; P, s. 141, 2 r.)
i przym iotnik p ù rtk o w y (1 r.: C, s. 63: larw a), b ié s (1 r.: C, s. 141), ukôzka (6 r.: C, s. 4, 3 r.; s. 5, 2 r.; s. 75);
6) nazw y m iejsc transcendentnych: p iekło (1 r.: C, s . 141) i przym iot nik p iecze ln y (2 r.: C, s. 21, 2 r.: mâczi, podzem ié).
Z religią w iążą się w kaszubskim elem entarzu następujące określenia apelatywne (40 leksem ów, 74 użycia):
1) nazw y religijnych czynności wiernych: spó w iéd z (1 r.: S, s. 144), im iesłów sw iâ c o n y (1 r.: O, s. 115: ja stro w ô jô d a ), m a je w é (2 r.: C, s. 133; S, s. 132) // m a jo w é (2 r.: S, s. 132; P, s. 133), pielgrzim ka (1 r.: S, s. 144),
procesëjô (1 r.: S, s. 144), o d p ù st(5 r.: C, s. 19; 61; 133; 144; 145) i przy
m iotnik odpùstow y (1 r.: C, s. 144: kram ë), kolâda (2 r.: P, s. 67; 69),
A lleluja! A lleluja! A lleluja! (3 r.: C, s. 69);
2) nazw y ludzi zw iązanych ze spraw ow aniem kultu religijnego: a) osób duchow nych: ksy d z (1 r.: L, s. 22), kartëzón (1 r.: C, s. 158), zôkonnice (1 r.: C, s. 117), p a s to r (1 r.: C, s. 121); b) osób świeckich: kom panija (3 r.: C, s. 145, 2 r.; S, s. 144), m arszôfà (1 r.: S, s. 144), obraznik (1 r.: S, s. 144), odpùstow nik = p ielg rzim (1 r.: S, s. 144);
3) nazw y budynków religijnych: koscoł (11 r.: C, s. 102; 103; 113; 123; 125; 133; 142, 3 r.; 158; S, s. 123) i przym iotnik ko sc e ln y (1 r.: s. 117:
ornatë), koscółk (3 r.: C, s. 11; 133, 2 r.), katédra (1 r.: C, s. 43), klôsztor
(3 r.: s. 117; 157; 158), cerkw io = koscół (1 r.: S, s. 123), kapela = kaplëca (1 r.: S, s. 144), kaplëczka (2 r.: C i P, s. 133), kalw arëjô (2 r.: C, s. 142;
143) // K alw arèja (1 r.: C, s. 145);
4) nazw y przedm iotów zw iązanych z kultem religijnym , głów nie sta now iących w yposażenie kościoła: w ôhôrz (1 r.: S, s. 144), figùra (2 r.: C, s. 133: B o żi M atczi; P, s. 133: cëdow nô), o b rô z (2 r.: S, s. 144; 145:
z Olëwë), feretrón (1 r.: S, s. 144), zw ón (1 r.: C, s. 133), zw ónczi (1 r.: C, s. 113), klëkotczi (2 r.: C, s. 4; 113), klaprë (3 r.: C, s. 111, 2 r.; s. 113),
stanica = chorągw ió (1 r.: S, s. 144), szopka (1 r.: P, s. 67), o r n a t(1 r.: C,
s. 117).
Do pogranicza zjaw isk kultow ych i kulturow ych, czyli pogranicza re ligii i obyczajów (9 leksemów, 18 użyć), odnoszą się:
1) nazw y czasu przeznaczonego n a kult religijny: s w ia to (2 r.: C, s. 41; 61), sw iata (2 r.: C, s. 111; 113) i przym iotniki sw iateczny (1 r.: C, s. 61:
je stk o ) i sw iatny (2 r.: s. 69: ùstôw; P, s. 67: kôrta), sw ia con é (2 r.: C,
s. 111; 113);
2) nazw y zw iązane z grzebaniem zm arłych: irniarłi (1 r.: C, s. 41),
sm a tö rz(1 r.: C, s. 137), z a r k (1 r.: C, s. 158), g r o b ë (5 r.: C, s. 23; 41, 3 r.;
P, s. 41), modżiła (1 r.: C, s. 41).
W iększość w yrazów należących do słow nictw a religijnego nazyw a zjaw iska zw iązane z katolicyzm em lub ogólnie z chrześcijaństwem , ale pojaw ia się w elem entarzu w kontekście obrzędów katolickich. W yzna nia ew angelickiego dotyczą dwa leksem y: w yraz pospolity p a s to r (1 r.: C, s. 121) i nazw a w łasna ,,M ółi k a té c h iz m ” (1 r.: C, s. 121).
2.2. W K a szëbsczim abecad le m ożna znaleźć rów n ież słow nictw o odnoszące się do religii innych niż chrześcijańska, charakterystyczne je d nak, że są to w yłącznie w yrazy zw iązane z szeroko rozum ianym pogań stw em (por. przym iotnik pogańsczi - C, s. 157: zwëk, czasë): antycznym , germ ańskim i słow iańsko-kaszubskim . Z nazw w łasnych (21 leksemów, 25 użyć) należą do tej grupy:
1) nazw y istot ponadludzkich: N eptun (4 r.: C, s.102, 2 r.; 103; 105),
G o sk(2 r.: C, s. 105; S, 140), n a jid ëc h ë:M aniewid, Podlodownik, Borow ô Cotka, Lelek, Grzenia, Pólnica, Chochołk, Nëja, Kùka, M ëtk, Omańc, Czernik, Borów c, M ùm ôcz, Pùrtk, Nëczk, Żenik, Sm atk (1 r.: S, s. 140);
2) nazw a zabytku (fontanny): K rë szto f (1 r.: C, s. 102); zaś z nazw pospolitych (5 leksemów, 6 użyć):
1) nazw y istot ponadludzkich: bóżk (1 r.: C, s. 105), krosniata (1 r.: C, s. 107), dëchë (2 r.: S, s. 140; C, s. 158);
2) nazw y m iejsc kultu: kontina (1 r.: S, s. 86), sw iatö gó ra (1 r.: C, s. 121).
Ponadto pogranicze zjaw isk kultow ych i kulturow ych (5 leksem ów, 6 użyć) reprezentują:
1) nazw y pogańskich praktyk kultow ych: czarow nictw o(1 r.: C, s. 57),
sobótka (2 r.: C, s. 157; 159) i przym iotnik sobotkow y (1 r.: C, s. 157: ogniszcza);
2) nazw y zw iązane z grzebaniem zmarłych: ùrna (1 r.: C, s. 15) i krädzi (1 r.: C, s. 137).
N azw y w łasne i pospolite istot ponadludzkich odnoszą się do wiary, cztery pozostałe grupy nazw - do religii.
2.3. Już pobieżne przy jrzen ie się zbiorow i n azw odnoszący ch się w K aszëbsczim abecadle do w iary i religii skłania do pew nych w niosków ogólnych.
Po pierw sze, zw raca uw agę bogactw o słow nictw a religijnego (45 lek- sem ów odnoszących się do w iary chrześcijańskiej i 26 leksem ów odno szących się do w ierzeń pogańskich, ponadto - odpow iednio - 9 i 5 lekse m ów nazyw ających zjaw iska z pogranicza kultu i kultury). Jest to przy tym zasób nazw z pew nością - zw łaszcza w w arstw ie onom astycznej - zbyt obfity ja k na m ożliw ości poznaw cze przeciętnego siedm iolatka, któ ry n a tym etapie rozw ojow ym skupia uw agę na sobie i swoim najbliż szym otoczeniu.
Jednak w yrazy reprezentujące pola sem antyczne w iary i religii pełnią na kartach kaszubskiego elem entarza nie tylko funkcje poznaw cze, lecz rów nież funkcje ideowe. B ogactw o słow nictw a i jeg o urozm aicenie se m antyczne m a niew ątpliw ie świadczyć o bogactw ie kultury prezentow a nej n a kartach elementarza. Staranny dobór w yrazów zw iązanych z w iarą i relig ią służy kreow aniu określonego obrazu K aszub i K aszubów : p o przez odniesienie słow nictw a religijnego do pięciu w yznań (w iary chrze ścijańskiej katolickiej i ewangelickiej oraz w ierzeń pogańskich rzym skich, gockich i kaszubskich) - obrazu w ielokulturow ości ziem i kaszubskiej (choć zm iennej w czasie, nie w przestrzeni); poprzez przypom nienie kon- tyny n a R ugii - obrazu daw nych K aszub jak o terytorium geograficznie bardzo rozległego, znacznie przew yższającego w spółczesny obszar za m ieszkany przez K aszubów ; poprzez naw iązanie do w iary daw nych K a szub ów i G otów , a tak że n ien azw an eg o lu d u żyjąceg o p rz ed trzem a tysiącam i lat na obecnych K aszubach (w ytw órcy urn) - obrazu kaszub skiej tradycji kulturow ej jak o sięgającej korzeniam i zam ierzchłej staro żytności; poprzez utożsam ienie N eptuna, K rësztofa i G ôska - obrazu k u ltu ry kaszubskiej ja k o ku ltu ry uniw ersalnej i rów nopraw nej w ie l
kim kulturom europejskim ; a poprzez w ym ienienie piętnastu nazw na-
j ic h d^^^h^ów - obrazu bogactw a i odrębności w iary pogańskich K aszu
bów. D zięki posłużeniu się słow nictw em zw iązanym z w iarą i relig ią na kartach K aszëbsczégo abecadła kaszubska kultura ja w i się zatem jego czytelnikom jak o kultura rozległa w czasie i przestrzeni, a przy tym cał kow icie odrębna, ale zarazem zróżnicow ana i uniw ersalna. Tezę o prze w adze w pływ u na użycie słow nictw a religijnego aspektu ogólnokultu- row ego nad aspektem ściśle religijnym potw ierdza przew aga ilościow a - zarówno w zakresie pól tem atycznych, ja k i w yrazów oraz ich użyć - nazw odnoszących się do religii nad nazw am i odnoszącym i się do w iary11.
Po drugie, charakterystyka język ow a leksyki religijnej, czyli słow nic tw a w znacznym stopniu abstrakcyjnego, odnoszącego się do zjaw isk życia
duchow ego, ponadto obfitującego w w yrazy nazyw ające realia obcych kultur, św iadczy o budow aniu przez autorów K aszëbsczego abecadła na kartach tego podręcznika nie tylko prestiżu kaszubskiej kultury, ale rów nież prestiżu języka kaszubskiego jak o języ k a o rozwiniętej poliw alen- cji12. U bóstw o leksyki abstrakcyjnej to przecież jed n a z cech, za pom ocą której przeciw staw ia się języ k o m literackim gw ary i dialekty. W artość stylistyczna w yrazów religijnych w kaszubskim elem entarzu w skazuje ponadto na znaczącą przew agę elem entów języ k a literackiego w w ersji wspólnoodm ianow ej (nieekspresyw nej, niespecjalistycznej,
nieerudycyj-11 Wiele o funkcji ideowej słownictwa religijnego mówi również nasycenie tymi wy razami poszczególnych gatunków tekstów własnych autorów elementarza. Najwięcej wyrazów zawierają - skądinąd najdłuższe - teksty narracyjne (czytanki), przy czym roz kład tego słownictwa jest w nich w miarę równomierny. W odróżnieniu od czytanek słow niczki tematyczne - ze względu na swą specyfikę - grupują wyrazy religijne tylko w dwu jednostkach, związanych z najimi dëchamii odpustem, a w pozostałych jednostkach słow nictwo to niemal nie występuje. Znacząca jest również tylko wyjątkowa obecność tego słownictwa (dwa użycia) na listach słów zawierających określoną literę kaszubskiego al fabetu. Niezbyt często leksyka religijna pojawia się również w zadaniach dla uczniów, ale warto zwrócić uwagę, że nie tylko powtarzają one nazwy użyte w którymś z tekstów za sadniczych, tj. w czytance lub w wierszu, ale wprowadzają kilka nowych wyrazów, służąc uzupełnieniu zasobu wyrazów występujących w czytance, np. koläda (P, s. 67, 69) i szop
ka (P, s. 67).
12 J. Zieniukowa, Pojęcie aksjologiczne „prestiż" a społeczna sytuacja języków mniej
używanych - casus łużycczyzny i kaszubszczyzny, [w:] Języki mniejszości i języki regio nalne, pod red. E. Wrocławskiej i J. Zieniukowej, Warszawa 2003, s. 79-100.
n ej)13, a w ięc brak tu nie tylko typow ych reprezentantów odm iany p o tocznej, lecz rów nież ludowej (naw et spośród nazw najich d^^^h^ó^w w ięk szość została przejęta do elem entarza z kaszubskiej literatury, np. Bo-
row ô Cotka, Czernik, Smatk). N astąpiło tu zatem zarazem podniesienie
ludow ości do w artości etnicznych.
3. Interesujących inform acji dostarczają rów nież dane o okoliczno ściach użycia słow nictw a religijnego w tekstach autorów elem entarza. N a w e t b e z s z c z e g ó ło w y c h a n a liz z w ra c a u w a g ę , że n ie w ie le j e s t w K aszubskim abecadle jeg o użyć bezpośrednio zw iązanych z w iarą i re ligią.
3.1. Tylko pośrednio z w iarą i religią łączą się nazw y religijne w ystę pujące „w funkcji »przedm iotu pom ocniczego« w m etaforze”, co w ogó le nie w iąże się „z ich przedm iotow ym , różnym co do stopnia złożoności i sam odzielności, osadzeniem w świecie przedstaw ionym ”14 elem entarza. Dzieje się tak w w ypadku w yrazów o pierw otnym znaczeniu religijnym użytych przenośnie: w ëbaw isz zapadłi zó m k (słow a królew iónki skiero w ane do R em uska, s. 4), razem w ëbaw im ë zapadłi zó m k (słow a R em uska do czytelników , s. 5), uw ierzą w j i [tj. Strachu] m o c (s. 5), Ja c h a c do
Chonic, a n ieza zd rzëc do Brusów, to bélbëgrzéch (s. 131), I chwała B o g ù !
‘to dobrze’ (s. 149). D otyczy to także słów stanow iących składniki mniej lub bardziej sfrazeologizow anych porów nań: je g o [tj. Strachu] szato-
piérzow é le c ë d h biją o sebie j a k klekotczi w e Wióldżi P ią tk (s. 4 -5 ), tam
[tj. w supermarketach] j e wiele czekawego, j a k na ja c z im odpusce (s. 19),
j a k j e w gw iôzdach zapisórn (s. 5). Przenośnie i porów nania pozw alają
sięgać po słow nictw o religijne bez sięgania po tem atykę religijną. N ieco inne konsekw encje w yw ołuje przeniesienie na inne obiekty nazw własnych. Taka sytuacja w ystąpiła w w ypadku w yrazu Gosk, który po ja w ił się w elem entarzu nie tylko w pierw otnej funkcji nazw y pogańskiego bożka m orza, lecz rów nież w tórnie w funkcji nazw y okrętu w ojennego, czyli chrem atonim u: w ôrny okrat M S „ G o s k ” (s. 105), w naw iązaniu do
13 A. Markowski, Leksyka wspólna..., dz. cyt., s. 20.
14 A. Stoff, Problematyka teoretyczna funkcjonowania motywów roślinnych w utwo
rach literackich, [w:] Literacka symbolika roślin, praca zbiorowa pod red. A. Martuszew-
starej europejskiej konw encji nazew niczej obowiązującej w obrębie nazw statków (por. polskie nazw y „Posejdon”, „N eptunia”, „W odnica”, „Pan n a W odna”) 15. N ow e zastosow anie nazw y Gosk kreuje obraz now ocze snej cyw ilizacji kaszubskiej sięgającej do korzeni w łasnych i europej skich, ponadto um ożliw ia - dzięki uczynieniu tego w yrazu treścią napisu na burcie statku (por. obrazek na s. 104)16 - ukazanie języ k a kaszubskie go ja k o ję z y k a o pełnej poliw alencji, używ anego w m iędzynarodow ej przestrzeni publicznej.
3.2. In n ą funkcję pełni słow nictw o religijne w ystępujące w e fraze- m ach, będących jednostkam i frazeologicznym i w yodrębnionym i z p un ku w idzenia nadaw cy17, tzn. w tekstach kliszow anych odtw arzanych przez nadaw cę z pamięci.
Tylko w takich tekstach - stanow iących fragm enty ludow ych tekstów obrzędow ych - pojaw iają się w elem entarzu nazw y B ó g oraz Chrystus i Jezus. O brazek przedstaw iający w śród p ó sta cëji z g w iô zd czi dziecko przebrane za kom iniarza opatrzony został podpisem : Jezësk n arodzony /
N iech m d z e poch w ô lo n y (s. 62), w czasie kaszubskiej gw iazdki dziecięcy
aktor grający Szandarâ skłódó żeczbe: B ó g zapłac w iele razy, waspanie, / za m iłe w checzach w a jip o w ita n ié! (...) Wama i dzecóm, Boże, dôj zdro-
wié, o łaskach niech s â wszeden dowié. N iech całe te checze B ó g w sw o ji m ô p ie c z ë (s. 69), a podczas degow anw jałów cow im a dëgôw kam i chłopcy
w ołają: P rzëszlë m ë tu n a dëgùsë. / Z a sp iew a c chcem ë o Christuse. /
0 Christusu, co zm a rtw ë c h wstôl. / A lleluja! A lleluja! A llelu ja ! (s. 115).
B óg obecny je s t w tym podręczniku tylko w cytatach, a w ięc na cudzą, 1 to podw ójnie cudzą odpow iedzialność, gdyż bohaterow ie elem entarza też tylko odtw arzają cudzy tekst. Ze w zględu na rodzaj cytow anych tek stów słow nictw o religijne służy eksponow aniu nie w artości religijnych, 15 H. Górnowicz, Onomastyka statków, [w:] tegoż, Wstęp do onomastyki, Gdańsk 1988, s. 97, 102.
16 Ilustracja ta przedstawia duży statek pasażerski, na którego burcie widnieje napis
Gósk, co sugeruje nie tylko status kaszubszczyzny jako języka państwowego, lecz rów
nież istnienie rozwiniętej gospodarki kaszubskiej. Podobną funkcję pełni napis „Norda” na obrazku ukazującym redakcję pisma (s. 100) oraz napisy apelatywne na innych ilustra cjach: riz, mléko, krëpë na opakowaniach produktów spożywczych (s. 96) i szkoła na budynku szkolnym (s. 6, 160).
17 W. Chlebda, Frazematyka, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lub lin 2001, s. 335-342.
lecz etnograficznych (ukazanie specyficznie k aszubskich obyczajów ), a w konsekw encji etnicznych. Dlatego sym ptom atyczne jest, że fragm enty tekstów tow arzyszących starym obyczajom w łożyli autorzy podręcznika w yłącznie w usta dzieci, dow odząc żyw otności kaszubskich tradycji i czy niąc w łaśnie najm łodsze pokolenie gw arantem ich przetrw ania. T ę sam ą funkcję pełni fragm ent obrzędu scynaniókani, zaw ierający słowo grzéch: (...) knópi krzikają: - Jidzem ë z kanią! (...) N iech g rzéch ë sw oje na sobie
czëje! (s. 159). Znajom ość formuł obrzędow ych zaw ierających słow nic
tw o religijne je s t w elem entarzu w arunkiem czynnego, a w ięc pełnego uczestnictw a w kulturze.
B ierne uczestnictw o w kulturze kaszubskiej, sprow adzające się do w iedzy o tej kulturze, utrw ala natom iast inny gatunek tekstów kliszow a nych cytow anych w elem entarzu - przysłow ie. W elem entarzow ych czy- tankach zacytow ano dwa przysłow ia z im ionam i świętych. R az w prow a dzono je do tekstu narracyjnego za spraw ą bohatera dziecięcego: „To gwës stądka sa gôdô: N a sw iätégö Andrzeja dzew ùsom z wróżenió nódze-
j a - nadczidô M onika” (s. 53), raz za spraw ą osoby dorosłej, jak o reakcję
n a zauw ażenie przez dzieci w kutrze obrazka świętej Barbary: „To je sw iatô B arbara, nasza ôpiekùnka - gôdô ù ja Féliks - B arbara sw iätö
ö w b ó k a c h p am iä ta - pów rndają ù nas” (s. 57). Podw ójny cytat (ùja F e
liks pow tarza pow szechną m ądrość ludową) je s t kolejnym sygnałem u n i kania przez autorów bezpośrednich naw iązań do kw estii religijnych, w pro w adzając poczucie pew nego dystansu w obec religii, zaś w ystąpienie tych przysłów w w ypow iedziach dzieci lub kierow anych do dzieci je s t kolej nym dowodem istnienia w świecie elem entarza m iędzypokoleniowej trans m isji treści kultury kaszubskiej.
N atom iast tekst życzeń świątecznych: W ieso^ch ë zdrow ëch Godów,
^z^^z^^^t^^^w^g^ö N ow égo R okù sélaje fa m i^ jó Wentów (s. 65) w spółbuduje
obraz języ k a kaszubskiego jak o języ k a o pełnej poliw alencji, życzenia „pocztów kow e” należą bow iem do gatunków typow ych dla w spółcze snej kultury m asowej i do form kom unikacji typow ych dla nowoczesnej cyw ilizacji.
3.3. R ów nież w iększość pozostałych w yrazów odnoszących się do w iary i religii uczestniczy w budow aniu postulow anych w artości pozare- ligijnych, etnicznych: krajoznaw czych, społecznych, języ kow y ch i histo rycznych.
3.3.1. O w yborze w ielu w yrazów z kręgu religijnego zadecydow ały w kaszubskim elem entarzu w zględy krajoznaw cze, chęć ukazania piękna nadm orskiej krainy. N iektóre teksty zaw ierające słow nictw o religijne są naw et stylizow ane na tekst przew odnika turystycznego, np. A czej wa j u
je s ta w Kartuzach, wa m ùszita m ùszebno obezdrzec klôsztor, co m ô dak n a sztôlt za rkù (s. 157). W yrazy o znaczeniu religijnym w ystępują w opi
sach osobliw ości turystycznych: rozw ôlënë koscoła, ja c z é wskazëją, dze
bëL· p ^ d ë Łeba (s. 125), w anożną chłoscëną w së [W âsorë] są kam iané kradżi (s. 137). D otyczy to zw łaszcza obiektów architektonicznych, za
rów no architektury ludowej: „no bùtnow é m ùzeùm m ô w iele czekaw ëch stôrëch bùdinków, koscółk, m łin, a naw etka storą szkôfâ” (w skansenie we W dzydzach, C, s. 11), ja k i architektury „w ysokiej” : k o s c d ë : Sw.
M ariji, Sw. Brigittë, Sw. K ata rzën ë (s. 102), „slédné p arm inie słuńca
złocełe (...) stolem ną w ieża M a riaccziégo K oscoła”, N eptun (s. 103), „Przed A rtusow im D w o ra stoji w odow nica N eptuna. K aszëbi nazew ają w odow nicâ N eptuna K rësztoE (s.102), „snożo kalw arëjô w W ejro w ie” (s. 142). Jako atrakcyjne turystycznie ukazane są rów nież ruchom e za bytki kultury m aterialnej, zw łaszcza dzieła haftu kaszubskiego: „czedës w Żukow ie i Ż arnów cu bełe klôsztorë, w nëch córczi pom orsczi szlachtë ùczëtë sâ w ëszëw ù złotim a nitkam a”, „m ë widzelë w żukow sczim m ùzeùm tak piâkno w ëszëté ko sceln e o r n a të \ „Jak Prësôk pozam kł klôsztorë,
zôkonnice zacząłe ùczëc dzéw cząta z okolégo” (s. 117).
R ów nież odpust w W ejherow ie został p rzedstaw io ny ja k o sw oisty kom pleksow y „regionalny produkt turystyczny” . Opis odpustu oprócz słow nictw a religijnego (s. 144: procesëjô, kom panijô, marszółk, pielgrzim -
ka, wółtórz, spówiédz, obraznik, kapela = kaplëca, odpùstow nik = p iel- grzim , stanica = chorągw ió, obrôz = feretrón) zaw iera liczne w yrazy
zw iązane z zabaw ą i rozryw ką (s. 144: orkestra, bómczi, lizôk, pieprznik,
młoleczka; s. 145: gw izdów ka, m łoleczka, bùda = stojiszcze, cëkrzanô
wata, m a lo w ó ny ptôszk, kù rk n a drótku).
3.3.2. Słow nictw o religijne w ystępuje też w legendach podkreślają cych oryginalność ludowej kultury duchow ej: legendy w ykorzystujące m otyw diabelskich kam ieni i tabaki w prow adzają słownictwo zw iązane z diabłem i duszą (diôbelsczi kam - tytuł, pùrtk, dësza, „p iecze ln é m aczi cebe po sm iercë czekają”, „[Pùrtk] zapódł sâ przed sJm câ w pieczeln é
diôbel-sczé zelësko, dióbeł, dësza, pùrtk, do p iekła - s. 141), a sianow ska legen
da o M atce Bożej - słownictwo maryjne. W opow ieści o fontannie N ep tuna w yeksponow ano zw iązek K aszubów z Gdańskiem i jego kulturą m.in. dzięki zastosow aniu odrębnej kaszubskiej nazw y K rësztof.
U życia słow nictw a religijnego w ym agały rów nież opisy działań te atru ludowego: gw iżdżów i scynanió kani, podkreślających oryginalność kultury kaszubskiej (pùrtkow ô (...) larw a - s. 63; nazw y postaci teatral- no-obrzędowych, sztaturë w idzawiszcza- postacëji z gwiozdczi, np. Pùrtk,
Sm ierc - Godë, s. 61), por. Tam sam j e s z p ô lą sobotczi, le dzysô cаłô ceremónijô j e barżi teatralnym w idow iszczâ j a k czarow nictw â (s. 159).
3.3.3. W yrazy zw iązane z w iarą i religią służą rów nież podkreślaniu roli ję z y k a w śró d k asz u b sk ich w arto ści etnicznych: w p rost, p o przez w zm iankę o dziele M ostnika, pastora z e Smołdzena, co no w ëdôł ,,M ôti
ka tech izm ” d lô K aszebów , i pośrednio, poprzez um ieszczenie w słow nicz
k u w y razów o odm iennych od polsk ich cechach fonetycznych: k s y d z (s. 22), sw iâti (s. 24), m orfologicznych: m a jew é = m a jo w é (132), i se m antycznych: słow ińska cerkw io = koscół (s. 123), G odë (G, s. 56).
3.3.4. Stosow anie słow nictw a religijnego pozw ala także na w ydoby cie m otyw u zakorzenienia K aszubów i K aszub w przeszłości, konotując zarazem najw ażniejsze w ydarzenia kaszubskiej historii: od urn sprzed trzech tysięcy lat, przez pogań sk ą kontynę w A rkonie, chrystianizację
(Zebe ne deche wenekac, sprow adzele kartëzónów. Ti zbùdow elë klôsztor ikoscó l, co mô dak na sztó łt za rkù - s. 158) i cyw ilizacyjną m isję klasz
to ró w (c zed es w Z u ko w ie i Z a rn ó w c u b ełe klô szto rë , w n ë c h có rczi
pom o rsczi szlachtë ùc^ële s â wëszëwù. złotim a nitkama, s. 117), po czasy
pruskie, gdy P rësôk pozam kł klôsztore (s. 117). W śród faktów w ażnych dla kaszubskich dziejów w ym ienia się także w ielow iekow e tradycje reli gijne: Lëdze j u p o n a d trzësta la t chodzą na odpust do Wejrowa (s. 145). N aw et odgryw ający szczególną rolę m otyw sam odzielności politycznej Pom orza nie m oże być przyw ołany bez użycia słow nictw a religijnego:
portretë kaszëbsczich ksyżeców znajdują się w olëw sczi katédrze (s. 43).
3.4. Rzadziej słownictwo religijne uczestniczy w kaszubskim elem en tarzu w kreow aniu w artości pozareligijnych innych niż etniczne. N ależą do nich w artości ludyczne, rodzinne i społeczne. Św ięta katolickie są
ukazane jak o czas nie tyle święty, co świąteczny, odświętny, kontekście niebanalnego spędzania czasu i rozrywki. Przykładam i odw oływ ania się za pom ocą słow nictw a religijnego do w artości rodzinnych są fragm enty:
browing, j a c z i m ie tatk kùpiï na odpùsce (s. 61), wszëtcë szëkùją s ä do tegö swiäta. M am a z tatkä m ëslą ö porządkach i ö sw iätecznym jestkù. (s.
65), p r z e d Jastram ë wiedno sä robi porządczi (s. 107). Ilustracją w yko rzystania leksyki religijnej do budow ania w ięzi społecznej są w yrażenia
ka rtë z gödow im a żëczbam a (s. 65) i godow e żëczbë (s. 67).
3.5. Stosunkow o rzadko w yrazy zw iązane z w iarą i relig ią w ystępują w czytankach napisanych przez autorów elem entarza w kontekstach reli gijnych, przy czym dotyczy to w yłącznie użyć w funkcji m im etycznej, tzn. relacji o zachow aniach m odlitew nych: W Sw ió no w ie o dezw ółs ä stóri
zwón. W m alëchnym koscółM , ja k n o na c a ^ c h Kaszëbach öb mój, wie- czorä, j e majewé. L ëdze schódają sä, żeb ë uczcëc B ożą M a tkä (s. 133).
A utorzy elem entarza w yraźnie unikają jednoznacznych użyć o charakte rze konfesyjnym .
4. Słow nictwo religijne użyte w tekstach w łasnych autorów elem en tarza bierze zatem udział w tw orzeniu system ów sym bolicznych, dzięki którym następuje integracja zbiorow ości kaszubskiej i jej w yodrębnienie poprzez odgraniczenie od innych zbiorow ości18. W yrazy zw iązane z w iarą i religią b udują sym boliczną przestrzeń „małej ojczyzny” Kaszubów, jej sym boliczną historię, w ięzi społeczne i system aksjologiczny. Takie w y korzystanie w yrazów o znaczeniu religijnym doskonale wpisuje się w usta lenia socjologów, w edług których religijność je s t podstaw ow ą cechą okre śla ją c ą k sz ta łt k asz u b sk ie g o auto stereo ty p u : „N iem al 4/5 b ad a n y ch (71-8 4% ) uważa, że cecha ta bardziej charakteryzuje K aszubów niż in nych m ieszkańców kraju, natom iast zaledw ie 2% sądzi, że je st odw rot nie, pozostali zaś nie w idzą pod tym w zględem różnic. M ożna pow ie dzieć, że dla w iększości dzisiejszych K aszubów religia i w artości z n ią zw iązane (np. znaczenie rodziny) - choć traktow ane nieraz zw yczajow o - są nadal najw ażniejsze w kaszubskim system ie w artości, jak o że
auto-18 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 36.
19 B. Synak, Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk 1998, s. 110.
stereotypy w yrażają zaw sze istotne treści kultury danej grupy. U zasad nienia tych treści szukać należy przede w szystkim w losach zbiorow ych Kaszubów, w roli Kościoła, parafii i księdza w podtrzym yw aniu ich p o l skości. Tradycyjno-obyczajow y charakter kaszubskiej pobożności J. K ar now ski przedstaw ił w sposób następujący: »R eligijność to elem entarny oddech duszy kaszubskiej, nie kierująca się rozum ow aniem , lecz głębo ko pojm ow ana uczuciem ; rozum ow anie zastępuje jedy nie zwyczaj, tra dycja, a przede w szystkim osoba księdza«”19. Ponadto „system w artości chrześcijańskich stanow i na K aszubach nadal solidny fundam ent życia społecznego, który tutaj został - ja k się zdaje - naruszony w m niejszym stopniu niż w innych rejonach Polski, a niektóre elem enty życia religij nego (np. kult „K rólowej K aszub” - M atki Boskiej Sianowskiej i Swa- rzew skiej czy K alw arie w W ejherowie i W ielu) pełnią ciągle znaczącą funkcję integracyjno-tożsam ościow ą”20.
D ruga istotna funkcja słow nictw a religijnego w kaszubskim elem en tarzu polega na łagodzeniu kontrastu m iędzy dw iem a przeciw staw nym i tendencjam i językow ym i obecnym i na kartach tego podręcznika: do p od trzym yw ania tożsam ości etnicznej i do budow ania prestiżu języka. P o czucie tożsam ości etnicznej m usi opierać się n a tradycji, a żyw a tradycja kaszubska w yw odzi się z kultury ludowej, która byw a niekiedy ujem nie w artościow ana i przez elity kaszubskie, przeciw staw iające się folkloro w i i „skansenow i”, i przez całą kaszubską społeczność. Tym czasem słow nictw o religijne, choć osadzone w kulturze ludow ej, m a jedn ocześnie charakter uniwersalny. N a kartach elem entarza słow nictw o religijne sta je się zatem nośnikiem w artości etnicznych i gw arantem ich prestiżu.
Takie potraktow anie słow nictw a religijnego je s t konsekw encją n ie spójności gatunkowej kaszubskiego elem entarza, która „w ynika z faktu, iż autorzy chcieli go zapew ne uczynić książką w ielofunkcyjną: je s t to zarazem trochę klasyczny elem entarz, trochę podręcznik do nauki (a w ła ściw ie douczania) języ k a obcego, trochę w reszcie przew odnik po kultu rze tego pięknego regionu”21.
20 Tamże, s. 117-118.
